per (prim. skr. pári okrog, ob, gr. περί, πέρι)
A. adv. kot predpona
1. okoli in okoli, po vrsti, ob … , pre … : peragrare, perequitare, perspicere, perquirere, perlegere.
2. skozi pre … , raz … : percutere, perfodere, perlucēre, percurrere, perennis, perscindere, perfringere.
3. do kraja, popolnoma, do..., pre...: perficere, perscribere, permanere, perpeti.
4. zelo, prav, pre...: tako poseb. pri adj. in adv. (prim. gr. περικαλλής): perabsurdus, peramplus, permagnus; pa tudi pri glag.: peraestimare, perpopulari, perosus; dovršitev dejanja zaznamujejo glag.: perficere, perscribere, perorare, trajanje pa: perpeti, persequi, pertinere. — Naslonke (poseb. pron. in -que) včasih ločijo per od njegovega adj. ali adv. (redkeje glag.): altera pars per mihi brevis fore videtur Ci., per mihi benigne respondit Ci., te per videre velim Ci., pergrata perque iucunda Ci. Sledečemu l se per včasih priliči: pel-licio iz *per-lacio, pel-luceo iz per-luceo; drugi del sestavljenke takrat nav. oslabi: perficio, pertineo, pellicio, perpetior, perfringo, perquīro (iz glag. facio, teneo, lacio, patior, frango, quaero); tako tudi: perennis, peregre iz annus, ager. če ostane glag. vokal nespremenjen, je to pasestavljenka (rekompozicija).
5. čez = čez mejo ali mero, čezmerno, prekomerno, predaleč; od tod v slabo; za..., z..., s... itd.: pellicere, perdere, perire, peierare.
B. praep. z acc. (včasih v anastrofi: culmina per hominum V., fata per Aeneae V.; prim. parumper, paullisper, semper).
I. krajevno
1. okoli (okrog) po, po, po vrsti: equites per oram disponere C., per agros vagari C., per terrarum orbem celebrari S., iter per Siciliam facere Ci., iactata per undas V., Cyclades sparsae per aequor V., pacem per aras exquirunt V. hodeč od žrtvenika do žrtvenika, okrog ob žrtvenikih, per domos invitari L. od hiše do hiše, supplicare per compita L. hodeč iz ulice v ulico, po vseh ulicah, per manus tradere C., L. iz roke v roko, per circum triumphali veste uti T.; tako tudi: incedunt per ora vestra magnifici S. v vaši navzočnosti, vpričo vas; prim.: per hostium oculos traduci L. pred očmi sovražnikov, nitidus quā quisque per ora cederet H., per ora hominum ferri Plin. iun., per ora civitatium traduci Iust., per triumphum agi C. v zmagoslavju, zmagoslavno.
2. (tja) po, (dol) po, čez, preko, ob, poleg, vzdolž: per temonem percurrere C., se per munitiones demittere C. demitti per tegulas Ci., per gradūs deici L., dum te fugeret per flumina V.
3. skozi, čez: ire per Aeduorum fines, per Sequanos C., per ignes O., ire per feras O. ali per umbras V. okrog, med, per forum duci in aedem Concordiae Ci., per membranas oculorum cernere Ci. —
II. časovno
1. ob, med, v: Ter. idr., per idem tempus Ci., per eos dies praetor Brundisinus venit L., per concilium loqui C., per aestum sitim restinguere V. opoldne, per somnum visa imago V. v snu, v sanjah, per ludos scorta rapere L. med.
2. po, skozi ((za) kako dolgo): ludi decem per dies facti sunt Ci., incendium per duas noctes tenuit L., Siciliam per triennium vexavit Ci., oppugnata domus per multas horas Ci., per totam vitam Cu.
3. (pri subst., ki izražajo kako stanje, navidezno v modalnem pomenu) med, v, ob: per seria et ludum Cu., per otium L., per iram fecit Ci. (med jezo =) v jezi, multa per furorem effata V., per tacitum Ganges fluit V. v miru, mirno. —
III. v instrumentalnem pomenu
1. zlasti v pomenu po (z loc.): Eutr., per tot … imperia in summum fastigium evectus Vell.; (pri osebah) po, s pomočjo, od: per exploratores certior factus C., per speculatores cognovit C., istius iniurias per vos ulcisci Ci., per internuntios colloqui cum aliquo N., Christus per Pontium Pilatum supplicio adfectus est T., per errorem in fraudem incurrere Ci.; od tod: virtus per se ponderanda N. sama po sebi, castra exigua per se C., per se, quae videbantur, administrabant C. sami od sebe, samostojno, ne da bi jim bil kdo ukaz(ov)al, per se erant infideles C., per se nihil audet C. sam od sebe, samostojno, brez tuje pripomoči; tako tudi: per me, per te L., S., per omnia L. povsem, docela, popolnoma, per occasionem L. ob priložnosti.
2. z oslabelim instrumentalnim pomenom (pri stvareh) po, ob, z (s): aegre per manus tractus servatur C. z rokami, de muris per manus demitti C. z rokami, po rokah, per epistulas, litteras N. pis(me)no, per inducias decipere aliquem Ci.; navidezno v modalnem pomenu: per vim temptare iter C. po sili, s silo, siloma, nasilno, per dolum, per fraudem S., N. zvijačno, kovarno, per contumeliam C. na sramoten način, sramotno, per cruciatum interfici C. kruto, per commodum L. udobno, lagodno, ležerno, per artem V. umet(el)no.
3. pod pretvezo, z izgovorom, pod obrazem (plaščem), pod imenom, pod krinko, navidezno, češ da: fraudare aliquem per tutelam aut societatem Ci., per causam exercendorum remigum C. češ da se morajo uriti, per Caecilium accusatur Sulla Ci. pod Cecilijevim imenom; poseb.: per fidem aliquem circumvenire C. ali laedere Ci. s krivo prisego. —
IV. kavzalno
1. zaradi, spričo, vsled, iz: per mollitiem animi Cu., qui per aetatem ad pugnam inutiles videntur C., per causam (da bi) equitatūs cogendi discedit C., per avaritiam decipere Ci., per metum potius quam voluntate L.
2. (poseb. pri osebah) zaradi, zadélj, zatégadélj, s strani, kar (kolikor) je na kom, v moči koga, kar (kolikor) zadeva koga, je odvisno od koga: Ter., Eutr. idr., aeque hoc per senatum efficere potuit N., trahantur per me (zaradi mene) pedibus omnes rei Ci., si per me licuisset Ci. z moje strani, si per suos esset licitum N. z njihove strani, id per se fieri licere C. kolikor je odvisno od njegove volje, quod per leges liceret Ci. kar zadeva zakone, per Afranium stare, quominus proelio dimicaretur C. na Afraniju je, v Afranijevih rokah (moči) je, od Afranija (Afranijeve volje) je odvisno, per ceteros non stetit, quin … Cu. drugi so bili krivi, da … , per valetudinem Ci., L. zaradi zdravja (zdravstvenega stanja).
3. (pri rotitvah) zaradi, na, pri: per deos iurare Ci., oro te per deos Ci., per deos perque foedera obtestabatur C., per sidera testor, per superos V., per deos (immortales)! Ci., per deos atque homines! Ci., per maiestatem imperii S., per dextram te istam oro Ci. Per je pogosto ločen od svojega sklona: Ter., per ego has lacrimas oro V., per ego … iura precor L., per ego te deos oro Pl.; podobno: per vos et fortia facta ne fidite V. (nam.: oro vos per fortia facta), per si qua est fides V. (= per fidem, si qua est).
Zadetki iskanja
- per-quam, adv. (per in quam; prim. per A. 4.) zelo, silno, nadvse, neizmerno, pre..., prav rad; večinoma ob adj.: Pl., Lucr., Plin. idr., p. pauci L., p. grave est dictu Ci., caedes p. grata Cu.; v tmezi: per pol quam paucos reperias Ter.; ob adv.: Pl., Lucr., Vell., p. breviter, p. flebiliter Ci.; ob glag.: Plin. iun., vis illa dicendi … p. esset optanda nobis Ci.
- inter z adv. sklonskima obl. intrā in intrō (inter je komp. k in, prim. gr. τὰ ἔντερα, subst. interāmenta in superl. intimus; ko se komparativni pomen pozneje več ni čutil, je nastal nov dvojni komp. interior.A. inter (nom. sg. m)
I. adv. Prvotno predik. = „vmesen“, „srednji“, „med dvema se nahajajoč“; v tem pomenu le še pesn. pri poznejših pesnikih: stetit arduus inter pontus Val. Fl., tibi tot montibus inter diviso Val. Fl. (prim.: gr. πολλὰ μεταξὺ οὕρεα Hom.). Sicer le v sestavah
1. vmes pri pojmih
a) mirovanja: inter-sum, inter-iaceo, inter-rex, inter-regnum, inter-nuntius, inter-columnium, Inter-amna.
b) premikanja: inter-cedo, inter-pello, inter-misceo, inter-mitto, inter-cido.
2. vmes, notri, (v) sredi: intercipio, inter-cido; occ.
a) med tem: inter-ea, inter-im, inter-dum.
b) zraven, vpričo, prisoten: inter-sum pugnae.
3. iz srede ven, po-, pre-: inter-eo, inter-imo, inter-ficio, inter-dico prepovedati.
II. praep. z acc.
1. prostorsko:
a) o dveh: med: mons Iura est inter Sequanos et Helvetios C., ut Tiberis i. eos et pons interesset Ci., qui vicus i. Tolosam et Narbonem est Ci., i. Euboeam continentemque N., ager Tarquiniorum, qui i. urbem ac Tiberim fuit L., aliquid inter manus habere Ci. v delu imeti; zapostavljeno: Faesulas inter Arretiumque L.; od tod pogosto metaf.: inter Antonium et Dolabellam foedere sanctum est … Ci., indicare i. Marcellos et Claudios Ci., pacem i. duas civitates conciliare N., i. Hectorem et Achillem ira fuit H., i. bellum et pacem dubitare T., i. signa atque vexilla Suet. obdan z … , i. metum et iram cunctatus T., anceps crimen est i. retinentem et exigentem Cu., quae saepissime i. me et Scipionem de amicitiā disserebantur Ci.; poseb. pri navedbi razlik: quid interest inter periurum et mendacem? Ci., vidi, quid intersit i. te et avum tuum! Ci., nihil interest i. te et quadrupedem Ci., multa sunt alia, quae i. locum et locum plurimum differunt Ci. v čemer se kraj bistveno razlikuje od kraja, sit hoc discrimen i. gratiosos cives atque fortes Ci., interest i. causas fortuito antegressas et i. causas cohibentes in se efficientiam naturalem Ci.
b) o več osebah ali stvareh: med, v, na: inter feras aetatem degere Ci., ipse i. greges interque armenta Cupido Tib., i. greges equosque Val. Fl., feroces i. socios, ignavi i. hostes erant L., tu i. eiusmodi mulieres filium tuum collocasti Ci., qui i. mulieres versatus est Ci., i. homines esse Ci. med ljudmi bivati = z njimi občevati, družiti se, pa tudi = na zemlji (svetu) bivati, adulescens i. suos nobilis Ci., i. multos saucios consul relictus L., i. multitudinem sociorum Italici generis … tres Campani equites erant L., unus eminet i. omnes in omni genere dicendi Ci., in oratoribus admirabile est, quantum unus i. omnes excellat Ci., i. philosophos reddendus est Q., amicitiam nisi i. bonos esse non posse Ci., i. quos magna fuit contentio N., ille ego semihomines i. Nasamones Sil., i. ora hostium Cu., statua i. reges posita Ci., i. stationes hostium emissi L., i. stationes medias erumpere L., i. praesidia, intervala L., i. tela versari Ci., i. angustias Cu., Suet., i. classes transmittit Suet., morari i. aras, templa Ci., assequi i. lucos hominem Ci., insula i. vada sita T., erat i. planitiem mons S. sredi ravnine, i. vicos aut i. vias manere Suet. na cestah, i. manūs aufferi Ci., i. socrūs et filiarum manūs collapsa Cu., villa i. manūs mihi crevit Sen. ph., te magna i. praemia ducet V., i. cognomina et Neronis assumpsit Suet., i. praecipua saeculi ornamenta Plin. iun., i. exempla esse T., Sen. ph. biti (služiti) za primer, zgled; zapostavljeno: extremos inter euntes H.; v imenih mestnih delov: inter figulos Varr. ali inter falcarios Ci. ali inter lignarios L. pri lončarjih, srparjih, lesarjih = v lončarski, srparski, lesarski ulici; kot jur. t. t.: inter sicarios accusare, defendere Ci. ali quaestio inter sicarios Ci. med morilci = zaradi (zastran) umora. Pogosto s subst. adj.: inter paucos L., Q. med (njih) malim številom = kakor le malokateri, inter omnia Cu. ali cetera L. ali cuncta H. pred vsem (drugim), posebej, posebno, zlasti, inter alia Plin. iun. med drugim; prim.: inter omnes constat Ci. med vsemi = pri vseh, inter alia prodigia et carnem pluit L.
c) v zvezi z refl. zaimkom označuje vzajemno razmerje = drug drugega (drugemu), eden drugega (drugemu), med seboj, vzajemno: ut uterque inter se satis duret Ci., furtim i. sese adspiciebant Ci., vitam i. se utriusque conferte Ci., res maxime i. se repugnantes Ci., caedes civium i. se fit Ci., diversi i. se aditūs Ci., colles i. se propinqui S. blizu drug drugemu, drug blizu drugega, loca i. se maxime diversa Ci., amare i. se Ci., Ter., timere i. se N., colloqui i. se Ci., ludere i. se Pl., Suet., i. se cornibus pugnare Varr., auxerat i. se opinionem L. medsebojno spoštovanje, i. se nondum satis noti L., i. se inimicos esse Hyg., placide modesteque i. se rem publicam tractare S., ratio et oratio conciliat homines i. se Ci., quae res eos in magno diuturnoque bello i. se habuit S., postquam haud procul i. se erant S., duobus locis haud longe i. se castra faciebant S., res i. se similes Ci., Q., quamquam et ii ipsi i. se dissimiles fuerunt Q., pessuma ac diversa i. se mala S., i. se contrariae opiniones Q., i. se amplexari, fabulari Pl., fallaciam i. se fingere Ter., i. se contingere C., i. se foliis strepitare V., obtrectare i. se N., concurcere i. se Suet., sepelire i. se Plin., distare i. se Col., si verba inter nos aucupabimur Ci., num inter vos risum tenere potestis? Ci., quasi nunc non norimus nos inter nos Ter., circa quem (tropum) et grammaticis inter ipsos et philosophis pugna est Q.
2. časovno
a) med: inter horam tertiam et quartam L., dies XXXV i. binos ludos Ci., i. Lavinium et Albam Longam coloniam deductam triginta fere interfuere anni L., facito i. Nonas et Idūs Martias Col.
b) v preteku, med, v, ob, za (z gen. in acc.): inter ipsum pugnae tempus L., si i. cenam hoc accidisset Ci., ea lex i. tonitrua lata est Ci., i. haec (quae) L. med tem, inter moras Plin. iun. med tem, i. eas moras S., i. aliquas moras Suet., i. exordia Amm., i. initia, principia Cels. v (ob, na) začetku, silent i. arma (v času vojne, v vojni, med vojno) leges Ci., i. hunc tumultum L., i. noctem L., i. dies Pl., i. omne tempus pater spectaculo esset L., i. decem annos, i. tot annos Ci. v času desetih let, v desetih letih, v toliko letih, i. colloquia cunctationemque L., canit i. opus Tib., i. canendum Suet., i. ludendum Q., i. agendum V., i. rem agendam Pl., i. aetatem Gell., i. vina H. = i. bibendum Iust., i. priorem fortunam Lucan., i. solis ortum Iust., occisum i. epulas Iust., i. seditionem, dimicationem L., i. fluctuantem aciem L., i. mutuos gemitus, i. trepidationem Cu., i. poenam Suet., i. gaudium Gell., i. maximos imbres Suet., i. verbera et cruciatus L., i. fugae pugnaeque consilium oppressi L., i. tanta vitia imbecilla aetas … tenebatur S., nobis i. has turbas (navkljub) senatus tamen frequens flagitavit triumphum Ci., minari i. iocum Suet., i. ambiguos, quis … T., i. haec parata atque decreta S.
B. intrā (abl. f.) stoji
I. adv., toda šele poklas. znotraj, notri: idem intra forisque familia fecerat Petr., huius (fistulae) ea pars, quae intra, paulo longior esse debet, quam quae extra Cels., haec vasa et opercula extrinsecus et intra diligenter esse picata debebunt Col., deni in quadram pedes quadraginta, per oram i. centum erunt Q., (digitis) paulum tamen inferioribus intra spectantibus (navznoter obrnjen), sed ne illis quidem tensis, qui supra sunt Q., vividis i. caro apparet Cels., ut intra extraque sunt Mel. —
II. praep. z acc.
1. krajevno: (notri) v, (notri) med: intra parietes tuos hostem tenes Ci., cum i. moenia videmus Ci., Antiochum i. montem Taurum regnare iusserunt Ci. (tako da je tvorilo gorovje mejo), intrā extrāque munitiones C., intra vallum et foris N., i. vallum reperire Suet., i. Oceanum Ci., i. Appenninum se tenere L., i. eos terminos esse L., i. praesidia alicuius esse L., flumen i. muros fluit Cu., i. Palatium habitare Suet., i. aedem publicam sacrificare Suet., i. labra Pl., i. dentes amicos conclusos habere Pl.; occ. (dozdevno =) (noter) v, za (z acc.): ingrediens intra finem eius loci Ci., compulsus i. moenia hostis L., i. munimenta compulsi Cu., eos i. insulam recepit Ci., C., i. pessulos venire Pl., i. regiones venire Ci., i. castra se recipere L.
2. časovno: med, v, za (z acc.), v teku, pred iztekom: Val. Max., Mart., Suet., Eutr., adparuisse numen deorum intra finem anni vertentis Ci., i. hos proximos decem annos Plin. iun., i. annos XIV tectum non subire C., i. legitimum tempus S., L., i. iuventam (mori) T., i. eos dies Cu., i. decimum diem, quam Theras venerat L., i. decem annorum spatium L., i. vicesimum diem L., i. quadragesimum pugnae diem T., i. Kalendas Plin., intra quartum diem, quam Herium filium amiserat Sen. rh.; zapostavljeno: lucem intra T.
3. metaf. (o številih) pod (= manj kot): classis erat intra centum L.; (pri drugih določilih mere) med, omejen na: intra legem epulari Ci. v zakonitih mejah, i. fortunam manere O. v svojem stanu, i. verba peccare Cu. le v besedah, le z besedami (ne z dejanji), domus intra paucos libertos T. je obsegala le nekoliko osvobojencev, i. se consumunt Plin. zauživajo sami (= ne prodajo ničesar), i. nosmet componimus Q., i. vos futura Plin. iun. ostane med vami, se i. silentium tenere Plin. iun. molčati, i. verba desipiunt Cels. le z besedami, cedere i. finem iuris sui L., intra aquam manere Cels. zadovoljiti se z vodo, vode se držati, samo vodo piti, i. famam esse Q. (o spisih) zaostajati za svojim dobrim glasom, hoc facere i. modum Ci. pri tem prej premalo kakor preveč storiti.
C. intrō (abl. sg. n., prim. gr. εἴσω lat. eō, quō, illō) le adv.
1. noter: intro nos vocat at sese tenet intus Luc., sequere i. me Pl., iam ego revortar i. Pl., comedere hinc i. Ter., aliquem i. ducere Ter., cur ad nos filiam tuam non i. vocari iubes? Ci., tribūs i. vocare ad suffragium L., cibum i. ferre Ci., ferrum i. clam in cubiculum ferre Auct. b. Afr.; elipt.: aquam foras (ven!) vinum intro (noter!) Petr. V klas. lat. nav. v ixpt. s stavčnim glag.; prim. intrō-ducere, intrō-ferre, intrō-ire, intrō-mittere, intrō-spicere, intrō-vocare in intro-itus.
Č. Dvojni komp. interior -ius
1. bolj znotraj ležeč, bolj znotraj, (bolj) notranji: ex interiore aedium parte deiectus Ci., interiores templi parietes Ci. notranje strani sten, interior domus V., interiore epistulā Ci. v sredi pisma, interior nota Falerni H. vrsta vina, ki leži globlje v kleti, torej = falernsko vino boljše sorte (bere), interior sponda O. proti steni obrnjeni del, rota O. kolo, ki je bliže cilju, okoli katerega je treba voziti; enalaga: interior meta O., proram ad saxa suburget interior V. bliže cilju, i. gyrus H. krajši, interior ibat, si comes unus erat O. hodil je na desni, naves interiores ictibus tormentorum erant L. so bile preblizu, da bi jih bile mogle metalne strele zadeti, interior periculo vulneris factus L. preblizu, da bi mogel biti ranjen, ille radit iter laevum interior V. vozi bolj na notranji strani; subst. n. pl. notranji deli, npr. hiše: aedium Sulla ap. Ci. ep.; telesa, poseb. drobovje, drob: Cels., interiora nucleorum Plin. Val. jedro, cum spes nostrorum interiora cuncta maerore complerit Amm. notranjost mesta, meton. = prebivalce, oblegance; acc. n. adv.: interius lingua congelat O., interius recondere V.
2. kot geogr. t. t. bolj v notranjem delu (= v sredini) dežele (ležeč); notranja dežela, notranjost dežele: interior Asia Cu. notranja, interiores nationes Ci. narodi, bivajoči v notranjih delih, celinski narodi, interiores terrae Mel. notranje, celinske.
3. metaf. tesnejši, zaupnejši, zanesljivejši, srčnejši, iskrenejši: interior amicitia L., societas Ci., interior potentia T. večji vpliv zaupnikov, aulici Suet., interius est eiusdem esse civitatis Ci.; occ. tajnejši, najskrivnejši: ab interioribus consiliis removeri N., interiores litteras scrutari Ci. - ni-mis, adv. (iz nikalnice ne in *mīs [iz *mi-is, komp. iz indoev. kor. *mei- (z)manjš(ev)ati; prim. gr. μεῖον = lat. minus, minuō], torej= „ne (pre)malo“) od tod
1. (zlasti v pogovornem jeziku) zelo, silno, neizmerno, hudo, kaj: Gell., Ap. idr., nimis ferociter legatos nostros increpant Pl., quod ego nimis quam cupio Pl., nunc nimis vellem dari Ter., oculi nimis arguti Ci.; poseb. z nikalnico = ne prav, ne posebno, nič kaj: non nimis longa continuatio verborum Ci., non nimis diligenter acturum Ci., litterae me non nimis, sed eos admodum delectant Ci. ep., est quidem nobis hoc per se haud nimis amplum L.
2. (v klas. prozi pred adj., adv. in glagoli) preveč, čezmerno, čez mero, prekomerno, pre … , vse preveč, vse premočno, vse pre … : nimis vile, nimis iracunde, nimis stulte, nimis beate Pl., nimis graviter, ne quid nimis Ter., nimis valde, nimis saepe Ci., amor gloriae nimis acer Ci., nimis atrociter sociis imperare Ci., nimis amplecti plebem Ci., nimis dixi Plin. iun.; z gen.: nimis insidiarum Ci., haec loca lucis habent nimis O.; z inf.: si nimis est legisse duos Mart. - nimius 3 (nimis)
1. zelo (silno) velik, izreden, poseben: nimia memoras mira Pl., nimio opere (nimopere) Ci. (prav) zelo, nimio madidus crinis amomo Mart. Od tod
a) adv. acc. sg. n. nimium silno, zelo, izredno, pre … : videre nimium vellem Ter. silno (zelo) rad bi videl, sed idem benefactum quo in loco ponas, nimium interest Ca. fr. ap. Gell. zelo, nadvse, nimium novum verbum Varr. čisto nova beseda, Philotimus homo fortis ac nimium optimas Ci. ep., o fortunatos nimium agricolas V. o presrečni; pogosto v zvezi nimium quantum izredno (neverjetno) je, kako veliko (mnogo, zelo), prav (silno) veliko, res mnogo, prav zelo, izredno, izjemno, neizmerno: sales in dicendo nimium quantum valent. Ci., differt inter honestum et turpe nimium quantum Ci., possidebat nimium quantum Gell.; v enakem pomenu tudi: nimium quanto Gell. in nimium quam Pl.
b) adv. abl. sg. n. nimiō (pravzaprav abl. mensurae, poseb. pri komp.) zelo, res zelo, prav dosti, izredno, pogosto, često = multō (za) mnogo, precej, dosti, dokaj: nimio magnae Pl., nimio melius, nimio celerius Pl., nimio mavolo Pl. dosti raje (hočem).
2.
a) adj. (o stvareh) čezmeren, prekomeren, prevelik, prehud, preveč česa (naspr. modicus, parcus): n. pertinacia atque arrogantia C., lenitas, lenitudo, celeritates Ci., vitis Ci. preveč bujna, n. calor Ci., sol O. ali soleo Sil. prehuda pripeka, imber O.; non est nimium z ACI: eos non est nimium in annos singulos vini q. X ebibere Ca.; (o osebah) α) brez mere, nezmeren, prevzeten, ohol, ošaben: nimius in honoribus decernendis Ci., nimius mero H., rebus secundis nimii T. prevzetni, nimius corrigendis moribus Aur., nimius est, multus est Aurelianus ap. Vop.; z loc.: nimius animi S. fr., L., Sen. ph. prevzeten, nimius imperii L. zlorabljajoč svojo moč, nimius pugnae cruoris Sil.; tudi nimius sermonis T. blebetav, jezičen. β) prevelik = premogočen, presilen: praeclarum virum (sc. Pompeium), sed nimium iam liberae rei publicae Vell., (sc. vicesima legio) legatis quoque consularibus nimia ac formidolosa erat T., iam nimius et potens altero tribunatu Fl. Od tod α) adv. acc. sg. n. nimium preveč, pre … (naspr. parum, satis): nimium diu Ci. predolgo, n. diligenter, n. familialiter, n. felix, n. multi Ci., paulo n. redundare Ci. nekoliko preveč, illud non probo Ci. ep. ne preveč, ne ravno, ne posebno, leges n. accomodatae Antiocho L., n. breves flores H., o nimium nimiumque oblite tuorum O., neu patruum sibi Othonem fuisse aut oblivisceretur unquam aut nimium meminisset T., n. meminisse (naspr. parum meminisse) Plin. iun. β) adv. abl. sg. n. nimiō, poseb. kot abl. comparationis pri komp. = preveč, čezmerno, prekomerno: nimio haec impudenter negas Pl., te nimio plus diligo Antonius in Ci. ep. več kot preveč, kar preveč, Albi, ne doleas plus nimio H., nimio plus est O. več kot preveč.
b) subst. nimium -iī, n preveč, preobilica (naspr. parum): pro Cluentii voluntate nimium, pro rei publicae dignitate parum, pro vestra diligentia satis dixisse videor Ci., indecorum est omne nimium Q.; z gen.: nimium boni (sreče) Enn., hostium L., regni O., auri Plin. - prae (stlat.
a) prai; prim. skr. purā́ pred, purḗ nato, gr. παραί = sl. pri, got. faúra = stvnem. fora = nem. vor; gl. tudi per;
b) pre [prim. prehendo];
c) pri: pri antiqui pro prae dixerunt Fest.; prim. lat. prior; s prae sor. so tudi praep. per, pro, per, praeter [ki je komp. k prae], gr. παρά, περί, πρό, osk. prai, umbr. pre(-) pred)
I. adv. naprej: i prae, abi prae Pl., Ter.; pren.: prae quam (praequam) ali prae ut (praeut) v primerjavi s tem, kako … , v primeri s tem, da … , proti temu, kako … , proti temu, da … : nihil hoc est praequam alios sumptus facit Pl., ludum iocumque dicet illum alterum praeut huius rabies quae dabit Ter. v primerjavi s tem, kako bo ta šele besnel = proti besnosti tega človeka. Kot predpona = spredaj, na koncu, na čelu: prae-acutus, prae-fringo, prae-cēdo, prae-rumpo, prae-sum, prae-ficio.
2. spredaj, naprej, mimo: prae-eo, (prim. zgoraj: i prae, abi prae Pl., Ter.), prae-fero, prae-mitto, prae-dico, prae-fluo, praeceps idr.
3. pred (časom), predčasno: prae-canus, prae-maturus.
4. pred drugimi, mimo drugih, v primerjavi z drugimi ali proti drugim; od tod zelo, silno (izjemno, res, nadvse), pre-: prae-clarus, prae-dives, prae-durus, prae-fidens, prae-gravis, prae-dico, prae-sto. idr. Drugi del sestavljenke pogosto oslabi (prim. praecīdo, praeficio, praefringo) ali pa se skrči (prim. praeco iz prae-dīcō). —
II. praep. z abl.
1. pred: Pl., Lucr., Col., Ap. idr., prae se agere armentum L., pugionem prae se tulit Ci. je pred seboj držal, singulos prae se inermes mittere S., prae manu Pl., Ter. ali prae manibus Gell. pred roko (rokami), na roki (rokah), pri roki (rokah); pren.: prae se ferre kazati, na ogled dati (postaviti, postavljati), (po)kazati kaj, (po)kazati se, (po)bahati se, (po)hvaliti se, ponašati se (s čim): cruentis manibus scelus prae se ferens et confitens Ci., ego semper me didicisse prae me tuli Ci.; v istem pomenu tudi prae se gerere Ci., Corn. ali declarare Cat.
2. metaf.
a) v primerjavi z, proti; mimo: Ter., S. fr., Atticos prae se paene agrestes putat Ci., Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est C., omnes prae illo parvos futuros N., prae omnibus unus V. več kot vsi.
b) vzročno, toda le v nikalnih stavkih od, zaradi: Ter., reliqua prae lacrimis scribere non possum Ci., nec loqui prae maerore potuit Ci., vix sibimet ipsi prae necopinato gaudio credentes L., solem prae iaculorum multitudine et sagittarum non videbitis Ci.
Opomba: Kot solecizem praep. z acc.: in capricorno aerumnosi, quibus prae mala sua cornua nascuntur Petr., scimus te prae litteras fatuum esse Petr. - ter (stlat. terr [prim. terr-uncius] nam. *ters iz *tris; prim. skr. tríḥ = gr. τρίς = stvnem. driror trikrat, sl. trikrat, tretji, lat. tres, testis) num. adv.
1. trikrat: Pl., Ca., Varr., C., L. idr., bis terve Ci., bis aut ter Cels., ter decies = terdecie(n)s (gl. to besedo), vix ter in anno Ci., ter in annum Suet., ter aevo functus H. ki je videl tri dobe (rodove), ter amplus Geryones H. trikrat obsežni = tritelesni; pesn. (za opis): terni ter cyathi H. 3 x 3 = 9, ter deno bove V., ter centum V.; sinekdoha trikrat =
a) ponovljeno, ponavljano, ponovno, opetovano, zopet in zopet, znova in znova, spet in spet, vedno znova, večkrat, pogosto, pogosteje, češče: navem ter fluctus torquet V., ter et quater anno revisens aequor Atlanticum H., ter et quater ali ter quaterque V., H.
b) (za opis superl. pomena) silno, zelo, pre-, nadvse, jako: o ego ter felix O., felix ter et amplius H. srečen, presrečen, o terque quaterque beati! V. o srečni, presrečni!
2. tretjič, v tretje: ter consul Plin. iun., Lact., consulatu Caesaris ter Amm. za tretjega konzulovanja, v času tretjega konzulata. - trāns (pred konzonanti pogosto trā-, pred s trān-; indoev. kor. *ter- [gl. terminus, terō], prim. skr. tiráḥ = trans, umbr. traf, trahaf; trans je pravzaprav okrepljeni nom. sg. m. pt. pr. glag. *trāre; prim. ex-trāre, in-trāre)
I. adv.
1. tja čez, s kraja v kraj, na ono stran, preko; prim.: trāns-portō, trāns-eō, trāns-fugiō, trāns-migrō, trāns-versus, trān-scrībō, trā-dō, trā-dūcō.
2. na oni strani, onstran; prim.: trāns-padānus, trāns-marīnus, trāns-tiberīnus.
3. skozi, pre-; prim.: trāns-fīgō, trāns-igō, tra-iciō. —
II. praep. z acc. (naspr. cis, citrā);
1. (pri glag. premikanja) prek(o), čez, nad (z acc.), na ono stran, onstran: Pl. idr., misit eum trans Rhodanum C., vexillum trans vallum hostium traiecit L., trans Alpes usque transfertur Ci., trans caput iace (sc. cineres) V., trans cervicem equi elabi L., curvos trans ripam miserat arcus O., qui trans mare currunt H.
2. (pri glag. mirovanja) onkraj, na drugi strani, na oni strani, onstran: qui trans Rhenum incolunt C., domino trans ripam inspectante Ci.; metaf.: exigitur poena trans hominem Ps.-Q. (Decl.) po človekovi smrti. - aestimō, star. aestumō, -āre -āvī -ātum (menda denominativum nekega iz *aes [po aeditumus, legitumus] nastalega subst. *aestumos, *aestimos = kdor pri nakupu ali prodaji preizkuša pravilnost odtehtane medi, cenilec)
1. denarno vrednost (ceno) določiti (določevati), ceniti, preceniti (precenjevati): petiverunt ab eo civitates, ut aestimaret Ci., aest. pretia rerum, frumentum (prim. aestimatio frumenti), domum, possessiones, signa, argentum Ci. Merilo, po katerem se ceni, v samem abl. ali v abl. z ex: haec aestimare pecuniā (po denarni vrednosti) non queo Ci.; aest. aliquid ex artificio Ci. Nedoločene napovedi vrednosti v gen. pretii: aiebat se tantidem aestimasse Ci., permittite, ut liceat, quanti quisque velit, tanti aestimet Ci., pluris aest. Ci. višje, minoris aest. N. nižje, uti ea (mancipia) quoque deciens tanto pluris, quam quanti essent, aestimarentur L.; z adv.: emit domum carius, quam aestimabatur Ci., quam tenuissime aest. Ci. Določene napovedi vrednosti v abl. pretii: ternis denariis aestimare licere, denis non licere Ci., est modius HS IIIS aestimatus Ci. zakonita vrednost korca je 31/2 sestercija, quinis modiis libertatem omnium aestimavere S. fr., denis in diem assibus animam et corpus aestimari T.; po tem tudi: magno, permagno, minimo aestimare Ci. Pomni jur.: litem alicuius ali alicui aestimare sporni predmet nekoga ali nekomu (pre)ceniti = komu določiti globo, koga na plačilo odškodnine (globe) obsoditi: C. idr., lis ei aestimatur centum talentis N., quanti Catonis lis aestimata est Ci., litem esse aestimatam HS ad triciens (3000000 sestercijev) Ci.; splošno: lites severe aestimatae Ci., sunt lites aestimatae A. Gabinio Ci. A. Gabinij je izgubil pravdo, tako tudi: P. Septimio Scaevolae litem eo nomine esse aestimatam Ci.; ker je v reklu litem aestimare zajet pojem nekake obsodbe, se mu pridruži včasih še gen. criminis: damnatis de pecuniis repetundis lites maiestatis sunt aestimatae Ci., hanc litem capitis aestimare Ci.; pren.: voluntatis nostrae tacitae velut litem aestimari vestris inter vos sermonibus audio L. da se tako rekoč pravdate z mojo tiho namero in jo obsojate.
2. pren.
a) po notranji vrednosti ceniti, upoštevati, soditi, presoditi (presojati), čislati, imeti za..., šteti za...: in universum aestimare T. splošno presojati, iidem aestimant voluptates Ci., grato animo munera aest. L., numerare potius quam aestimare declamationes Q., diligenter cuncta Plin. ali vires suas aest. Q., Romanus sermo magis se circumspicit et aestimat praebetquae aestimandum Sen. ph. presojati, razbirati; od tod aestimare = pregledati: hinc septem dominos videre montes et totam licet aestimare Romam Mart. Merilo, po katerem se ceni, v samem abl. ali v abl. z ex: Campanorum cladibus Samnitium virtutem L., civitatem virtutibus L., Macedonas... praesentibus viribus aestimandos Iust., aest. virtutem annis H. pesniško vrednost po letih ceniti, animum vultu Cu., aliquid vitā Cu. po življenju ceniti = za tako drago šteti kakor življenje, imeti za enakovredno življenju; amicitias non ex re, sed ex commodo aestumare S., sic est volgus: ex veritate pauca, ex opinione multa aestimat Ci., ex aequo aest. L. po pravem; quae pars ex tertia parte Galliae est aestimanda C. se mora šteti za tretjino Galije. Določilo vrednosti v gen. ali abl. pretii: tuam gratiam magni aestimare Ci. quanti est aestimanda virtus Ci., nisi voluptatem tanti aestimaretis Ci., ex iis alia pluris esse aestimanda, alia minoris CI., maximi aest. conscientiam suam Ci., neque, quod dixi, flocci aestimat Pl., rumores senum severiorum omnes unius aestimemus assis Cat. naj nama bodo toliko ko en belič = ne meniva se zanje, nulli aest. Ap. za nič imeti; quorum salutem... civitas levi momento aestimare posset C. imeti za stvar majhne pomembnosti, za malo tehtno, nae ista gloriosa sapientia non magno aestimanda est Ci., non nihilo aest. Ci., se magno aest. L. veliko vrednost si prisojati, se parvo aest. Sen. ph.; z adv. valde care aestimas tot annos Ci. ep., multo illa gravius aestimare C., levius tempestatis quam classis periculum aest. C., proinde aestimans ac si usus esset C., quorum ego vitam mortemque iuxta aestimo S., iusiurandum perinde aest. T., omnia ducum facta prave aest. T., nec ultra aestimatur T. dalje se ne upošteva; tudi: me esse mortuum nihil aestimo Ci. poet. Redko s predikatnim acc.: quod carum aestimant S. kar jim je drago, se satis beatum aest Mart.; namesto predikatnega acc. s pro: Aegyptios... pro sociis ipsos, non pro hostibus aestimaturos Cu.
b) occ. (visoko, dostojno) ceniti, čislati, pripozna(va)ti: quod non minoris aestimamus quam quemlibet... triumphum N., est aliquis, qui se inspici, aestimari fastidiat L., famam in hoste aestimare Cu., modestiae fama, quae... et a dis aestimatur T., electus, quem contubernio aestimaret (= dignum haberet) T.; prim.: qui poenam suam honoribus summis esset aestimaturus Q.; z ACI: se satis aestimare firmari domum T. zna dovolj ceniti.
c) soditi = meniti, misliti; preudariti (preudarjati), pomišljati, spozna(va)ti: res gestae, sicuti ego aestumo, satis amplae fuerunt S., ut aestimabat Amm.; z odvisnim vprašanjem: ut aestimare possitis, in quantum cotidie ingenia decrescant Sen. rh., aestimari a medicis iubet, an... T. da naj zdravniki povedo svoje strokovno mnenje, ipsa dissimulatione famae famam auxit aestimantibus, quanta futuri spe tam magna tacuisset T.; z ACI: aestimantes aliquid commissum a suis Ph., ridicule magis hoc dictum (esse) quam vere aestimo Ph. - agitō -āre -āvī -ātum (frequ. in intens. glag. agere).
I.
1. često ali silno (za)gibati, zagnati, metati, poganjati, majati, tresti, stresati ipd.: eam (navem) in portu agitari iubet N. da naj se giba, zadržuje, niti corporibus et ea huc et illuc... agitare S., ag. corpus Q., Plin. iun., caput Col., pulmonem Iuv., digitos Plin. iun. na prste šteti, manibus habenas O. voditi voz, držati vajeti, deus agitat hastam O. vihti tirsovo palico, tenues agitantia fumos nubila Q. lahen dim dvigajoči, respuit ad se atque per aes agitat Lucr. (o magnetu); v pass.: quod ipsum agitatur aliunde Ci., atomi inter se agitantur Ci. iubebis agitari, quod decoxeris Col. pomešati; o majanju, stresanju vetrov: ag. capillos, aristas O., cupressos, ornos H., Zephyris agitata Tempe H., ventis agitatur pinus H., arena magnā vi agitata (vento) S. vzvalovan, rati humum aridam vento agitari S. da dviguje veter suho prst, dum volat, arserunt agitati fortius ignes (sc. amoris) Q. je z gibanjem močneje vzplamtel ogenj ljubezni; pren.: mens agitat molem V. duh sveta giblje vesolje.
2.
a) (živali) gnati, goniti, poditi, usmerjati, ravnati, jahati, jezditi: iumentorum gregem Varr., lanigeros greges hirtasque capellas V. na pašo goniti = rediti, equum V., agitantur quadrigae Varr., ag. quadrigas bigasque et equos desultorios Suet., spatium agitandi (sc. equos) N. terišče, dirkališče, sacros ag. iugales (dracones) O., biiugos leones Lucr.; sinekdoha: centum quadriiugos agitabo ad flumina currūs V. bom gnal, poženem; pren. naganjati, priganjati, spodbadati, vzpodbujati, razdražiti (razdraževati): est deus in nobis, agitante calescimus illo O., quem gloria Turni obliquā invidiā stimulisque agitabat amaris V., infidos agitans discordia fratres V., licentia populum agitandi, quoquo vellent T., agitatus cupidine regni Fl., agitare per studia ingenia Sen. ph. vežbati, agitari geometriā animos Q.; in furias (do besnosti) agitantur equae V., in exitium urbis agitata gens Fl.
b) (zveri) goniti, poditi, loviti: feras Ci., V., aquila insectans alias aves et agitans Ci., cursu agitabis onagros V., in retia cervos ag. O., ag. chelydros V. (pre)poditi, lupus etiam Romae interdum agitatus L.; redko = ljudi poditi: ag. totā urbe (sc. hostes) V.; pren.: ag. saltus venatu Ps.-Q. ali Dictaeos saltus Sil. pregoniti, preloviti; preganjati, vznemirjati, mučiti, trapiti: Cu., dii deaeque te agitant irati Pl., quae res te agitat? Pl. kakšna mora te tlači? atra bilis agitat hominem Pl., ag. rem publ. S., primo commotus metu divorsus agitabatur S., ag. Troianos terris et undis V., agitata numina Troiae V., delectu acerbo ag. iuventutem L., ne te semper inops agitet vexetque cupido H., ut eos agitent insectenturque furiae Ci., amens agitantibus furiis sororis ac viri L., scaenis agitatus Orestes V. na odru od Furij preganjani, scelerum furiis agitatus V., suum quemque scelus agitat Ci., quae deinde agitet fortuna V. ga preganja, gentes ag. quietas V. (da bi jih prenaglil k sklepu zaveze), quos agitabat timor T.; agitata aequitas Ci.; često: animum agitare S., L. vznemirjati se; (z besedami) prerešeta(va)ti, zasramovati, šibati, zasmehovati, rogati se komu: agitat rem militarem, insectatur totam legationem Ci., facete agitavit in tribunatu Gracchum Ci., vesanum poetam agitant pueri H., ag. alicuius saevis fastidia verbis H.
c) roparsko odganjati: hominum praedas et pecorum Amm.
č) (vodovje) vzburiti (vzburjati), (vz)burkati: mare ventorum vi agitari atque turbari Ci., freta ponti agitare V., defluit saxis agitatus humor H., austro agitata Charybdis O., agitata fluctibus Helle Pr.; pren. vzburkati, razburiti (razburjati), (z)begati: plebs agitata tribuniciis procellis L., rebus agitatis Ci. v burnem času.
II.
1. (dela, dejanja) opravljati, izvrševati: custodiam, vigilias Pl. na straži biti, stražiti, praesidium S., T. straža biti, stražiti, imperium S. oblast izvrševati, imeti, inter pastores regnum Iust. kralja igrati, mutas artes V., honorem T. častno službo opravljati, latrocinia T., diurna nocturnaque munia in armis agitabantur T., omnia, quae per hoc triennium agitata sunt Ci. kar se je godilo, mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur Ci. z razpravljanjem in pregledovanjem računov, in dies plura ag. S. vsak dan si več dela dajati, praecepta patris S. naročila izpolnjevati, iustitiam Plin. iun. izvrševati, odium T. stresati, pacem an bellum S. mirovati ali vojevati se, moras S. obotavljati se, odlašati, consilia ad movenda bella L. ukrepati glede..., secreta consilia L. tajne naklepe snovati, concilium L. skupščino imeti, zborovati, imaginem belli navalis Fl. na morju (pomorsko) vojaško vajo imeti; sat agitare z gen. dosti dela (opravkov, opraviti) imeti s čim: nunc agitas sat tute tuarum rerum Pl.; abs. postopati, vesti se: in potestatibus eo modo agitabat, ut... S., ferocius ag. S., varius agitat S., paucorum arbitrio... agitabatur S.; v pass. izvrševati se, često = biti: pax agitatur, indutiae agitabantur S., laetitia, maeror, luctus atque gaudia agitabantur S., agitabantur pro ingenio ducis callidiora consilia L., dissensio multos annos agitata Ci.
2.
a) (slavnosti, praznike) obhajati, praznovati, (sveta opravila, pojedine) opravljati, (šale) uganjati: ag. Dionysia Ter., hunc diem suavem meum natalem Pl., cuius nomine apud Siculos dies festi agitantur Ci., agitare convivium Pl., Ter., Fr., convivia O., Suet., sacra Cat., iocos O., Pers., choros V. rajati, gaudium atque laetitiam S. svojo (notranjo) radost na glas izražati, festa gaudia Sil.
b) (čas) prebiti, preživljati: aevum sub undis, sub legibus V., tum vita hominum sine cupiditate agitabatur S., ag. noctem apud aquam, dies noctesque pro muro S.; abs. živeti, obstajati: Gallia... nunc malis fructibus vix agitat S. fr., agitandi inops S. brez imetja, ubožen, bene agitare Gell. dobro se imeti.
3. potikati se kje, muditi se, (pre)bivati, domovati: equitatum omnem... pro castris agitare iubet S., hi propius mare... agitabant S., consul dum inter primores agitat L., laeti neque procul Germani agitabant T., vacuis porticibus secretus agitabat T., qui montium editis... ferocius agitabant T., hic duae validissimae gentes... agitabant Fl.
III.
1. razgovarjati se o čem, razpravljati, pretresati kaj: has res C., rem sermonibus L., non agitanda res est? non in medium proferenda? Ci., ag. sententiam in senatu Ci., agraria lex vehementer agitabatur Ci., res in senatu agitari coepta S.; z ACI = trditi: Auct. b. Hisp.; o čem razpravljati, pogajati se: Romae per omnes locos et conventus de facto consulis agitari S., agitare de foedere L., agitatum est, ut tribuni crearentur L.
2. pren.
a) v mislih ukvarjati se s čim, premišljati, razmišljati, preudarjati, presojati, posvetovati se; večidel z dostavki: ag. rem in corde Pl., cum corde suo Fr., in animo L., in mente Varr., Ci., mente Ci., L. idr., cum animo S. fr., animo (animis) Ci., S., Cu. idr., secum Ter., S. idr., de te autem ipso... est tuum sic agitare animo, ut... Ci. ep. postaviti se v tak duševni položaj; tudi brez takih dostavkov: rem a me... multum agitatam requiris Ci., quae cum multos dies noctesque aestuans agitaret S., ag. fugam S. fr., V., L. misliti na beg; z de: de Rhodani transitu, de regno, de inferendo bello L., de supremis T. ali de extremis secum Fl. misliti na smrt, de adoptione secum et cum proximis T., de petenda civitate Suet.; z odvisnim vprašanjem: agitare coepit cum suis, quibusnam rebus pecuniam facere posset Ci., cum, quidnam esset, animo agitaret L., quonam modo caelestes honores usurparet, coepit agitare Cu., an expeditis legionibus... pergeret..., agitavit T.; z ut: ut vivum Alexandro traderent, agitantes Cu.; s pt. fut. (po grščini): Alexandrum... interempturi (= ut interimeretis) seditionibus agitastis Iust.
b) v mislih imeti, misliti, nameravati (kaj storiti), kaniti, namerjati: defectionem L. epit., moenia novae urbis Fl. misliti novo mesto ustanoviti, quae contra Persas animo agitabat Cu.; z inf.: ut mente agitaret bellum renovare N., aliquid invadere magnum mens agitat mihi V., agitasse Dareum custodiam corporis sui peregrino militi tradere Cu.; abs.: longe aliter agitabat S. imel je povsem druge načrte, naklepal je povsem drugače. Od tod adj. pt.pf. agitātus 3 vzburjen, vzbujen, živahen: actio paulo agitatior Q., omnia agitatiora Q. vse živahnejše vloge, agitatior animus Sen. ph., novum testamentum omni doctrina agitatius Tert. - amplus 3, adv. -ē, predklas. in poklas. tudi ampliter
1. prostran, prostoren, (ob)širen, velik: curia, domus, amplum et excelsum signum Ci., atria, porticūs V., quanto est res amplior et quo latior est Lucr., amplior ceteris insula Cu., gymnasium amplissimum Ci., amplum, amplissimum cubiculum Plin. iun., ampla capra (naspr. parva), a. sus (naspr. exilis) Varr., corpore amplo et robusto Suet., amplissimi corporis (canis) Col., species barbarae mulieris humanā amplior Suet.
2. velik, mnog, znaten, obilen, bogat: N., Lucr. idr., a. civitas Ci., C., erat ei pecuaria res ampla Ci., amplae divitiae H., numerus amplior S., amplior exercitus Suet., peditatūs ampliores copiae C., amplissimae pecuniae fit dominus Ci., praemia legatis dedistis amplissima Ci., amplissima dies horarum quindecim Plin. najdaljši dan, ample nutrire valetudinarios Cels., ample magnificeque exornare triclinium Ci., agros militibus amplissime dare, assignare Ci. v zelo veliki meri, amplissime donare cohortem militaribus donis C., exstructa ampliter mensas Luc. ap. Non., ampliter occupatum esse, ampliter saturum fieri, ampliter facere sumptum, ampliter mentiri Pl., ampliter nummatus Ap. Pogosto komp. neutr. kot subst. = več: amplius ab Herbitensibus exprimi non poterat Ci., Segestanis praeter ceteros imponebat aliquando amplius, quam ferre possent Ci. večje breme; z gen. = (še) več: amplius temporis C., si a. obsidum dare velit C., nescio, an a. negotii mihi contrahatur Ci.
3. pren.
a) (o stvareh) α) velik, ne majhen, obilen; močen, hud, silen: occasio Ci., spes S., Pr., poena Pr., pro viribus amplis Lucr. po svoji silni moči, amplior morbus, irae ampliores Ter., amplior mortis metus Ci., amplior potentia, amplissimi effectus Plin. β) veličasten, zelo lep, očiten, odličen, krasen, sijajen, časten: fructus, munus, merita, res gestae Ci., omnia, quae vobis cara atque ampla sunt Ci. drago in veličastno (prim.: cui sua non videntur amplissima, miser est Sen. ph.), amplum donum, dona amplissima, ludi amplissimi, sacrificium solito amplius, amplissima vestis L., habitus formaque viri aliquantum amplior angustiorque L., victima amplior Sen. tr., amplum funus, triumphus amplissimus N., amplissima dignitas, gloria Ci., amplissimi honores Ci., Suet., amplissimus honor Ci. ali magistratus Suet. (= consulatus), locus ad agendum amplissimus (= rostra) Ci., verbis amplissimis gratias agere Ci. s (pre)častnimi, amplum Tuscis ratus L. meneč, da je častno za Tuščane, da je Tuščanom v čast, quia tibi amplum et gloriosum censes L., amplissime et honestissime ex praetura triumphari Ci., amplissime ac magnificentissime gerere honores Ci., amplissime efferri Ci., amplissime decernere de alicuius salute, dignitate Ci. (prav) častno; (o govoru) sijajen, vznesen, dostojanstven: amplum orationis genus Ci., elate et ample loqui, sublate ampleque dicentes Ci., satis ample sonare Fl., ampliter dicere, laudare Gell., amplissime laudari Ca.
b) (o osebah) visok, na visoki stopnji stoječ, imeniten, odličen, ugleden, spoštovan: amplae et honestae familiae plebeiae Ci., viros primarios atque amplissimos civitatis convocavit Ci., Sthenius erat amplissima cognatione Ci., amplissimi cives, cuiusque aetatis amplissimi, amplissimo genere natus C., parvi et ampli H. visoki in nizki (ljudje); amplissimus -um (kot naslov višjih stanov in državnih dostojanstev) visoki, vzvišeni, (pre)svetli: amplissimum collegium decemvirale Ci., amplissimi sacerdotii collegium Ci., ordo amplissimus Ci., Plin. iun., Suet. = senat, amplissimorum ordinum viri delecti Ci. = iz stanu senatorjev, vitezov in erarskih tribunov. — Od tod adv. komp. amplius, prvotno acc. sg. subst. (gl. spredaj točko 2. in prim. stavke, kakor: quid vis amplius? Ci., quid loquar amplius de hoc homine? Ci.), potem
1. zgolj (časovni) adv. = (na)dalje, več: non luctabor tecum a. Ci., quid est, quod iam a. exspectes? Ci., proelio a. non lacessivit C., urere ne possit calor a. aridus artus Lucr., nec iam a. ullae apparent terrae V.; — od tod
a) jur. amplius pronuntiare (o predsedniku sodišča: (besedo) „amplius“ izreči (izrekati) = z besedo amplius „na dalje“, „na poznejši rok“) odložiti, preložiti (prelagati) končno razsodbo (v kaki sodnikom še ne dovolj jasni stvari, o kateri so bili zaradi tega izjavili svoj „non liquet“ [na glasovalnih tablicah N. L.]): vel iudicari primo poterat vel amplius pronuntiari Ci., de Philodemo amplius pronuntiatur Ci.; pren.: amplius deliberandum censeo Ter. dalje.
b) jur. pri kupčijah, plačilih, pogodbah idr. amplius non petere pozneje nič več zahtevati: quid ita satis non dedit: amplius a se neminem petiturum Ci., si quid satis dandum erit, amplius eo nomine non peti, cures, ut satisdetur Ci. ep.; podobno amplius non agere Ulp. (Dig.) pozneje nobene pravde več sprožiti.
2. (redko) več = močneje, silneje, huje: a. accusare Pl., invitare Ter., a. aequo lamentari Lucr.
3. (pri določenih časovnih in sploh številčnih količinah)
a) kot apoz. k sklonu, ki ga določa stavčna skladnja (k nom., gen., acc. in abl., samo k dat. ne) več ko, več kakor, nad: quid? si tandem amplius triennium est? Ci., a. sunt sex menses Ci., cum eum a. centum cives cognoscerent Ci., cum a. centum milia facta essent armatorum N., non a. duum milium intervallo S., oppidum Vagam non a. mille passuum abesse S., quod a. annos triginta in exercitu fuerat S., in eo proelio non a. ducentos milites desideravit C., tu faciem illius noctem non a. unam falle dolo V., duas a. horas dubium certamen sustinuere L., quem (solem) mathematici a. duodeviginti partibus confirmant maiorem esse quam terram Ci., non a. pedum milibus duobus ab castris castra distabant C.; od tod abs. (skoraj = plures) več: duo, haud a., milia peditum L., binas aut a. domos continuare S.
b) s quam več ko, več kakor: reiciundi a. quam trium iudicum potestas Ci., non a. quam terna milia aeris N., haud a. quam mille Cu.; z abl. comparationis: triennio a. Ci., non a. quinis aut senis milibus passuum interesse C.
4. posebni izrazi:
a) non (nihil) dico (dicam) amplius več ne rečem (nič drugega ne rečem ali nočem reči), rajši molčim: Pl., Ci.; podobno: nihil dixit amplius Ci., hoc dicunt, nihil a. Ci., quid a me amplius dicendum putatis? Ci.
b) hōc (eō) amplius več kakor to = še več, poleg tega (še): Ca., Suet., Icti., quid est, quod tibi mea ars efficere hoc possit amplius? Ter., neque hoc amplius, quam quod vides, nobis quidquam est Pl., bestiis... sensum et modum dedit..., homini hoc amplius, quod addidit rationem Ci., namque ea, quae supra scripsimus, de eo praedicarunt atque hoc amplius N., denas alii, alii plures habent (uxores), sed reges eo amplius S.; v istem pomenu tudi his amplius: Q.; od tod kot termin glasovalcev v senatu, ki so ob pristanku na mnenje koga hoteli dodati svojemu glasu kak pristavek: Servilio assentior; et hoc amplius censeo Ci. in poleg tega še menim.
c) nihil (nec, neque) amplius quam nič drugega kakor = samo, le, zgolj: de sepulcris autem nihil est apud Solonem amplius quam ne quis ea deleat neve alienum inferat Ci., ut terra tecta esset stramentis neque huc amplius quam pellis esset iniecta N.; elipt. ali zevgma: histrionem et philosophum Nero nihil amplius quam urbe Italiaque submovit Suet., ubi nihil temeritate solutum nec amplius quam decurio equitum audentius progressus... ceteros ad obsequium exemplo firmaverat,... abscessit T.; tako tudi nec quidquam amplius quam: Suet. ali nihil amplius praeter: Vell.; elipt. nihil amplius drugega nič = samo (le) to, nič več: Ter., Ci.; podobno: si nihil amplius (sc. efficiam) O.
č) amplius = saepius večkrat: amplius quam semel agi potest Icti.; abs.: felices ter et amplius H., per tot successus ter, nec amplius, adversum casum expertus Suet. - apprehendō (adprehendō) -ere -hendī -hēnsum, pesn. kontr. apprēndō (adprēndō) -ere -prēndī -prēnsum (decomp.: ad in pre [= prae] in handō; prim. prehendō)
1. prije(ma)ti: aliquem pallio (= za plašč) Ter., aliquem koga za roko prijeti (hoteč ga komu predstaviti) T. (ali hoteč ga česa prositi) Plin. iun., manum osculandi causā Suet., araneus... morsu cerebrum (serpentis) adprehendit Plin. pika v možgane, bucculam app. Suet. uščeniti, vites sic claviculis adminicula tamquam manibus apprehendunt Ci., atomi aliae alias apprehendentes Ci. prijemajoči se drug drugega; pren.
a) sovražno prijeti, ujeti koga (da bi ga zaprl): hominem Auct. b. Hisp., fugitivum, furem Icti., venam Cels. prestreči, prestrezati.
b) kako deželo osvojiti, zasesti: Hispanias Ci. ep.; prisvojiti (prisvajati) si, doseči: avidissime palmam Plin., possessionem alicuius rei Dig., dominia rerum Ulp. (Dig.).
c) pren. o kakem telesnem zlu: prije(ma)ti, napasti (napadati), prevze(ma)ti: ubi libido veniet nauseae eumque apprehendet Ca.
2. pren.
a) poprije(ma)ti se, lotiti se česa (v govoru), izreči (izrekati), povedati: quidquid ego apprehenderam, statim accusator extorquebat manibus Ci., id ipsum nisi caute et cum iudicio (razsodno) apprehenditur Q.
b) z umom doseči, doume(va)ti, razume(va)ti: Tert., Cael.
c) privze(ma)ti, obseči (obsegati): casum testamento, personam filii (sc. in stipulatione) Icti., una praeceptione omnia Cael. - circuitiō (circumitiō) -ōnis, f (circumīre)
I.
1. abstr. hoja v krogu (okrog), kroženje, krožitev, sukanje, vrtenje: c. tympani plani Vitr., efficere modicas circumitiones (tympani) Vitr., orbiculorum circumitiones Vitr.; pren.: insecuti temporis c. Cod. I. (pre)tek.
2. konkr.
a) krožna pot (črta), krog, obod: liberata c. Vitr. krog na vodoravnem, celeriter consequi iustam circumitionem Vitr. pravšnje mesto na svoji krožni poti.
b) krožni zavoj: collocanda oppida sunt... circumitionibus Vitr., in cursibus et circumitionibus (namreč vodovodov) spiritus naturales aliter atque aliter fiunt Vitr., munimentum fluminis circumitione vallatum Amm.; met. α) površina kroga: Vitr. β) hodnik, hodišče: cum haberent singula tabulata circumitionem cubitorum ternum Vitr., duo triclinia cum circumitionibus inter se spectantia Vitr. γ) oblina: extrema tympani circumitio Vitr. valjasta oblika bobna.
c) ovinek, okoliš: sin autem non longum erit circumitio Vitr. eius montis iugum oras maris Hadriatici pertingit circumitionibus Vitr.; pren. ovinek, okoliš(i) v govoru ovinek v govoru, posredno postopanje: ita aperte ipsam rem modo locutus es, nihil circumitione (po drugih circum itione) usus es Ter., hic (Epicurus) circumitione quadam deos tollens Ci. nekako ovinkoma, quid opus est circumitione et amfractu? Ci., quid sibi volunt ambitus isti et circumitiones? Fr.; od tod ret. circuitio (= περίφρασις) opis: Corn.
č) okrožje, obseg: orbis terrae Vitr., duorum stadiorum habere ambitionis circumitionem Vitr.
— II. obhajanje, voj. obhod vojaških straž, (nočna) obhodna straža: circumitio ac cura aedilium plebi erat L. - convīvium -iī, n (convīvere) „skupno življenje“, le
1. occ. = συμπόσιον, pojedina, gostija, popivka: bene maiores nostri accubationem epularem amicorum, quia vitae coniunctionem haberet, convivium nominaverunt Ci., omnia cenarum conviviorumque genera Ci., convivia, commissationes, cantus, symphoniae Ci., convivia commissationesque L., convivia et epulae T., iam accubare in convivio N., adhibere aliquem in convivium Ci., N. ali convivio L., mediisque parant convivia tectis V., multa inprimis hilarans convivia Baccho V. pojedine ob žrtvovanju, žrtve (enalaga), nos convivia, nos proelia virginum … cantamus vacui H., sed nimis arta premunt olidae convivia caprae H. kjer sedijo gostje (pre)tesno drug ob drugem.
2. met. gostje za mizo, omizna družba, omizje: Petr., Stat., nequitiam vinosa tuam convivia narrant (= nequitia tua narratur in vinosis conviviis) O., familias nuper interemēre et tota convivia (fungi suilli) Plin. - dētrīmentum -ī, n (dēterere)
1. odrgnina, drgnjenje, opilek: limae tenuantis Ap., sumit (vomer) per detrimenta fulgorem Isid.
2. pren. izguba, škoda, okvara, upad, oslabitev: rei publicae Ci., adficere illum detrimentis Ci. škodo storiti, d. militum, Africani exercitūs C., sine ullo detrimento exercitūs N., Vell., detrimenta rei familiaris Auct. b. Alx., detrimentum regiae maiestatis Cu., cutis Tert. — Pogosto: detrimentum capere, accipere, facere Ci. škodo trpeti, imeti, na škodi biti, detrimentum existimationis facere N., capere aliquid detrimenti in aliqua re Col., detrimentum importare Ci. ali afferre Ci., C. ali detrimenta inferre C., Hirt. škodo prizade(ja)ti, detrimentum reconciliare, sarcire C. škodo popraviti, poravnati, alicui detrimento esse C. komu v škodo biti; poseb. v stalnem besedilu (drž.pr.), s katerim je senat pozival konzula (oba ali le enega), naj se izvoli diktatorja oz. tistega, ki bo prevzel neomejeno oblast: videret (Pompeius), ne quid res publica detrimenti caperet ali provideant (consules), ne quid res publica detrimenti accipiat Ci., dent operam consules, … ne quid res publica detrimenti capiat C., darent operam consules, ne quid res publica detrimenti caperet S., ut, quae forma senatus consulti ultimae semper necessitatis habita est, Postumio, alteri consulum, negotium daretur, videret, ne quid res publica detrimenti caperet L., consulis ius, cuius vigiliis niteretur, ne quod res publica detrimentum caperet T.; occ.
a) poraz (v vojni): belli detrimenta Hirt., detrimenta accipere C. poražen biti.
b) izguba denarja in blaga: aestimare cuiusque detrimentum T. (pre)ceniti … škodo po požaru, explent detrimenta (po rubežu izgubljeno imetje) muneribus Iust., ex magnis detrimentis (po velikih izgubah pri igri) … paulatim retractus est Suet.
3. met. detrimenta ergastuli Ca. pohabljenci iz delavnice. - disputō -āre -āvī -ātum „(pre)ceniti“, od tod
I. z računanjem na čisto priti: disputatast ratio cum argentario Pl. račun z bankirjem je poravnan.
— II. pren.
1. z vseh strani razmotriti, preudariti (preudarjati), dodobra premisliti, natančno pretehtati: in meo corde eam rem volutavi et diu disputavi Pl.; z ACI: cum animo disputans haec statui Romano prodesse Amm.
2. razložiti (razlagati), predavati, govoriti, preisk(ov)ati, razisk(ov)ati: rem examussim Pl., causa disputata est hesterno die copiosissime a Q. Hortensio Ci., de singulis sententiis breviter disputare Ci., quid ego de hoc plura disputem? Ci.; z odvisnim vprašanjem: de capite civis — non disputo cuiusmodi civis Ci., quam sapienter (omnia repudiaverim), non disputo Ci.; z ACI: disputant horam nullam vacuam voluptate esse debere Ci., palam disputare minime esse mirandum Ci.; occ. znanstveno (poseb. filozofsko) pogovarjati se, prepirati se, (v dialogu) pretresati, raziskovati, razpravljati, govoriti: disputare de aliqua re Ci., libenter haec (o tem) coram cum Q. Catulo disputarem Ci., disputare pro omnibus et contra omnia Ci., contra propositum (predmet) Ci., neque ego ullam in partem disputo Ci. in (jaz) ne govorim v prid nobeni stranki, disputare contra (proti) Ci. = disputare in contrarium T., disputare in utramque partem ali de omni re in contrarias partes Ci. za in proti govoriti, disputare de sideribus C., cum de re publica (o politiki) disputaretur N., disputare circa hoc Q.; z odvisnim vprašanjem: ego enim quid desiderem, non quid viderim disputo Ci. tu ne gre za to, kaj … — Od tod subst. pt. pf. disputāta -ōrum, n razprave: disputata nobilium philosophorum Ap. - dō2, dăre, dĕdī, dătum (prim. gr. δίδωμι dajem, δῶρον, δωτίνη, δόσις dar, lat. datiō, dator, dōnum, dōs [iz *dōts], sacerdōs, sl. dati) da(ja)ti, in sicer
A. z zunanjim obj.
I.
1. da(ja)ti, (po)nuditi, poda(ja)ti, prožiti: accipio, quod datur Ci., dare cervices alicui Ci., cervicem ad ictum alicuius Vell. (pren.: d. cervicem crudelitati nefariae Ci. ukloniti se … krutosti), optabilius Miloni fuit dare iugulum P. Clodio Ci., d. dextram N., agnovere Cephalum dextrasque dedēre O. in so mu podali roko, d. (alicui) manum O., Q. ali d. alicui manūs Ci., N., H. roke podati komu (da se zvežejo ali vklenejo), priznati se za premaganega, vdati se, d. alicui primum digitum Cat., quae dedit ubera, nutrix O. ki te je dojila, quid do, ut … Sen. rh. kaj bi dal za to, da … ; pren. = prepustiti (prepuščati), izpostaviti (izpostavljati): d. telo pectus inermum V., ventis colla comasque V., prora … undis dat latus V., vela ventis dare Ci., N., tudi samo: vela (lintea) d. O. jadra razpe(nja)ti = navi vela dare O.; equo frena d. O. ali habenas, lora d. V. popustiti (popuščati) uzdo; podobno: hosti terga d. ali samo terga d. C. (sovražniku) hrbet obrniti, (u)bežati, terga fugae d. O. v beg se spustiti; occ. da(ja)ti = (po)nuditi komu kaj, na mizo prinesti, na mizo postaviti (dati), postreči komu s čim: alicui turdum, semesi lardi frusta H., quid dem? quid non dem? H., „sume catelle“, negat; si non des, optat H., partem ceteram (carnium) mensis d. O., de mensa suā ossa d. Ph.; z inf.: dare bibere Pl., Cu. Čemu? z dat.: aliquid esui d. Pl., potioni dare aquam Cels.
2. da(ja)ti, preda(ja)ti, odda(ja)ti, podeliti (podeljevati), odkaz(ov)ati: dans et accipiens L., d. alicui cenam Kom., Ci. idr., alicui epulum Ci. idr., alicui epulas T., dans epulum Sen. ph. gostitelj, d. (alicui) prandium Ci. idr., nataliciam (sc. cenam) in hortis Ci., signa Ci., puero gladium, uxori poculum veneni Ci., venenum alicui Ci., Cu. idr., Menandri Phasma Ter. ali fabulam Ter., Ci. ali munus (gladiatorum) T. prikaz(ov)ati dati, uprizoriti dati, d. exsequias O., ludos Suet., spectacula sunt tributim data Ci., viri agro dando Ci. za odmerjanje zemljišč določeni; cerata unicuique tabella datur Ci., dare patri soporem (uspavalo) N., epistulam accubanti in convivio N., pueris absinthia taetra Lucr., abrotonum aegro, aegroto medicamentum H., alicui savium Kom., Ci. ali oscula saxo O. ali alicui basia mille Cat. ali alicui basium Petr. koga ali kaj poljubiti (poljubljati); subst. pt. pf.: ingentia data O. darovi, darila. Pogosto pren.
a) z acc. personae da(ja)ti, postaviti (postavljati): iudicem, praedam, vadem, testem Ci., obsides C., milites L.; z dat.: Pharnabazo adiutorem dedit N., eum illi in consilium dedit N. mu je dal s seboj za posvetovalca … ; v pass.: leviter armatis dux datur Cu.; (o ženskah) dati (za ženo, v možitev): filiam suam dedit ei nuptum N., aliquam in matrimonium d. C., L. za ženo dati ali ponuditi, filiam genero dedit V.; tudi samo: data (sc. in matrimonium) tyranno O.
b) z acc. rei (o naročilih, poslih, službah idr.) da(ja)ti, izročiti (izročati): d. alicui negotium, mandata; samo dare z inf.: datum … C. Cassio deducere iuvenem ripam ad Euphratis T. naročeno je bilo, d. alicui imperium Ci., S. fr., potestatem Ci., honorem Ci., S., honores H., Cu., legationem Ci., fasces Ci., H., provinciam, civitatem Ci., Vell., d. inter se fidem Ci., N., O., ius iurandum (alicui) d., d. alicui Cappadociam, d. summam imperii N., sumam certaminis uni O., alicui diadema Cu., alicui regnum Eutr.; z inf.: dat posse moveri auribus O. da ušesom gibkost.
c) kraj ali čas komu ali čemu določiti, odkazati: eum locum colloquio L., relicum noctis utrimque quieti datum L., mille pedes in fronte, trecentos in agrum d. H., detur nobis locus, hora, custodes H., d. alicui locum in theatro T., Suet., alicui sedem inter inferos Suet., media acies Ubiis … data T.
3. occ.
a) da(ja)ti = podariti (podarjati), v dar da(ja)ti, podeliti (podeljevati): pecuniam, praemia Ci., quod praesens tamquam in manus datur, iucundius est Ci., d. donum, munus O., V., si suum munus, qui dedissent, adimere vellent L., dii nobis dant victoriam L., aliquid muneri (doti) d. N., his lacrimis vitam damus V. mu pustimo živeti, Cinarae breves annos fata dederunt H., Delius augurium dedit huic, dat altera Liber munera O., d. servis libertatem, facto ali alicui impunitatem Iust.; s predikatnim acc.: velamina Nessus dat munus (v dar) raptae O.; v slabem pomenu: observa quid dabo Pl., specta quid dedero Pl., sic datur Pl. tako se plačuje (vrača)! tu imaš svoje plačilo! ta je pa lepa!
b) (božanstvom, mrličem idr.) darovati, žrtvovati, posvetiti (posvečevati): Apollini donum N., Apollini signa inaurata L., d. exta perperam L., exta deo, alicui templum, vita pateris (abl.), serta, inferias tumulo (manom), germanae iusta ante suae O., tus, tura focis O., tura Tib., divis tura benignis H., more Romano suovetaurilia T., sacra piaculaque apud lucum Dianae T., Oceano libamenta Iust.; pesn.: datura cruorem Iphigenia O. ki naj bi žrtvovala svojo kri; pren.: d. alicui lacrimam, lacrimas O., o quantum patriae sanguinis illa dedit! O., bella gerunt multumque cruoris datur O.
c) (pisma pismonoši) izročiti, vročiti, oddati: alicui epistulam (litteras), alicui litteras ad aliquem (za koga) Ci. ep., erit cotidie cui res Ci. ep. saj bo vsak dan priložnost komu izročiti (pismo); met. (pismo) komu (od)poslati: d. litteras ad aliquem, litteras Trallibus (v Tralah, iz Tral), tres epistulae eodem abs te datae tempore, litterae ex Trebulano a Pontio datae Ci. ep., ut quo dem posthac litteras sciam Ci. ep. kam naj … pošljem, ante lucem VIII. Kal. litteras ad aliquem d. Ci. ep., discedens dabo ad te aliquid Ci. ep., data pridie Kal. Decembr., datum VI. Id. Ian. Ci., litteras publicas sine subscriptione ad aliquem dare Suet.
č) drž.pr. glasovnico (-ce) sodniku (-kom) izročiti, vročiti, razdeliti (razdeljevati): tabellam dare de aliquo C., tabellae administrabantur ita, ut nulla daretur „uti rogas“ Ci., alicui d. in iudicando litteram solutarem ali tristem Ci.
d) (o igralcu na srečo) dare calculum kamenček potegniti, vleči; od tod calculus datus izvlečeni kamenček, poteza: Ci. fr.
e) (denar) da(ja)ti, plač(ev)ati, poplačati, izplačati, prispevati: symbolam Ter., dic quid vis tibi dari in manus? Ter., d. pecuniam a se Pl., pecuniam, nummos Ci., magnam pecuniam mutuam (predikatni acc.) Ci. ep., qui dabant (tisti, ki so podkupovali), obtinebant causas Ci., quantum pecuniae quaeque civitas daret, constituit N., d. omnia ex sua re familiari N., aes, aera H., O., decies centena huic parco H. Čemu? Za kaj? d. milia terna macello (dat.) H., cogitans et in pontibus pro transitu (prehodna carina) dari Sen. ph., quantum pro Caesaris ipse avolsa cervice daret Lucan.; subst. pt. pf. data -ōrum, n izdatki, stroški: ut par sit ratio acceptorum et datorum Ci.; pren. (alicui) verba dare (sc. pro nummis) koga z besedami (nam. z denarjem) plač(ev)ati, (pre)varati koga: Pl., Ter., Ci., H., Mart.; pren. dare poenas ali poenas dare kazen trpeti, kaznovan biti, pokoriti se, pokoro delati: dent ocius omnes quas meruere pati … poenas O., erant, qui Helvidium … miserarentur, innoxiae adfinitatis poenas daturum T., vinciri iussum et maiores poenas daturum adfirmans T.; podobno: supplicium d. N.; z etičnim dat.: quandocumque mihi poenas dabis O. pokoril se mi boš kdaj, dedi satis poenarum tibi H.; prim. še: Novio Prisco et Glicio Gallo data exsilia T. … je zadelo pregnanstvo; daturos quod Lars Tolumnius dedisset responderi iussit L. da bodo trpeli kazen, ki jo je bil pretrpel …
II. pren.
1. da(ja)ti, podeliti (podeljevati), privoščiti, dovoliti (dovoljevati), dopustiti (dopuščati): illi locum (prostora) d. Ci., copiam, facultatem, occasionem d. Ci., N. idr., data occasione N. o priliki, unius usuram horae alicui d., iustam excusationem alicui d. Ci., d. alicui aditum, Gallis accessum, iis iter per provinciam, tres horas exercitui ad quietem C., alicui tempus N., O. pustiti čas, aditum petentibus non d. N., d. salutem V., O., cursum redeuntibus O., verbis transitum O., si verbis audacia detur O., promissa dato O. izpolni; pogosto veniam dare oprostiti, odpustiti; s finalnim stavkom: si tibi fortuna non dedit, ut patre certo nascerere, … at natura certe dedit, ut humanitatis non parum haberes Ci., lex sociis dabat … , ut cives Romani fierent L., ei dii dederunt, ut unus omnia Gabiis esset L., deus dederat, ne saucius fieri posset O., darent Iuniae familiae … , ut Cythnum potius concederet T.; pesn. z inf.: Iuv., da mihi perpetua virginitate frui O.; z atrakcijo sklona: vobis dabitur immunibus esse O., da mihi fallere, da iusto sanctoque videri H.; occ.
a) drž.pr. senatum dare alicui Ci., N., S., L. dovoliti komu vstop v senat, avdienco pri senatu, tako tudi: dare alicui contionem ali actionem rei ali iudicium iniuriarum Ci., alicui indutias, pacem L., data foedera S., O.; poseb. iura (pesn. pl.) dare O. soditi, sodbo (sodbe) izreči (izrekati), zlasti o pretorju, čigar oblast povzema besedilo: do (dajem pravico do tožbe), dico (izrekam obsodbo), addico (prisojam lastninske pravice): Varr., Macr.; vindicias dare zahtevo dati, odrediti.
b) v sramotnem smislu da(ja)ti in opravljati (službo ljubimca ali ljubice): quando notum est, et quid ille tibi et quid illi tute dederis Ci. ap. Q., quod nec das et fers saepe, facis facinus Cat., nulla est poscendi, nulla est reverentia dandi Pr.
2. da(ja)ti, izročiti (izročati), preda(ja)ti, prepustiti (prepuščati), izpostaviti (izpostavljati); s predikatnim gerundivom (namen): demus nos huic excolendos (v izobrazbo) Ci., d. id alicui cogitandum (v premislek) Ci., librum ipsi legendum N., militibus urbem diripiendam (v plenitev) L., laceranda suae viscera matri O., omnia in medium discenda O. vse vsem naučiti dati, vineas colendas Eutr.; s predikatnim pt. pf.: Caere … intactum inviolatumque … hospitio Vestalium cultisque diis darent L.; z dat. (brez predikatnega pt. pf.): praeda dabitur draconi O.; refl. in med.: naves se vento dant C. se prepuste, d. se regibus, populo Ci. ali se legionibus T. predati se, cupias dolenti me tibi forte dari O. da se tvoji oblasti izročim; z dat. stanja: d. aliquem morti H. ali neci Acc. fr., V. ali leto Enn. fr., Pac. fr., O. ali corpora leto V. usmrtiti (prim.: sos [= suos] leto datos divos habento Lex ap. Ci.), catervatim morbo mortique dari Lucr., dare aliquid exitio Lucr., aliquem exitio V., O., arces Italûm excidio V., urbem excidio ac ruinis, captum oppidum praedae L., alia oblivioni et neglegentiae L.; refl.: dare se (= corpora O.) somno Ci. ali se quieti Plin. iun. ali iterum se quieti et somno Val. Max. vdati se (od tod med. quieti datus Arn. zadremavši), d. se fugae Ci. v beg se spustiti, se gemitui Ci. spustiti se v tarnanje; nam. tega dat. tudi acc. z in ali ad: d. legiones in fugam C. v beg zapoditi, sese in fugam Ci. v beg se spustiti, se ad lenitatem Ci. ep. milosti mesta dati, ad iniurias aliquem Ci. koga krivicam izpostaviti, incolas in deditionem L. k predaji prisiliti, rem publicam in praeceps L. v veliko nevarnost pahniti, animum in luctum O. razžalostiti, in praedas stantem urbem Sil.; occ.
a) nameniti (namenjati) kaj za kaj (čemu), posvetiti (posvečati) kaj čemu: aestivos menses rei militari, hibernos iurisdictioni Ci., operam honoribus, palaestrae, rei familiari … N., adversariis eius se dedit N. prestopil je k … , d. tempus litteris N., studiis annos H., ingenium studiis T., lucis pars ultima mensis est data, nox somnis O.; s finalnim stavkom: dent operam, uti senatus haberi possit Ci. naj si prizadevajo, da … ; pogosto refl. posvetiti (posvečati) se, preda(ja)ti se čemu, poda(ja)ti se na kaj: dare se labori et itineribus, se rei familiari vitaeque rusticae, se huic generi litterarum, se historiae, se iucunditati, se voluptatibus Ci., se auctoritati senatūs Ci., senatov ugled povišati skušati, se duritiae N. vdati se trdemu življenju, navaditi se ga; s predikatnim acc. adjektiva ali gerundiva: qui … se totos libidinibus dedissent Ci., non se luxu (dat.) neque inertiae corrumpundum dedit S.; dat. s praep. in acc.: quam minimum temporis ad meditandum periurium d. Ci., d. se ad docendum, se ad ius respondendum Ci., se ad defendendos homines Ci. zagovorništvu, se in eorum sermonem … d. Ci. spustiti se v pogovor, se in consuetudinem sic, ut … Ci., se in istius familiaritatem Ci. stopiti v prijateljsko razmerje, se in haec bella V. spustiti se, se alicui in adoptionem Suet. dati se posinoviti.
b) se dare s predikatnim acc. α) substantiva = dati se uporabiti (uporabljati) za kaj: temeritatis me omnium … socium … dedi L. β) adjektiva = (po)kazati se, izkaz(ov)ati se: dare se facilem Ter., se alicui hilarum Pl., se alicui placidum O. γ) dare se z adverbom (o osebah) = kako obnesti (obnašati) se, vesti se: mirum ni ego me turpiter hodie hic dabo Ter. če se … ne osramotim, usque quaque … se Domitii male dant Caelius in Ci. ep. Domicijem ne gre po sreči (= so nam v nesrečo); pren. (o stvareh) = kako (po)kazati se, vesti se, iti, kakšen postati (biti), kako opraviti se (dati): omnibus nobis ut res dant sese, ita … Ter. kakor se ravno vzame, eaque ferme se dedēre melius consultoribus quam … Afr. fr., ut se initia dederint, perscribat Ci. ep., prout res se daret L. kakor bi kazalo, multa adeo gelidā melius se nocte dedēre V. je bolje uspevalo, omnibus feliciter hic locus se dedit Sen. ph. je bil v uspeh, negotia ingentia nec se dant facile et … Sen. ph.
c) (konkr.) kaj ali koga kam da(ja)ti = de(va)ti, spraviti (spravljati), položiti (polagati), iztegniti (iztezati), vreči, metati; z dat.: ora capistris V. obuzdati, corpora tumulo O. ali caput et ceterum truncum sepulturae d. Suet. pokopati, urnae ossa Pers., harenae ossibus et capiti inhumato particulam d. H. vreči na … , bracchia cervici H. roke položiti okrog vratu = objeti, daret ut catenis fatale monstrum H. da bi vklenil; refl.: d. se populo Ci. pokazati se, tako tudi: det mihi se O. naj se mi le pokaže, naj mi le pride blizu (pred oči), da te urbi, da te curiae Vop. pokaži se; d. se campo V. drzniti si na … , se fluvio V. zagnati se (skočiti) v … , se praecipitem tecto d. H. strmoglaviti se s strehe, Romulus se mihi obvium dedit L. mi je stopil nasproti; med.: obvium dari L. na pot priti, spumantem dari optat aprum V. da mu pride … na pot; pren.: se civilibus fluctibus d. N. zagnati (spustiti) se v … ; nam. dat. praep. in acc.: d. se in viam Ci. (hitro) napotiti se, praeceps se dedit in fluvium V. strmoglavil se je v .., d. se in pontum (in aequor) V., corpora dantur in altos rogos O. trupla se polože ali (act.) trupla položijo na … , hominem praecipitem ad terram d. V. na tla vreči, ad funes bracchia d. O. iztegniti po … ; s samim obj. v acc.: capillos retro dat aura O. zaveje nazaj.
3. pripustiti (pripuščati), prizna(va)ti komu kaj, (pre)pustiti; brezos. z inf.: cur dextrae iungere dextram non datur? V. ni pripuščeno, se ne sme, neque refellere aut eludere dabatur T.; brez inf.: coëant in foedera dextrae, quā datur V. kolikor mogoče, in quantum … datur, clarus T. kolikor mogoče; s finalnim stavkom: Scauro datum est, ne bona publicarentur T. se je priznalo, da naj se … ne prodajo; pron. kot obj.: da hunc populo Ci. (pre)pusti ga ljudstvu = zaradi ljudstva mu odpusti, sed do hoc vobis et concedo Ci., aliquid famae d. H. komu je kaj do dobrega glasu, dabat et famae, ut electus videretur T., date hoc (id T.) precibus meis Cu.; occ. pritegniti (pritegovati) komu kaj, privoliti v kaj: id quoque damus et libenter quidem Ci., si das hoc H., quae dederam supra, relego Pers.; z ACI: dasne mortem esse malum? Ci., dasne manere animos post mortem? Ci.; z atrakcijo sklona: dederim quibus esse poëtis H. ki bi jim pritrdil, da so pesniki.
4. s predikatnim dat. komu kaj v kaj šteti, obrniti (obračati), za kaj vzeti, jemati: quod Metello laudi datum est Ci., te summam laudem Sex. Roscio vitio et culpae dedisse Ci., crimini dare Ci. sponašati.
5.
a) z besedami da(ja)ti, poda(ja)ti, napoved(ov)ati, naznaniti (naznanjati), razode(va)ti, sporočiti (sporočati), poroč(ev)ati, pogosto, poseb. pesn. = reči, povedati, praviti: ipsa quod res dedit ac docuit nos Lucr., unum da mihi ex oratoribus illis, qui dicat Ci., cum auctoribus hoc dedi, quibus dignius credi est L.; z dvojnim acc.: qualem te fama dabat videmus Val. Fl.; s finalnim stavkom: immo etiam dabo, quo magis credas Ter.; z odvisnim vprašanjem: quam ob rem has partes didicerim, paucis dabo Ter., iste deus qui sit, da, Tityre nobis V., da, … quae prima iratum ventrem placaverit esca H., da, dea, quem sciter O.; z obj. v acc. in odvisnim vprašanjem: dabis igitur tribunatum (leto tribunstva) et, si poteris, Tubulus quo crimine (sc. accusatus fuerit) Ci. ep.; datur (= dicitur, fertur) z NCI: Cl., pius Aeneas eripuisse datur O., Asopos genuisse datur dignusque videri tunc pater Stat.; z raznimi, poseb. abstraktnimi obj.: consilium d. Ci. idr. svetovati, rationem d. (posl.) Pl., Ci. račun dati (narediti), (pren.) rationem d. alicuius rei Pl., Corn. odgovor da(ja)ti za kaj, responsum d. Ci., H. idr. odgovoriti, responsa populo d. H., O.; poseb. o izrekih preročišč: responsum d. Cu. = sortem d. O., Suet., data haec dictio erat L., data fata V. (po preročišču) obljubljena usoda; praecepta d. Ci. idr. predpis(ov)ati, d. fidem (zaupati), testimonium (prič[ev]ati), diem d. napovedati, določiti, jur. diem d. alicui Plin. iun. rok postaviti, dare litem secundum aliquem (jur.) Ci., L. ali samo dare secundum aliquem Sen. rh. idr. (pravdo) komu v prid razsoditi, nomen, (o več osebah) nomina d. (voj.) Ci., C., L. zglasiti se (k vojakom), pa tudi civilno, npr.: in quam (coniurationem) certatim nomina dederant senatores … T.
b) ustno širiti, razširiti (razširjati), raznesti (raznašati): sermo per totam civitatem est datus L., an sceleris data fama per urbes finitimas? Stat., dato passim varias rumore per urbes Stat.
B. s proleptičnim obj.
1. od (iz) sebe da(ja)ti
a) kaj slišnega = kaj glasiti: d. plausum Ci., H., sonitum Lucr., O., sonum, clamorem, cantūs V., Tib., gemitum, gemitūs, mugitum, mugitūs, frangorem, sibila, Phrygios modos O., balatūs Hyg. (take zveze slovenimo večinoma z nedovršno ali dovršno obliko glagola, npr. plausum dare [= plaudere] ploskati, gemitum [-ūs] dare [= gemere] vzdihniti [vzdihovati], mugitum [-ūs] dare [= mugire] [za]mukati itd.), dicta d. V. (o)glasiti se, (spre)govoriti.
b) kaj vidnega: ore colores V. izžarevati, non fumum ex fulgore, sed ex fumo dare lucem cogitat H., ara dabat fumos O. je kvišku poganjal dim, herbae, quae non dant flammas O. ki ne dajo vidnega plamena, d. castum cruorem ali lacrimas O. prelivati solze = jokati; pren. documentum (-a) dare dokaz(ov)ati, izprič(ev)ati: Cu., Iust., dederas documenta, quam contemneres populi insanias Ci.; podobno: qua in re … ceteris specimen aliquod dedisti Ci. si dal drugim nekakšen zgled, exemplum d. T.
2. da(ja)ti, napraviti, narediti, storiti, delati, tvoriti, povzročiti (povzročati), vzbuditi (vzbujati)
a) s konkretnim obj.: viam Pl., viam alicui L., Cu., locum O. prostor narediti, umakniti se, vulnus, vulnera hosti O. zada(ja)ti, alicui alapam Vulg., cuneum V., sinum in medio L., gremium Mel.
b) z abstraktnim obj.: alicui curas Corn., plāga causas ad letum non dedit O., causam armorum iis d. C., suspicionem fugae alicui d. C., eo minus sibi dubitationis dari, quod … C. tem manj se more pomišljati, d. damnum, alicui dolorem Ci., spem Ci., L., O. ali risūs iocosque H. vzbuditi, alicui somnum H., tussim Cat., funera V., ingentem fugam stragemque L., spiritūs L. ošabnost vzbuditi, animos O. osrčiti, opogumiti, vires alicui O. okrepiti, finem animae Iuv. ali bello, proelio Eutr. (do)končati, causam bello Eutr. povod za vojno dati; occ.
a) da(ja)ti = (po)roditi: geminam partu prolem V., progeniem vitiosiorem H., liberos Cat., fetūs Tib.; pren.: tellus dedit ferarum ingentia corpora Lucr., ipsa … per se dabat omnia tellus O., terra fabas tantum duraque farra dabat O., cum segetes occat tibi mox frumenta daturas H., quercus singulos ramos a frutice dedit Suet. je pognal.
b) z abstraktnim obj. da(ja)ti, storiti, delati: d. motūs Lucr., L., O. zganiti se, gibati se, longos corpore tortūs V. zvijati se po dolžini, cursum in medios V. teči, hiteti, dreti, saltum O. skočiti, leves saltūs O. lahno skakati, amplexum, complexum O. objeti, impetum (impetūs) in aliquem L. napasti (napadati); s predikatnim adj. ali pt.: anni multi me dubiam danunt (gl. opombo) Pl., alterum geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat L., cautumque dabant exempla sequentem Cl., aliquid effectum d. Pl., iam hoc tibi inventum dabo Ter., te mea dextera bello defensum dabit V. te bo branila v vojni, stratas legiones Latinorum dabo L. pobil bom, hanc mactatam victimam … legatorum Manibus dabo L. bom posekal za spravno daritev manom … , hostium legiones mactandas Telluri ac diis Manibus dabo L.
Opomba: Soobl. danō -ere, danunt: Naev. fr., Pl., Caecil. fr., Non., P. F. — Star. cj. pr. duim, duis, duit, duint: Kom. in stari tragiki, Ca. idr. — Star. imp. duitor: datin = datisne: Pl., dabine = dabisne: Pl. obl. po odpahu končnega samoglasnika Tab. XII ap. Plin. — Sinkop. obl. dedistin = dedistine: Pl. — Obl. dor (1. os. pr. pass.) po Macr. ni izpričana. - exarō -āre -āvī -ātum
I.
1. izora(va)ti: terram Varr., agrum, locum Col.; exarare et effodere māla Pall.
2. izkopa(va)ti, izgrebsti (izgrebavati): radices Ca., Plin., puerum Ci., estne quisquam ita desipiens, qui credat exaratum esse, deum dicam an hominem? Ci., multa in eo loco sepulcra exarata esse Ci.
— II. pren.
1. priora(va)ti, z oranjem pridela(va)ti: quantum frumenti exararant Ci., tantum labore suo frumenti exarabant, … Ci., plus quam X medimna ex iugero exarabant Ci., nummos vero ut det, quos non exarat Ci., hae litterae, quantum est ex Sicilia frumenti harnotini, exaraverunt Ci. temu pismu gre zahvala za pridelek vsega žita, kar ga je letos prišlo s Sicilije.
2. prebrazdati: cum rugis vetus frontem senectus exaret H. ko ti … čelo gubanči, exaratus vulneribus Ambr.; met. s proleptičnim obj. (voščeno deščico s pisalom tako rekoč [pre]brazdati =) kaj pisati, napisati, spisati, sestaviti (sestavljati): Plin. iun., Suet., novum prooemium Ci. ep., hoc litterularum exaravi Ci. ep., ad fratrem scriptas exarat ille notas O., librum exarabo Aesopi stylo Ph. - exuviae -ārum, f (exuere) „sleček“, in to
1. (slečena, odložena) obleka: uxoris Pl., has olim exuvias mihi perfidus ille reliquit V., arma viri … exuviasque omnīs … superimponas V., exuviae Iovis Suet., filiae M.; pesn.
a) pokrivalo: verticis Cat. ali capitis Sen. tr. = lasje.
b) konjska oprema: istis omnibus exuviis amotis Ap.
2. (slečena, odložena živalska) koža: Amm., serpentis Suet., exuvias ponere Lucan. (pre)leviti se, positis exuviis lubrica terga convolvit (coluber) V.; occ. odrta koža: leonis V., Hyg., tigridis V., taurinae Amm., indumentum exuviis suis exhibere Lact.; bubulae exuviae PL. jermenje iz goveje kože.
3. (sovražniku) odvzeta bojna obleka, odvzeto orožje, odvzeta bojna oprava, plen: Acc. fr., exuvias indutus Achilli V., Mezenti ducis exuviae V., haec arma exuviasque viri tua quercus habebit V., hostiles exuviae Tib., T., exuviae bellorum Iuv., locus exuviis nauticis … ornatus Ci.; pren.: tu ornatus exuviis huius venis Ci., quam (rixam) de virginiis gesserat exuviis Cat. — Soobl. exuvium -iī, n (= exuviae 3): exuvio plenus ab hoste redis Pr. - īn-fringō -ere -frēgī -frāctum (in [priv.], frangere).
I.
1. prelomiti, odlomiti, razlomiti, zlomiti, zalomiti (zalamljati), lomiti: ut si quis violas... liliaque infringit O., palmam Cu., cornu tauri O., hastam L., infringitur unda genibus Val. Fl., radii infracti resiliunt Plin., articulos Q. ali manūs Petr. s prsti pokati, cervicem vulnere Val. Fl., pectore tela infracta Val. Fl. puščice, ki trgajo prsi, fluctūs, qui dant murmur infringendo Lucr.; pesn.: totas infringere vestes O. raztrgati; occ.: tibia infracto cornu O. zakrivljena, infractus remus Ci. (ki se vidi v vodi kakor) prelomljeno, infracta arundine telum V.
2. metaf. (z)lomiti, ovreti (ovirati), upogniti (upogibati), kratiti kaj, čemu, kršiti, (o)slabiti, (z)manjšati, uničiti (uničevati): ipsum florem dignitatis infringere velle Ci., animum alicuius L., modo non infracto animo, sed confirmato Ci., infractae ad proelia vires V., i. furorem, gloriam Ci., iram O., ferociam T., veritas infracta T. popačena, infracti adverso Marte Latini V., vires i. Pr., ut vis (impetus T.) militum infringeretur C., conatus adversariorum i. C., ius consulis T., tributa inf. T. znižati, testamentum Paul., famam V., T. čast kratiti, spem, (pre)kršiti Ci. infracta animi magnitudo Cu., infractum aevum Sil., infractae minae Sil., infracta (infractior Val. Max.) oratio L., malodušen, toda: infracta loqui Ci. v kratkih, pretrganih stavkih govoriti, explicatio Sen. ph. medel, suhoparen govor, infringere vocem Sen. rh. le še bebljati, infracta vox Gell. čivkajoč, voces infractae Arn. bebljajoče ljubkovanje = infracta loquella Lucr., cantūs infracti Sen. ep. bebljajoče petje, infringitur lingua Lucr. zastaja, numeri infringuntur Ci. ritem preneha, (Achillis) fortia facta modis infringere O. kratiti; o osebah: nec infracta (Venus) imperio Iovis V. neupognjena, rex armis infractus Vell., deiecti et infracti Q., infracti et obiecti Cu. —
II. ob čem razbi(ja)ti, biti, tolči ob kaj, udariti s čim ob kaj (udariti se ob kaj, v kak ud): cratera ... infregit viro O., limina, quibus infregit latus H., aulam in caput Pl., digitos citharae Stat. brenkati na ..., alicui colaphos Ter. zaušnice dati.