crūdus 3 (sor. s cruor)
1. krvav, krvaveč, svež, nezaceljen, nezarasel: crudum adhuc vulnus Plin. iun., vulnera cr. O.; pren.: est aliquis, qui vulnera cruda retractat O.
2. presen, svež, surov, nekuhan: exta cruda victimae L., vitellus, columbae iecur, ovum, album ex ovis, olerum crudi caules Cels., caro Mel., Suet., aliquid estur crudum coctumve Plin., cocus omnia cruda attulit Mart.; kot subst. neutr.: quid tu curas, utrum coctum an crudum edim Pl.; occ. nežgan (o opeki): coctus later sive crudus Vitr., crudo latere moenia struere Cu.
3. pren.
a) surov, neobdelan, neustrojen, grob: corium Varr., Vitr., pero V. ali caestus V. iz neustrojenega usnja, cortice crudo hasta V., solum, spartum Col., scamna Plin., crudis locorum Sil. po še neobhojenih krajih; pren.: lectio non cruda Q. že predelano.
b) negoden, nezrel, nedozorel: poma ex arboribus, cruda si sunt, vi(x) evelluntur, si matura et cocta, decidunt Ci., cr. cortex Val. Fl., palmes Lucan., pruna Col.; (od tod o bitjih): cruda viro puella Mart. še negodna za možitev, equa adhuc protervo cruda marito H. še negodna za … ; noluit … hodie agere Roscius aut crudior fuit Ci. prehripav; (o abstr. idr. stvareh): sed numeris decor est et iunctura addita crudis Pers., studia Petr., amor, rudimenta Stat., funera nepotis Stat. nedavna, servitium T.; occ. še čil, še čvrst, še krepek: cruda deo viridisque senectus V., senectus cruda ac viridis T., cr. senecta Sil., insania crudae senectutis Ap., cr. iuventus Sil. = še ne oborožena, crudos sine viribus annos … refovebat in armis Sil., crudā mente Sil.
c) α) neprebavljen: pavo Iuv., qui crudum ructat Cels. komur se riga po neprebavljeni jedi. β) ne prebavljajoč, s pokvarjenim želodcem, za slabo prebavo (za pokvarjenim želodcem) bolan: alvus Ca., de conviviis auferuntur crudique postridie se rursus ingurgitant Cl., cum ad illud prandium crudior venisset Ci. s precejšnjim „mačkom“, ne (aeger) crudus sumat medicamentum Cels., quia inimicum ludere (namreč z žogo) crudis H., podex velut crudae bovis H. ne prebavljajoče (driskave) krave, dominus crudus aut nauseans Sen. ph.
č) še nerazkrojen, kalen: urina tenuis et cruda Cels.; tudi = še ne dovolj zasičen (nasičen): muria Col.
d) medic. še negoden = še nezagnojen, še neognojen (o tvoru): crudum est, si … Cels.
e) α) po značaju surov, krut, okruten, srep, grozovit, brezčuten, trdosrčen, neusmiljen; le pesn.: Sen. tr., vir Pl., Diomedes, Getae O., dicentem defodit altā crudus humo O., cr. Hiberus, crudo ducente magistro Sil.; enalaga (o stvareh): ensis V., ferrum, bella O., frigus, saxum, vellus Val. Fl., parma, honos Stat. β) (duševno) surov, neotesan, neolikan, zarobljen: cr. rusticitas Hier., ex crudissimo pistrino Cassius ap. Suet.
cruentō -āre -āvī -ātum (cruentus)
1. (o)krvaviti, okrviti, s krvjo (po)škropiti, pass. tudi = (o)krvaveti: Sil., Suet., Lamp., vigilesque repente cruentant Enn. ap. Macr., tribunus plebis templum (Castoris) cruentavit (sc. sanguine suo) Ci., cr. gladium Ci., S., sanguine manūs N., mensam (hospitalem) cr. hospitis sanguine L., tela sua V., O., dextras, manūs O., (collum) morsu Pr. do krvi ugrizniti, cruentato ore O., ἀκροϑύμιον facile finditur et cruentatur Cels., oculi cruentati Plin. podplute, ictu cruentati Plin.
2. pren.
a) omadeževati, oskruniti (oskrunjati), skruniti, onečastiti (onečaščati): vestem Lucr., se caede nefaria Ci. fr., ne … civium vulneribus res publica cruentaretur Ci., secures suas cruentari scelere noluit Ci., sacra mensae deosque hospitales caede principis cruentare T., sanguine Capitonis se cruentaverat T.
b) omadeževati s krvjo = krvavo rdeče (o)barvati: ex omni rupe conchylium trahitur, quo vestis cruentetur Sen. rh., cr. purpuram maculis liventibus Stat.
c) do krvi (u)rezati, do krvi raniti: digitos Petr.; pren.: haec te lacerat, haec cruentat oratio Ci.
cruentus 3, adv. -ē (cruenter le pri Ap. ) (cruor)
1.
a) s krvjo omadeževan, s krvjo oškropljen, krvav, okrvavljen: Adon cruentus cecĭdit olim Varr. fr., P. Clodii cruentum cadaver Ci., cruentum pugionem extollens Ci., gladiis destrictis et cruentis Ci., cruentus sanguine civium Romanorum Ci., guttae imbrium quasi cruentae Ci., insigne Lucr., Tydides V., os (leonis) V., Cupido, semper ardentes acuens sagittas cote cruentā H., caro Cels., corpus Cu., gladius, vestis Q., iter, castra T., caedes Iust., torum sororis caede filii eius cruentus ascendit Iust.
b) krvav = ki zahteva mnogo krvi, ki povzroča prelivanje krvi, s prelivanjem krvi pridobljen: imperium Ci., cruenta promissa Antonii Ci., annus, victoria S., non aliud bellum cruentius caede clarissimorum virorum fuit Vell., ille dies cruentissimus Romano nomini Vell., pax cruenta T., epistula T. krvavo povelje = povelje, naj se preliva kri, adulatio Plin. iun. zavajajoče k prelivanju krvi, cr. et sanguinaria bella Iust., ut raro umquam cruentius proelium fuerit Iust.; kot subst. neutr. pl.: gaudens Bellona cruentis H. vesela prelivanja krvi; pren. krvav = rane povzročajoč: doluere cruento dente (sc. contumeliae) lacessiti H.
2. occ. krvavo rdeč, rdeč kakor kri: myrta V.
3. pren. krvoločen, krvi žejen, krvoželjen, okruten: hostis H., Sen. ph., Mars, ira H., Achilles bello cruentior O., cruentus advolat Aesonides, cruenti Dahae Val. Fl.; adv. krvavo, krvoločno, okrutno: tam cruente saevire Iust., tam cruente deseruisse virum Iust.; komp. cruentius: Sen. ph., Fl., Vop.; quam (lanienam) tum cruenter exercuit Ap.
cum1, st.lat. quom, v pozni lat. quum conj. (adv. acc. masc. sg. oziralnega zaimka qui; prim. tum) ko, kadar. Cum je prvotno le časovna členica, pozneje so jo začeli uporabljati tudi za označevanje drugih razmerij; v časovnem pomenu se veže z ind., le v notranje odvisnih stavkih s cj. Cum torej uvaja:
A. temporalne in modalne stavke
1. kot cum temporale (= quo tempore) z ind. v pomenu
a) tedaj ko, ko, tedaj kadar, kadar: animus nec cum adest, nec cum discedit, apparet Ci., is, qui non defendit iniuriam … , cum potest, iniuste facit Ci., haec cum licebat, renovabam legendo Ci., multi hoc leve iudicabunt, cum legent N.
b) takrat ko, ko, potem ko, odkar, kar: fuit … praetor, cum apud Aegos flumen copiae Atheniensium … sunt devictae N., cum tempus est visum, diem delegerunt N.; pogosto za kakim adv. (tum, tunc, nunc, iam) ali subst. (annus, dies, mensis, tempus idr.) v nadrednem stavku: lituo Romulus regiones direxit tum, cum urbem condidit Ci., tum decuit, cum sceptra dabas V., o praeclarum diem, cum proficiscar Ci. ko (kadar) pridem, nondum CX anni sunt, cum lata lex est Ci. odkar, ille eo tempore paruit, cum necesse erat Ci., fuit quoddam tempus, cum in agris homines bestiarum more vagabantur Ci., fuit (sc. tempus), cum hoc dici poterat L.; toda če se zaznamuje učinek, ki izvira iz kakovosti glavnega dejanja, se cum veže s cj.: fuit tempus, cum (= fuit tale tempus, ut) Germanos Galli virtute superarent C., fuit tempus, cum rura colerent homines Varr.; podobno: biduum supererat, cum exercitui frumentum metiri oporteret C.; tudi brez subst.: fuit (sc. tale tempus), cum arbitrarer Ci.; podobno: audivi, cum diceret Ci. Pogosto (z ind.) cum prīmum brž ko, kakor hitro, čim, (nunc) cum maximē (zdaj) več ko kdaj, (zdaj) bolj ko kdaj: qui cum primum sapere coepit, acerbissimos dolores miseriasque percepit Ci., quae nunc cum maxime filium interfectum cupit Ci. V retoriki se v živahnem pripovedovanju naglih in nenadnih dejanj odnos med stavkoma obrne tako, da je (časovni) stavek s cum (ki se mu pogosto dodaja še interea, interim, repente, subito ipd.) le formalno podreden, v resnici pa izraža glavno misel. Pravo časovno določilo je v navidezno glavnem stavku, uvedenem nav. s kakim časovnim adv. (iam, nondum, vix idr.). Ta cum (cum additivum ali inversum) se veže z ind. ne le pf. in impf., ampak tudi praesentis historici in (pri zgodovinopiscih) s historičnim inf.; slovenimo ga s kar ali pa se navidezni glavni stavek uvede s ko, zaradi česar postane cum-stavek glavni stavek: iam hoc facere noctu apparabant, cum matres familiae repente in publicum procurrerunt C., iam ver appetebat, cum Hannibal ex hibernis movit L., caedebatur virgis … civis Romanus, … cum interea nullus gemitus … illius miseri … audiebatur Ci., dies nondum decem intercesserant, cum illi alter filius necatur Ci., non dubitabat Minucius, … quin iste (Verres) … illo die rem illam quaesiturus non esset, cum repente iubetur dicere Ci., vix agmen processerat, cum Galli flumen transeunt C., Hannibal iam scalis subibat Locrorum muros, cum repente … erumpunt Romani L., iamque tenebat nox medium caeli spatium, cum ponit uterque in locuplete domo vestigia H., iam dies consumptus erat, cum nihil remittere atque instare S., Romanus promissa consulis fidemque senatūs exspectabat, cum Appius … ius de creditis pecuniis dicere L., plures deinde Macedonum naves superveniunt … , cum Tyrii inhibentes remis aegre evellere navem, quae haerebat Cu., nec multum erat progressa navis, cum dato signo ruere tectum loci T.
2. cum iterativum le za ponavljajoča se dejanja, klas. z ind. impf. ali (pogosteje) plpf. (v glavnem stavku stoji impf.), poklas. (pod vplivom pripovednega cum, gl. v nadaljevanju) tudi s cj. kadar koli, vselej ko, vedno kadar, kadar: (Verres) cum rosam viderat, tum incipere ver arbitrabatur Ci., cum ad aliquod oppidum venerat, eādem lecticā usque in cubiculum deferebatur Ci., summam cum fecerat, adducebat N., oppidum vocabant, cum silvas munierant C.; veniebat in theatrum, cum ibi concilium populi haberetur N., cum in ius duci debitorem vidissent, undique convolabant L.
3. cum historicum ali narrativum (pripovedni cum) = ko, potem ko, v zgodovinski pripovedi, zato s cj. (ker se v zgodovinski pripovedi ne pove samo, kako so si dejanja sledila, ampak tudi, v kakšni vzročni zvezi so), in sicer s cj. impf., če je dejanje istodobno z dejanjem glavnega stavka, in s cj. plpf., če je preddobno; v glavnem stavku nav. stoji pf., v živahni pripovedi pr. historicum, redk. impf.: Antigonus in proelio, cum adversus Seleucum et Lysimachum dimicaret, occisus est N., qui (Alexander) cum interemisset Clitum … , vix a se manus abstinuit Ci., quorum alter (Epaminondas) cum vicisset Lacedaemonios … atque ipse gravi vulnere exanimari se videret, … quaesivit, salvusne esset clipeus Ci., cum haec ita fierent, quaerebatur (= saepius quaesitum est), ubi esset Cleomenes Ci.; isti sklad, ne da bi se poudarjala vzročna zveza: Zenonem, cum Athenis essem, audiebam frequenter Ci., cum Lacedaemonii quererentur opus nihil minus fieri, interim reliqui legati sunt consecuti N., cum tridui viam procesisset, nuntiatum est … C.
4. cum explicativum ali coincidens ali identicum z ind. Dejanji glavnega in odvisnega stavka sta povezani ne le časovno, ampak tudi stvarno; odvisnik slovenimo načinovno: v tem ko, s tem da, kolikor, včasih tudi s kadar, če ali s participialnim skladom: cum igitur (Apollo) „nosce te“ dicit, hoc dicit: „nosce animum tuum“ Ci., de te, Catilina, cum quiescunt, probant, cum patiuntur, decernunt, cum tacent, clamant Ci., omnia tu Deiotaro, Caesar, tribuisti, cum et ipsi et filio nomen regium concessisti Ci., cotidianis fere proeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibent aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt C. Cj. se rabi le v izrazih: cum diceret, affiramaret, negaret, npr.: cotidie meam potentiam criminabatur, cum diceret … Ci.
B. kavzalne in koncesivne stavke
1. kavzalne: ker, ko (cum causale s cj.): cum sint in nobis consilium, ratio, prudentia, necesse est deos haec ipsa habere maiora Ci., cum … vita sine amicis insidiarum et metus plena sit, ratio ipsa monet amicitias comparare Ci., Parum insulam … cum oratione reconciliare non posset, copias e navibus eduxit N., Iugurtha, cum neque bellum geri sine administris posset et novorum fidem experiri periculosum duceret, varius incertusque agitabat S.; pogosto: quod cum ita sit ali quae cum ita sint ker je tako, ker je stvar taka, potemtakem: quae cum ita sint, Catilina, perge, quo coepisti Ci.; pogosto je cum okrepljen: ut pote cum ker namreč: Asin. Poll. in Ci. ep., quippe cum ker vendar, ker pač: Ci. ep., L., praesertim cum: C., N., pri Ci. in S. tudi cum praesertim zlasti ko, zlasti ker, predvsem ker (navaja poseb. tehten razlog). Za izrazi gratulor, gratias ago, laudo se cum (= quod) veže z ind., npr.: tibi gratias ago, cum tantum litterae meae potuerunt Ci. ep.
2. koncesivne (ki so pravzaprav tudi kavzalni): ko vendar, četudi, akotudi, čeprav, dasi, dasitudi, dasiravno, najsi (cum concessivum s cj.): ut Demosthenem scribit Phalereus, cum rho dicere nequiret, exercitatione fecisse, ut planissume diceret Ci., Socratis ingenium immortalitati Plato scriptis suis tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset Ci., fuit enim (Phocion) perpetuo pauper, cum divitissimus esse posset N., cum a tyranno crudeliter violatus esset, tamen eodem rediit N., me, cum ab reliquorum malis moribus dissentirem, nihilo minus honoris cupido vexabat S., Teucer Salamina patremque cum fugeret, tamen uda Lyaeo tempora populeā fertur vinxisse coronā H., Druentiae flumen, cum aquae vim vehat ingentem, non tamen navium patiens est L.
3. medtem ko, (cum adversativum s cj. za dopuščanje nasprotja): solus homo ex tot animantium generibus particeps est rationis, cum cetera sint omnia expertia Ci., nostrorum equitum erat quinque milium numerus, cum hostes non amplius octingentos equites haberent C.
C. cum correlativum v zvezi s tum: cum — tum če že — potem, ako — tedaj posebno, in še posebno, kakor — tako posebno. V tej zvezi, ki je bila sprva časovna, stoji ind.; v njej se poudarja drugi člen, v katerem je tum včasih okrepljen še s kakim adv. (etiam, vero, imprimis, maxime, praecipue idr.): cum auctoritas Pisonis valebat plurimum, tum illa erat causa iustissima Ci.; z istim predik. pojmom v obeh členih: cum antea distinebar maximis occupationibus, tum hoc tempore multo distineor vehementius Ci. ep., fortuna, quae plurimum potest cum in reliquis rebus, tum praecipue in bello C.; zaradi tega lahko cum — tum veže tudi posamezne pojme: quem (hominem) amicorum videtis comprobari cum dignitate, tum etiam vetustate Ci., volvendi sunt libri cum aliorum, tum imprimis Catonis Ci., consilia cum patriae, tum sibi inimica N., cum in aliis rebus, tum maxime … N., rex … cum virtute, tum gratiā viri permotus flexit animum suum S.; od tod skrajšano (elipt.) cum maximē, prav, prav posebno, predvsem, tudi še: cum maxime volo Ter., quae nunc cum maxime fiunt Ci., paret cum maxime mortuo Ci. pokoren mu je tudi še, če je mrtev, domus celebratur ita, ut cum maxime Ci. kar se le da. — Cum correlativum se veže s cj. le, kadar sta stavka, uvedena s cum — tum, v kaki vzročni zvezi, t.j., če je cum dopusten ali nasproten (cum concessivum ali adversativum): cum (= dasi) tota philosophia frugifera sit, tum nullus feracior in ea locus est quam de officiis Ci., cum te a pueritia tua unice dilexerim, tum hoc tuo facto multo acrius diligo Ci. ep.