pluteus -ī, m ali (redkeje) pluteum -ī, n ogrodje, konstrukcija
1. kot voj. t.t.
a) zaklonska (zaščitna) streha, na(d)strešek, zaklon, zaslon(ilo), oblegovalna naprava, spletena iz vrbovih šib (vrbovic) in pokrita z mokrimi kožami, ki je branila oblegovalce in okopnike pred sovražnimi izstrelki; premikali so jo na treh kolesih: L., vineam pluteosque agere ad aliquem Pl., tectum plutei ac vinearum C.
b) nepremično branilo, branik, prsobran na zidovju, stolpih, nasipu: pluteosque vallo addere C., locus consaeptus cratibus pluteisque L., plutei viminei Amm.
2. razne podobne priprave
a) obstenski zaslon za blazinjakom v obednici: Mart.
b) naslonilo, naslonjalo ob klopi ali blazinjaku: Suet.; meton. blazinjak, počivalo v obednici: plutei fulcra Pr.
c) deska, na kateri leži mrtvec: Mart.
d) bralni podstavek: Pers.
e) obstenska polica, regal za sohe, knjige: Iuv.
f) vmesna doprsna stena med dvema stebroma, parapét, doprsni zid, zidec, balustrada: Vitr.
sternō -ere, strāvī, strātum (indoev. kor. *ster- stlati, prostreti (prostirati); prim. skr. str̥ṇṓti, str̥ṇā́ti stelje, meče na tla, stárīman širjenje, (raz)širitev, gr. στόρνῡμι, στορέννῡμι, στρώννῡμι razprostiram, razgrinjam, nastiljam, στρῶμα, στρωμνή preproga; ležišče, postelja, at. στρατός, ajol. στροτός tabor, vojska, lat. strāmen, strāgēs, strāgulus, -sternium, sternāx, torus, storea, stēlla, sl. -streti; večinoma v sestavljenkah pro-streti, razprostreti, sl. pro-stor, got. straujan = stvnem. strewen = nem. streuen, stvnem. strāo = nem. Streu, Stroh, stvnem. stirna = nem. Stirne)
I.
1. po tleh (raz)trositi (raztrošati), (raz)suti, (raz)sipati, (na)stlati, (na)stiljati, (s)treti, razprostreti (razprostirati), prostreti (prostirati), razgrniti (razgrinjati): Plin. idr., virgas O., glaream Tib., sternitur harena pugnae (dat.) O., strataque erat … tegula quassa solo (abl.) O., stratis foliis locare aliquem V. posaditi koga na nastlano listje, sternitur in duro vellus … solo O., quas (sc. vestes) … sternere consuerant O., strata sub pedibus vestis Suet., stratoque super discumbitur ostro V., strata iacent … sub arbore poma V. raztreseno pod … , super eos (sc. asseres) pontes sternere Cu. mostiti, utrjevati mostove; metaf. med. (o krajih) razprostirati se: ibi Leburini campi sternuntur Plin., aliae (sc. insulae) … sternuntur inter Helinium ac Flevum Plin.
2. na tla (po tleh) položiti (polagati): corpora passim L., stravit humi pronam O., sternere vineam Col., vites stratae Col.; večinoma refl. in med. = leči (legati), uleči (legati) se, (v)zlekniti se, z(a)valiti se, (z)gruditi se, pasti (padati), klecniti (klecati) na tla: sternunt se somno … in litore phocae V., passim ferarum ritu sternuntur L., sternimur optatae gremio (abl.) telluris V., sterni Iovi Sil. na kolena pasti pred Jupitrom (k molitvi), kleče častiti Jupitra; poseb. pogosto pt. pf. strātus 3 ležeč, iztegnjen, (v)zleknjen: Enn. ap. Non. idr., amicorum ad pedes iacuit stratus Ci., nos ad pedes stratos ne sublevavit quidem Ci. ep., humi strati Ci., quidam somno etiam strati L., strata somno corpora L. v spanju iztegnjena, viridi membra (gr. acc.) sub arbuto stratus H. ude iztezajoč, stratum iacēre Q., ursi humanitus strati Plin. po človeško, kakor človek legajoči (zleknjeni); occ. (v negativnem pomenu) na tla vreči (metati), z(a)valiti, povaliti (povaljati), obalíti, vzlekniti, podreti (podirati), pobiti (pobijati), ubi(ja)ti, (po)sekati, (po)rušiti, zvrniti (zvračati), uničiti (uničevati): Tib., Sil., Stat. idr., nothum Sarpedonis … coniecto sternit iaculo V., sternere aliquem Morti ali subitā morte V., Hebrum sternit humi V., sternere caede viros V., per stratos caede hostes L., inter stratorum hostium catervas Iust., Tyrrhenas, i, sterne acies V., a quo tot acies Romanas fusas stratasque sciam L., sternere omnia ferro L., sternitur … toto proiectus corpore terrae V., sternitur infelix alieno volnere V., sternitque hostiliter omne (sc. armentum) O., cum stravit ferro pecus H., sternitur exanimisque tremens procumbit humi bos V., belua strata O. (o Minotavru), arbor strata Plin., (sc. elephanti) stabula Indorum dentibus sternunt Plin., sternere moenia O., stratis ariete muris L.; pesn.: sternitque a culmine Troiam V. podre, poruši, torrens sternit agros, sternit sata, laeta V. odplavi, sternuntur segetes O. se poležejo, Germania strata Amm. premagana; metaf. pobiti, potreti: affictos se et stratos fateantur Ci., mortalia corda … humilis stravit pavor V., haec (sc. virtus populi Romani) omnia strata humi erexit L., irae Thyesten exitio gravi (abl.) stravere H. je pahnila v pogubo.
3. (i)zgladiti, ugladiti (uglajati), izravna(va)ti, poravna(va)ti, utiriti (utirjati): ut … sterneret aequor aquis (dat.) V. da bi dal vodi gladino, poravnavši valove, tumidumque … sternitur aequor aquis V., omne tibi stratum silet aequor V., placidi straverunt aequora venti V., (sc. pontus) sternitur interdum O., postea sternitur mare Plin., viam qui quondam per mare magnum stravit Lucr., hoc iter Alpes, hoc Cannae stravere tibi Sil., stratum militari labore iter Q.; metaf.:
a) praesens tibi fama benignum stravit iter Stat. je ugladila (zgladila).
b) pomiriti (pomirjati), (po)tolažiti: qui (sc. divi) simul stravere ventos H., sternere odia militum T.; occ. tlakovati, (po)tlakati, položiti (polagati) tlak: Plin., Dig. idr., emporium lapide, clivum silice, semitam saxo quadrato L., aspreta erant strata saxis L., via strata L., solum stratum Cu., locum illum sternendum locare Ci. ep. tlakovanje tistega kraja dati v zakup (po pogodbi dati v izdelavo) ali vias sternendas silice locare L. dati v zakup (po pogodbi oddati v izdelavo) tlakovanje cest. Od tod subst. pt. pf. α) strāta -ae, f (sc. via) tlakovana (potlakana) cesta: Eutr., Cod. Th., Aug. idr., vetus strata Eutr. β) pesn. strātum -ī, n cestni tlak: stratum extraneum Petr.; v pl.: strata viarum V., Lucr. tlakovane ceste ali ulice; sg. stratum tudi sobni tlak, pòd: Plin.; od tod tudi tla branilne strehe (testūdō): Vitr. —
II.
1. kaj s čim potres(a)ti, potrositi, posuti (posipati), pokri(va)ti, prekri(va)ti: multā duram stipulā … sternere subter humum V., sternitur omne solum telis V., ante aras terram caesi stravere iuvenci V., strati bacis silvestribus agri V., aere atque argento sternunt iter Lucr., cras foliis nemus multis et algā inutili … tempestas … sternet H., primosque et extremos metendo stravit humum (sc. hostibus caesis) H., mirantur … litora discussā sterni nive Val. Fl., multae (sc. naves) pontibus stratae T., stratum classibus aequor Iuv., stratis deleto milite campis Sil., Tyrrhenas sternere valles caedibus Sil., stratae argento balineae Plin., (sc. solum) intrinsecus stratum sulphure et bitumine Iust., triclinia argento privatorum alicui sternuntur Eutr. komu se mize prekrivajo s srebrnino zasebnikov.
2. occ.
a) (ležišče s preprogami, blazinami) pokri(va)ti, prekri(va)ti, pogrniti (pogrinjati), pregrniti (pregrinjati), narediti (delati), pripraviti (pripravljati), (o)blaziniti (ležišče): lectum Ci. idr., triclinium Ci., lectum vestimentis Ter., pelliculis haedinis lectulos Ci., duabus toros plagulis Varr. fr., congeriem silvae Nemeaeo vellere summam sternis O., lectus lepide stratus Pl., lectus eburneus purpurā stratus Suet., strata cubilia sunt herbis Lucr., strata cathedra Iuv. oblazinjen, strata triclinia Mart., matronae … his foliis cubitūs sibi sternunt Plin., torum cum sterneret uxor frondibus Iuv.; abs.: iubet sterni (sc. lectum) sibi in prima domus parte Plin. iun. Od tod subst. pt. pf. strātum -ī, n pregrinjalo, odeja, blazina: Lucan., Col., Plin., Val. Fl. idr., lecti mollia strata Lucr., proripere se e strato Suet.; meton. ležišče, postelja, postelj, počivalnica, blazinjak (pesn. pogosto pl. nam. sg.): molle stratum L., cum … in acta cum suis accubuisset … stratumque haberet tale, ut … N., strato surgit Palinurus V., corripio e stratis corpus V., mollibus e stratis opera ad fabrilia surgit V., membra … referunt thalamo stratisque reponunt V., non stratum, non ulla pati velamina possunt O., collocat hanc stratis concha Sidonide tinctis O., stratis dum denique Perseus exsiluit O.
b) (jezdno žival) s pogrinjalom (pregrinjalom) pokri(va)ti, (o)sedlati: equum L., P. Veg., non stratos … habebant equos L., equus publicus sternebatur Hier. Od tod subst. pt. pf. strātum -ī, n α) pogrinjalo, pregrinjalo, podsêdlica, podsédlica, podsedelna odeja: Sen. ph., Plin. idr., stratis insignia pictis terga premebat equi O. β) tovorno sedlo: mulis strata detrahi iubet L.; preg.: qui asinum non potest, stratum caedit Petr.
Opomba: Sinkop. cj. plpf. strāsset: Varr. ap. Non.
torus -ī, m (etim. nezanesljivo razložena beseda) vzbuh, vzboklina, izboklina, nabuhlina, svaljek; od tod
1. svitek, zvitek, žmula: vitis tribus toris ad arborem reliquetur Col. s trojno v svitek zvito žico, tori funiculorum Plin., funis tres toros habeat Ca. naj se zvije iz treh žic.
2. zanka, pentlja, trak, starejše ovoza pri vencu; pren.: Ci.
3. mišica, mesenina: lacertorum tori Ci. (poet.), tori corporis Plin., auro cohibere lacertos et solidis gemmas apposuisse toris O., comantes excutiens cervice toras V. grivaste mišice, grivo, colla tument toris O. vrat je nabrekel od mišic, je zajeten, cum tibi tori creverint Sen. ph., taurus, qui magnitudine ac toris (debelost, moč) ceteros mares vicit Sen. ph.; metaf.
a) debelina veje ali rastline: Ap., Plin.
b) dvig, izboklina, nabuhlina, vzboklina, izstop nabreklih žil: tori venarum Cels.
4. tórus, svitek, opas, obročasto izbočeni del podnožja jonskih in korintskih stebrov: Vitr.
5. blazina, vzglavnik: torus impositus lecto O., ne toro quidem cubuisse Suet., toro resupina O. napol ležeča na (nosilnični) blazini.
6. sinekdoha ležišče, blazinjak, počivalo, postelja, zofa: Stat. idr., se toro ponit O., inde toro pater Aeneas sic orsus ab alto V., discubuere toris O., antiquis torus e stramento erat Plin. ambierantque torum O., torum sternere O., Iuv., torum premere (dotakniti se) O.; pren.: viridante toro consederat herbae V., praebuit herba torum O., riparum tori V., Stat. brežne vzpetine, tori pulvinorum Plin. višine (vrtnih) gredic; occ.
a) zakonska postelja: (s celotnim izrazom) torus genialis V., T., Val. Max., non Hymenaeus adest … Eumenides stravere torum O., receptus in torum Plin., torus illicitus Sen. tr., consors ali socia tori (gr. ἄκοιτις) O. zakonska družica, soproga, žena; od tod meton. α) zakon, ljubezen: torum promittere O., sacra tori O. poročna slovesnost; toda: obscenus torus O. prepovedano ljubimkanje. β) priležnica, ljubica, ljubimka: Alexander torum donavit artifici Plin.
b) mrtvaški oder, pare, skolke: toro mortua componar O., exstructos toros obtentu frondis inumbrant V. — Soobl. torum -ī, n: Varr. ap. Non., Lact.