Franja

dēlībō -āre -āvī -ātum, prvotno = pri darovanju vina nekoliko te tekočine iz čaše „izliti“, od tod pren.

1. kaj malega posne(ma)ti s česa, odvze(ma)ti, odlomiti, odtrgati, pokusiti (pokušati): sol umoris parvam delibet ab aequore partem Lucr., ne delibent aliquid membrorum Varr. ne odrgnejo, poškodujejo, d. truncum Col., paululum carnis Petr. pokusiti, užiti, eius osculum delibatum digitis Suet. božana; pesn.: d. oscula V., Ph. le površno se ustec dotakniti, rahlo poljubiti; pren.: ut omnis undique flosculos carpam atque delibem Ci., philosophiae doctrinas satius est numquam attigisse quam leviter et primoribus, ut dicitur, labiis delibasse Fr.

2. posne(ma)ti, povze(ma)ti, zaje(ma)ti, okusiti (okušati), uži(va)ti: ex universa mente divina delibatos animos habemus Ci., d. novum honorem L., honores Plin. iun., suas artes agendo O. površno ukvarjati se s … , omnia narratione Q. vsega se dotakniti.

3. z odvzemanjem zmanjš(ev)ati, prikrajšati, okrniti, kratiti, raniti, žaliti, (o)skruniti: aliquid de gloria sua, aliquid de honestate Ci., nec de laude ieiuni hominis quicquam Ci., nullā voce delibans insitam virtutem Corn., d. castitatem virginis Val. Max., pudicitiam Suet., aliquid de virginitatis integritate Fl.

dēlicātus 3, adv. -ē

1. slasten, (pre)krasen, prijeten, potraten, razkošen: convivium Ci. ep., cibus delicatior Plin., litus delicatissimum Ci., d. aqua Cu., hortuli Ph., Anio delicatissimus amnium Plin. iun., delicatae (naspr. usitatae) res Sen. ph. razkošne, d. merces Sen. ph. ali delicatioris usūs vasa Front. razkošno (potratno) blago (posodje); šalj.: ubi tu es delicata? Pl. ti dražestna.

2. (o osebah in stvareh, skoraj le grajalno)
a) nakičen, eleganten, nasladen, razkošen, polten, sladostrasten, uživanja željan, mehkužen, pohoten, galanten, (o govoru) kosmat, nesramen: pueri lepidi ac delicati Ci., d. adulescens Ci., libidinosa et delicata iuventus, grex delicatae iuventutis Ci., d. voluptates Ci., delicatiores in cantu flexiones Ci., d. capella Cat. (prim.: puella tenellulo delicatior haedo Cat.), assueta clauso et delicatae umbrae corpora Sen. rh., venter delicatorum Sen. ph. požrešnežev, quidam e gratissimis delicatorum Suet. ljubimcev (skopljencev), Statilii Capellae delicata Suet. ali avia d. Plin. iun. ljubica, d. sermo, versus Ci., cultus Val. Max., delicatior cultus Suet., delicate ac molliter vivere Ci., multa delicate iocoseque fecit N.; šalj.: delicatum te hodie faciam, cum catello ut accubes Pl. galantnega; enalaga: delicatus ancillarum puerorumque comitatus Ci., veniebat gressu delicato Ph. mehkužniško stopajoč.
b) nežen, krotek: delicatior cauliculus Plin., d. capella Cat., d. oves Plin. iun., (iracundus) mollius delicatiusque tractetur Sen. ph.
c) mlahav, lahkoten, zložen, udoben: reclinari ad suos delicatum Q., equorum cursum delicati minutis passibus frangunt Q., delicate conficere iter Suet., insternere delicate arceram Gell.
č) razvajen, raznežen, občutljiv, izbirčen: Petr., vah delicatu's Pl., puere, nimium delicatu's Pl. prerazvajen si = preprešeren si (v svojih šalah), preprešerno se šališ, tam delicati esse non possumus Ci., est fastidii delicatissimi Ci., aures d. Q., delicatus ac similis ignoto Plin.

dēliquiō (dēlinquiō) -ōnis, f (dēlinquere) pojemanje, pohajanje, primanjkovanje: Gell. ap. Serv., quin mihi et parentum et libertatis apud te deliquio siet Pl. da hočem pri tebi izgubiti in starše in svobodo.

dēmereō -ēre -uī -itum

1. prislužiti, zaslužiti: quid mercedis petasus hodie domino demeret? Pl., demeritae laetitiae Pl., d. grandem pecuniam Gell.

2. demerere aliquem z zaslugami si koga pridobi(va)ti (nakloniti), mnogo zaslug si pridobiti za koga, z zaslugami obvezati (zavezati) koga, prikupiti se komu: nec tibi sit servos demeruisse pudor O., crimine te potui demeruisse meo O., nullo (z ničimer, z nobeno rečjo) magis Caesarem demeruit, quam quod … Sen. ph., d. avunculum Suet.; v tem pomenu (s poudarkom refl. razmerja) večinoma dep. dēmereor -ērī -meritus sum: ut pleniore obsequio demereor amantissimos mei Q., plura saepe peccantur, dum demeremur, quam dum offendimus T., Claudium ne qua non arte demereretur Suet.; (o neživih subj.): vultus, qui maxime populos demeretur Sen. ph., elephantorum satietatem usque in servile officium demeretur cibus Sen. ph.; glag. v gerundiju ali gerundivu: Col., Tert., demerendi beneficio tam potentem … civitatem numquam parem occasionem daturos deos L., vir demerendis hominibus genitus Vell., in Regulo demerendo Regulum imitatur Plin. iun.

dēmōnstrō -āre -āvī -ātum

1. natančno (po)kazati, označiti, zaznamovati: Pl., Ter., Plin. iun., figuram digito, digito pictum Gallum Ci., locum digito N., poseb.: digito d. aliquem T. (na cesti) s prstom kazati na koga (kot imenitneža); spectatorem digito Suet., averso pollice aliquid Q., itinera Ci., itinera cum cura L., viam Plin., aliud voce, aliud nutu, aliud manu demonstratur Q., histrio in cantico quodam … ita (Neronem) demonstraverat (namreč s telesnimi kretnjami), ut bibentem natantemque faceret Suet.; (o neživih subj.): demonstrant astra salebras Pr.; z odvisnim vprašanjem: ut ante demonstrabant (namreč vodniki tujcev), quid ubique esset, … item nunc … Ci.; occ. kazaje pot voditi: si equus ille decessit (je poginil), qui demonstrabat quadrigam Pap. (Dig.) ki je bil vodnik četverovprege.

2. pren. (z besedami) (po)kazati, označiti (označevati), natančno določiti (določati), povedati, omeniti (omenjati), imenovati: d. rem Pl., Ci., demonstrabo iter: Aureliā viā profectus est Ci., d. earum navium modum formamque C., ad haec verba rei demonstrandae causā descendimus Sen. ph.; (o neživih subj.): tristem mortis demonstret littera causam Tib., quod proximus demonstrabit liber Q., lupinus horas agricolis demonstrat Plin.; pogosto v vrinjenih stavkih, zlasti relativnih: ut demonstravimus, ut supra (ante, antea) demonstravimus, ut (supra) demonstratum est C., ad ea castra, quae supra demonstravimus, contendit C., naves XVIII, de quibus supra demonstratum est C.; z atrakcijo: cum essent in quibus demonstravi angustiis (= in iis angustiis, quas demonstravi) C. v omenjeni soteski.

3. occ.
a) dokaz(ov)ati, razložiti (razlagati): istius cupiditatem minasque demonstrat Ci., magnitudo pecuniae demonstratur Ci., sceleribus breviter a me demonstratis Ci.; z dvojnim acc.: debebit virtutem eius quam honestissimam demonstrare Ci., quam virtutem quartam elocutionis Cicero demonstrat Q.; z ACI: ego culpam in te fuisse demonstro Ci., demonstrant perfacile hominem de medio tolli posse Ci., huius statuae omnibus locis hoc demonstrare videntur, propemodum non minus multas statuas istum posuisse Syracusis quam abstulisse Ci., conlatio est, cum accusator id, quod adversarium fecisse criminatur, alii nemini nisi reo bono fuisse demonstrat Corn., his demonstrare voluit aructor versibus obstinere homines legibus, meritis capi Ph.; v pass. z NCI: si eo ipso in genere, quo arguatur, integer ante fuisse demonstrabitur Ci., alterā parte imbecillitas, inopia fuisse demonstrabitur Corn.; z odvisnim vprašanjem: quae … in superioribus libris, quoiusmodi (= cuiusmodi) essent, exemplis satis demonstravi Varr., vobis alio loco, ut se habeat res, demonstrabitur Ci., quibus rebus adductus ad causam accesserim, demonstravi Ci., demonstravit, qua oratione usus esset Ci., quanta praedae faciendae facultas daretur, … demonstraverunt C., laus ac vituperatio quale sit quidque demonstrat Q.
b) jur. α) meje natančneje določiti (določati), poseb. ob ugovoru koga proti kaki načrtovani novi stavbi, koga na njegovo posest napotiti: fines d. Ci., Icti., illis absentibus fines Acerronio demonstravit Ci., terminos d. Icti.; z odvisnim vprašanjem: qui nuntiat, necesse habet demonstrare, in quo loco opus novum nuntiet Dig. mora natančno označiti prostor, proti katerega zagraditvi ugovarja. β) kako stvar ali osebo natančneje (ne samo z imenom) označiti (označevati), opis(ov)ati: nihil referre, proprio nomine res appelletur, an digito ostendatur, an vocabulis quibusdam demonstretur Dig., si quis nomen heredis non dixerit, sed indubitabili signo eum demonstraverit, valet institutio Dig.
c) gram. α) z besedo označiti (označevati), opis(ov)ati: has singulas rufi varietates Latina oratio singulis propriisque vocabulis non demonstrat, omnia ista significat (naznanja le) unā ruboris appellatione Gell.; z dvojnim acc.: illi (abpatrui) me demonstrant abnepotem Dig. me imenujejo. β) pomeniti, pomen česa imeti: verba … proprie demonstrantia ea, quae significari ac declaravi volemus Ci., vocabula rufum colorem demonstrantia Gell., verbum „erit“ interdum etiam praeteritum nec solum futurum tempus demonstrat Dig.

dēmorior -morī -mortuus sum

1. (kaki skupini, združbi, rodbini idr.) umreti, odmreti: Suet., nostrique familiares fere demortui Ci. ep., cum esset ex veterum numero senator quidam demortuus Ci., ne quis emeret nisi in demortui locum Formula vetus ap. Ci., lex iubet augurem in demortui locum qui petat contione nominare Corn., tantum hominum demortuum esse, ut is numerus militum effici non potuerit L., tres pontifices creati … in locum P. Scantini demortui et L. Aemilii Pauli consulis et Q. Aeli Paeti, qui ceciderant pugna Canensi L., nuper Assacano … demortuo regioni praeterat mater eius Cleophis Cu., Babylonia demortuo Mazaeo Stameni subiecta est Cu.; (o živalih, ki izginejo iz gospodarstva) poginiti: Icti.; (o drevesih, ki izginejo iz drevesne vrste) odmreti, posušiti se: demortua vitis Col., demortuae arbores Icti.

2. (z oslabljenim pomenom predloga)
a) intr. umirajoč giniti, preminiti: paene sum fame demortuus Pl.; pren. (o stvareh) izginiti: potationes plurimae demortuae Pl. meni izgubljene, vocabula demortua Gell.
b) trans. = smrtno (na smrt) zaljubljen biti v koga: ea demoritur te Pl., quae te demoritur Pl.

dēmoveō -ēre -mōvī -mōtum

1. z mesta spraviti (spravljati), odmakniti (odmikati), premakniti (premikati), odpraviti (odpravljati), odstraniti (odstranjevati), odriniti (odrivati): cave … oculos a meis oculis quoquam demoveas tuos Ter. nikar ne odvrni, manu demotus Ci., Pompeius … vestri facti praeiudicio demotus Italiā decessit C., matre demotā T., in insulas demoti sunt T. so bili pregnani, d. munitiones Amm. Od kod? s samim abl.: demovendis statu suo sacris L. s svojega položaja odrinjeni, Clanis solito alveo demotus T.; s praep.: demoveri et depelli de loco Ci.; pren.: d. aliquem de sententia Ci. odvrniti od misli, izbiti mu misel iz glave, consulem de rei publicae praesidio Ci., eum de suo cursu Ci., culpam ab aliquo, odium a nobis, labem a re publica Ci., sperabam hanc a me posse molestiam demoveri Ci., d. animum loco et certo de statu Ci. ali mentem ex sua sede et statu Ci. zbegati, cum te neque fervidus aestus demoveat lucro neque hiems H.

2. occ.
a) pregnati, izpodriniti: populum Romanum de suis possessionibus Ci., ex ea possessione rem publicam Ci., non alteros demovisse, sed suos constituisse Ci.
b) koga iz službe izriniti, odsloviti, odstaviti, ob službo spraviti; z abl.: d. aliquem ordine, Burrum praefecturā, Pallantem curā rerum T.; abs.: d. centuriones T., spe obiectā principis loci, si priorem aetate et iam labefactum demovisset T.

dēnegō -āre -āvī -ātum

1. odločno tajiti, utajiti (utajevati), zanik(ov)ati: Aquilium non arbitramur, qui denegavit Ci. ep., obiecta d. T.; z ACI: datum (esse id) denegant, quod datum est Pl.

2. povsem odreči (odrekati), odbi(ja)ti, kratiti, odločno braniti se (kaj storiti), odločno odreči (odrekati): expetita colloquia et denegata commemorat C., denegat hoc genitor O.; z dat.: si tibi denegem, quod me oras Pl., d. alicui praemium dignitatis Ci., id antea petenti C., nulli adversus Romanos auxilia Hirt., operam rei publicae L., sperata gaudia nymphae denegat O., d. sibi eam gloriam T.; z dvojnim acc.: illa meam mihi se iam denegat Pr.; pren. (o neživih subj.): terra tibi fruges, amnis tibi deneget undas O., ei natura sua oratorium ingenium denegavit T.; z ACI: qui … denegarit se dare granum tritici Pl., qui denegarat se commissurum mihi gnatam suam uxorem Ter.; z inf.: dare denegaris Ter., nec, si plura velim, tu dare deneges H., numquam pro te deneget esse miser Pr.; nihil denegatur alicui s quominus: tamquam nihil denegatum sit ei, quominus paratissimus esset Caelius in Ci. ep.; brez objektnega acc.: cum deprecantibus amicissimus … viris aliquandiu denegavisset Suet.; o abstr. subj.: potest enim mihi denegare occupatio tua Ci. ep.; čisto abs.: si deneget Ter., denegandi pudor Ter.

dēnuō, adv. (skrč. iz *dē novō)

1. = de integro znova, zopet, spet: aedificantur aedes totae d. Pl., urbes terrae motu subversas d. condidit Suet.

2. = iterum drugič, v drugo, še enkrat: d. dicere Pl., in Etruria rebellante d. L., (Alcibiades) d. in voluntarium exsilium proficiscitur Iust.

3. = rursus o tistem, kar se kdaj (ne ravno drugič) ponavlja, zopet, spet: etiam d.? Pl. že zopet? dabit hic pugnam aliquam d. Ter., quintus annus cum in te praetorem incidisset, censa (Sicilia) d. est Ci.; pogosto pri glag., ki so zloženi z re: d. redire Pl., d. referre, respondere Ter., recita d. Ci. beri nam zdaj zopet, beri nam naprej; tudi rursum d. Pl. ali rursus d. Auct. b. Hisp.

4. zopet, spet (= gr. αὖ) poudarja nastop novega dejanja, ki je navedenemu nasprotno ali vsaj različno od njega: aperi, … : continuo operito d. Pl. in potem (ga) takoj zopet zapri, nec quicquam magis nunc metuo quam ne d. miser aliquo extrudar hinc Ter., quae d. alio membro orationis excipitur Corn.

dēpendeō -ēre

1. (dol) viseti: nec dependes nec propendes Pl. ne visiš niti dol niti naprej = ne tehtaš niti manj niti več, hasta dependens Q., brachio dependente Suet.; z abl. instrumenti: servi laqueo dependentem invenere L. Izhodišče v abl.: malo (z jambora) dependens verberabatur S. fr., dependent lychni laquearibus aure͡is V., meretrix dependens collo senis Sen. rh.; z dat.: lateri vellera dependent O., vitis, cui aureae uvae, aurea folia dependent Sen. ph.; s praep.: ex humeris nodo dependet amictus V., unci et falces ex iisdem asseribus dependentes Cu., a. cervicibus ante pectus d. Suet. (o bodalu).

2. pren.
a) odvisen biti od česa, na čem temeljiti: dependetque fides a veniente die O., ex hoc malo dependet illud deterrimum vitium Sen. ph.; huius et augurium dependet origine verbi O. z deblom te besede (namreč „augustus“) je (etimološko) povezan tudi „augurium“.
b) dependere in aliquid nagibati se k čemu: exitus semper in incertiora dependens Sen. ph.

dēportō -āre -āvī -ātum

1. dol (za)nesti (zanašati), dol nositi, dol spraviti (spravljati): Indus … magnam … vim seminum secum … dicitur deportare Ci. nosi baje z vodo … , ut omne argentum statim ad mare ex oppido deportaretur Ci., quae (naves) priorem partem exercitus eo deportaverant C., infestatur (Elymais) et serpentibus, quos flumina deportant Plin., quoniam (oleum) mitiget naturam asperam (maris) lucemque deportet Plin. in luč dol spušča.

2. odnesti (odnašati), odvesti (odvajati), odpraviti (odpravljati): in castra frumentum C., omnia sua (sc. navibus) C., sua omnia … partim Salamina, partim Troezena deportant N., ossa eius in Cappadociam ad matrem … deportanda curarunt N., d. decumas ad aquam Ci., ad fructus deportandos onerariam navem comparare Ci., signa e Graecia domum suam d. Ci., Agyrio vasa Syracusas deportata sunt Ci., Pleminium legatum vinctum Romam d. L., saucios suos iubet in plostris deligatos (ko so bili obvezani) Adrumentum deportari Auct. b. Afr., d. a Munda materiem illo Auct. b. Hisp., corpus a Nola Bovillas usque Suet., exercitum Iust.

3. occ.
a) (iz province ali kake osvojene dežele) kaj s seboj ali domov prinesti (pripeljati): non te ex Sicilia litteras in Verrem deportare velle Ci., cedo tabulas! non deportavi Ci., aliud nihil ex tanta praeda domum suam d. Ci., eos testes deduxi (sem [s seboj] semkaj pripeljal) et eas litteras deportavi (sem [s seboj] semkaj prinesel), ut … Ci., nihil aliud de hac provincia nisi illius benevolentiam d. Ci., aliquod … ex Asia deportatum flagitium ac dedecus Ci., ut diceret frustra se triumphum tertium deportaturum fuisse, nisi … Ci. da bi si zastonj prinesel zmagoslavje, da bi zastonj dosegel zmagoslavje, ex Hispania triumphum deportavit N., victorem exercitum deportavit Ci. je domov pripeljal, si deportandus exercitus victor ex Africa esset L., in trierem (po drugih triremem), quae ad eum erat deportandum missa, ascendit N., d. laurem T., quam (gloriam) ex illis gentibus deportaverat Cu., solacia suis pro auxiliis deportant Iust. prinesejo domov.
b) (poklas.) koga dosmrtno v pregnanstvo (na kak oddaljen in pust kraj, poseb. na kak otok) odpraviti (pregnati); deportatus je izgubil državljanstvo in vse imetje, relegatus je oboje obdržal: Ulp. (Dig.), ut liberti quoque … Italiā deportarentur T., Vibius Serenus … de vi publica damnatus … in insulam Amorgum deportatur T., rei deportati Q., deportatus in Aegyptum Iust.

dēpōscō -ere -popōscī (—)

1. nujno zahtevati ali terjati kaj, nujno prositi kaj: Val. Fl., Sil., Plin. iun., Front., id non modo non recusem, sed etiam appetam atque deposcam Ci., certas sibi deposcit naves Domitius C., numquid ego a te magno prognatum deposco consule cunnum … ? H., votis d. poenam Lucan. živo želeti, d. poenam in se ultro, supplicium, suam caedem, pugnam, ludos Suet.; z dvojnim acc.: ad commune bellum Pompeium imperatorem d. Ci.; v pass. skladu: unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti Ci.; brez acc.: nobis de proelio cogitandum (est), sicut semper depoposcimus C., omnibus pollicitationibus ac praemiis deposcunt, qui belli initium faciant C.; pren. (o neživem subj.): talia loca lentos deposcunt calamos O. zahtevajo, potrebujejo.

2. occ.
a) (opravljanje kake službe, izvršitev kakega posla) zase zahtevati, izgovoriti si: tum tuus pater … illam sibi officiosam provinciam depoposcit Ci., tene … potissimum tibi partes istas depoposcisse, ut … ? Ci., video, … quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit Ci., sibi id muneris d. C., d. asperrima ad laborem L., consulatum sibi, primas sibi partes, partes sibi tuendas, coloniam tutandam Suet.
b) koga izročitev zahtevati, zahtevati, da se kdo izroči, npr. v kaznovanje, smrtno kazen, pogubo: cum me unum omnes deposcerent Ci., d. auctorem culpae L., Hannibalem L., Iust., ad Cloeliam obsidem deposcendam, ad ducem deposcendum L., d. ducem Lucan., studiisque ardentibus ausum talia deposcunt O., quosnam populos deposcat hiatu Sil.; z določili (čemu?): hunc tota Asia deposcit ad supplicium Ci., Gutruatum ad supplicium depoposcit Hirt., regum amicos ad mortem d. C., ducem in poenam foederis rupti d. L., centurionem illa morti deposcit T., summissis, qui … ad poenam deposcerent Suet.; podobno: Caelii adulescentia ad mulieris delicias deposcitur Ci.
c) borilsko koga na dvoboj poz(i)vati, za nasprotnika si vzeti: deposcant haec (familia) Volscos sibi, illa Aequos L., Persen simul et Minyas deposcimus hostes Val. Fl.

dēprecor -ārī -ātus sum

I.

1. za odvrnitev kakega zla prositi, kaj, koga proseč (s prošnjami) odvračati: d. periculum C., in deprecandis amicorum aut periculis aut incommodis N., d. mortem C., non mortem neque aerumnas S., saepe precor mortem, mortemque quoque deprecor idem O., d. virgarum vim Ci., ab sese calamitatem, iustam patriae querimoniam a se, ignominiam a familia Ci., ad deprecandam ignominiam L., d. iram senatūs L. ali illorum iratos animos Ci. s prošnjami potešiti, hoc unum deprecor O. prosim te, da edinole od tega odstopiš, lecto te deprecor uno Pr., d. poenam Cu., Suet., praecipiendi munus Q. proseč (= vljudno) odkloniti, deprecante populo T.; brahilogija: postquam (legati) errasse regem … deprecati sunt (= deprecandi causa dixere) S. ko so poskusili to odvrniti, češ, kralj se je zmotil. - Pt. pf. s pass. pomenom: deprecati belli remissio Iust. s prošnjami odvrnjene vojne.

2. za koga, za kaj (živo) prositi, koga milosti prositi, (za)prositi: pro amico, pro civi, pro reditu Ci., pro se Vell., ei misericordiam me deprecante tribuatis Ci. na mojo priprošnjo, quem enim deprecarere, cum omnes essent sordidati Ci., d. numina versu Petr., superos Val. Fl., senatum ac principem T.; z nikalnim finalnim stavkom: deprecor, ne irascatur Ci., unum petere ac deprecari: … ne se armis despoliaret C., d. patres, ne festinarent L., deprecatus … senatum, ne maiestatis crimina tractarentur T.; za nikalnico s quominus ali quin: neque illum se deprecari, quominus pergat L., nihilum deprecans, quin privatus iterum in se saeviret L., nec deprecor, quin sic existimetis Ap.; z dat. osebe, za katero se prosi: d. seni, ne vapulet Pl.; abs.: arma deponat, roget, deprecetur Ci., legatos deprecandi causā ad Caesarem mittunt C., equidem merui, non deprecor V., XXX oratoribus missis ad deprecandum Cu. — Pt. pf. deprecatus 3 s pass. pomenom = zaprošen: deprecato summo numine Ap.

— II. koga ali kaj izprositi, priprositi, česa prositi; z acc. personae: non ego meis ornatum beneficiis a vobis deprecor, iudices, sed custodem salutis meae Ci., te assiduae lacrimae C. Marcelli, fratris optimi, deprecantur Ci.; z acc. rei: pacem deprecari Ci., d. fratris salutem a populo Romano Ci., quam multorum hic vitam est a L. Sulla deprecatus Ci., vitam sibi d. Auct. b. Afr., cum vitam etiam per ubera materna deprecaretur Iust., auxilium supplices deprecantur Iust., belli prosperos eventus deprecantes Iust., paucos dies exsolvendo donativo d. T.; s pozitivnim finalnim stavkom: deprecatus est eum … sepulturae traderet Hyg., nec deprecaturi sumus, ut crimen hoc nobis condonetis Ci., dispensatorem deprecari, ut servo poenam remitteret Petr., deprecabatur eum, ut imponat illi manum Vulg.; z inf.: non deprecor hosti servari Lucan., nec deprecor umbram accipere Stat.; z ACI: lumen oculorum divinitus sibi servari deprecatur Aug. živo prosi.

— III.

1. obr. preklinjajoč (zaklinjajoč) izreči (izrekati): uxor … diras devotiones in eum deprecata Ap.; pren. zakletve zoper koga izreči, koga zaklinjati: deprecor illam adsidue Cat.

2. voliti = komu kaj želeti: Pyrrho et Samnitibus eam sapientiam Val. Max.

Opomba: Act. soobl.: orabunt, deprecabunt in hac domo It. ap. Aug.

dērīdeō -ēre -rīsī -rīsum komu, čemu smejati se, posmihati se, posmehovati se, koga, kaj zasmehovati; z acc.: Pl., Petr., Iuv., Suet., qui te derideret H., d. vitam Sen. ph.; aliquem non d. Petr. koga brez kazni zasmehovati; pass.: derisum esse credo hominem amentem Ci., derisum tuum beneficium esset Ci., hoc in eo deridendum est Ci., derideatur de rege Pyrrho triumphus Curii Ci.; redk. abs.: etiam ultro derisum advenit Ter., derides? P. Veg. (o nejevernem človeku), deridet (roga se), cum sibi ipsum iubet satis dare Habonium Ci., ambitiosum gloriandi genus est etiam deridere Q.

dēserō² -ere -seruī -sertum

1. zapustiti (zapuščati), na cedilu pustiti (puščati), od česa ločiti se; abs.: tu repente relinquis, deseris Ci., haec duo in malis deserunt Ci., capillago deserit Tert. lasje izpadajo; z acc. rei: Lyciam deserit … Apollo V., inamabile regnum desere O.; z acc. personae: omnes noti me atque amici deserunt Ter., te deserit aetate (sčasoma) et satietate Pl., sitientem me virtutis tuae deseruisti ac reliquisti Ci., fratrem ne desere frater V.; pass.: sin a vobis deserar Ci.; pesn. in poklas. tudi s samim abl.: deseror coniuge O., desertus coniuge Pr., desertus suis ali utrisque T.; pesn. tudi z gen.: deserta natorum (= a natis) Stat.; occ. odkazano mesto zapustiti: d. legationem Icti., excubias palatii Icti.; poseb. voj. zapustiti (zapuščati) vojsko, poveljnika idr., abs. = ubežati, uteči, dezertirati: d. exercitum Ci., exercitum ducesque C., castra L., T.; abs.: Sen. ph., Q., Icti., qui deseruerant, … capitis absentes damnantur N., multi deserebant T.

2. pren.
a) čemu izneveriti se, kaj zapustiti (zapuščati), opustiti (opuščati), vnemar pustiti (puščati), zanemariti (zanemarjati): d. suum ius, negotium, officium, causam Ci., si meam vitam deseruissem Ci., rem publicam non deseram Ci., d. rem publicam libertatemque suam S., Petreius non deserit sese C. ne izgubi poguma, ne obupa nad sabo, d. inceptum V., curam belli, publica sacra L., cultum deorum non d. L., d. studia sapientiae Q.; (o stvarnih in abstr. subj.) koga zapustiti (zapuščati), včasih komu kaj poiti, pohajati: genua hunc cursorem deserunt Pl., tardius fama deseret Curium Ci., nisi me lucerna desereret Ci. = ko mi ne bi pohajalo olje v svetilki, tempus maturius quam res me deseret S. prej mi poide čas kakor snov, donec te deserat aetas (mladost) H., iam Tiberium corpus, iam vires, nondum dissimulatio deserebat T.; pass.: agri cultura deseritur Ci., causa deseritur Ci., cur honorem Caesaris deseri patimur? Ci., quod … numquam deseritur a se Ci. kar nikoli ne izgubi gibalne sile, neque is, qui optime potest, deserendus ullo modo est a nostra cohortatione, neque Ci. niti ne smemo odstopiti od spodbude … niti … ; pren.: non facundia deseret hunc nec lucidus ordo H., mensa deserit toros O. se odmakne od … ; pass.: a mente deseri Ci. glavo izgubiti, leo desertus viribus Ph. onemogel.
b) jur. α) vadimonium deserere Ci. idr. poroštvo pustiti = rok zamuditi; abs.: deserui … valetudine impeditus O. β) od kake pravne zadeve, tožbe odstopiti: d. litem inchoatam ali causam appellationis Icti.
c) α) od kakega posla odstopiti, zadevo iz rok spustiti: negotia peritura d. Icti. β) obljube ne izpolniti (izpolnjevati): promissum officium d. Icti. — Od tod

1. adj. pt. pf. dēsertus 3 (o osebah) zapuščen, osamljen: ecquis desertior? Ca. fr.; (o krajih) zapuščen, opustel, nenaseljen, neobdelan, prazen, pust, samoten: locus Ci., Q., loca C. puščave, locus desertior Ci., deserta via Ci., regio Ci., S., regio desertissima, solitudo desertissima Ci., in oras Africae desertissimas pervenisse Ci., d. fana N. podrta, planities deserta penuriā aquae S., castellum d., vici castellaque fugā cultorum deserta S., d. ager L., Gabiis desertior … vicus H., desertae villae Plin. iun.; occ. = na samem stoječ, osamljen: stipes Tib., arbores Pr.; pren.: vita deserta ab amicis Ci. brez prijateljev, ut nullius negotiatoris … reditus umquam fuerit desertior Ci. manj opažen.

2. subst. pt. pf. dēserta -ōrum, n puščave, pustinje, stepe: Mel., Plin., Libyae deserta peragro, d. ferarum V., deserta petere Cu., Fl. poiskati, d. Apuliae Sen. ph.; sg. dēsertum -ī, n: Eccl.

dēsīderō -āre -āvī -ātum (prim. cōnsīderō)

1. koga, česa želeti, požele(va)ti, po kom, po čem hrepeneti, zahtevati; abs.: misere amans desiderat Pl., quanto diutius abest, magis cupio tanto et magis desidero Ter., desiderando pendēre animis Ci.; z obj. v acc.: Pl., Ter., desiderarunt te … oculi mei Ci., agri tam mansuetum civem desiderant Ci., centum aratores unus ager desiderat Ci., cum tot signis natura declaret, quid … desideret Ci., res publica vim et severitatem desiderabat C., ut nemo … centurionis imperium desideraret C., desiderantem (id), quod satis est H., quid desideremus Q., desideravere aliquid oculi tui T.; v pass.: a cuncta Italia desideratus Ci.; s praep. (poleg obj. v acc.): ab Chrysippo nihil magnum nec magnificum desideravi Ci., nec minus ab milite modestiam et continentiam quam virtutem … desiderare C., hoc a me praecipue … opus desiderasse Q., in quo (Catone) … summam eloquentiam non desiderem Ci., magis tamen desideratur in clausulis Q.; obj. z inf.: Plin., haec scire desidero Ci.; z ACI: me gratiam abs te inire verbis nil desidero Pl., quo ullam rem ad se importari desiderent C.

2. occ.
a) pogrešiti (pogrešati): ex me audies, quid in oratione tua desiderem Ci., neque quidquam ex fano, praeter unum signum, desideratum est Ci., oppido potitur perpaucis ex hostium numero desideratis, quin cuncti caperenter C. pri čemer je prav malo manjkalo, da niso bili vsi ujeti, Sextilem totum desideror H. se pustim čakati, neminem nisi in acie consumptum civem patria desideravit Vell.
b) pogrešiti (pogrešati), izgubiti (v bitki): sic accidit, uti … neque hoc neque superiore anno ulla omnino navis … desideraretur C., in eo proelio non amplius ducentos milites desideravit C., quarta (legio) victrix desiderat neminem Ci., plurīs esse a Syracusanis istius adventu deos quam victoriā Marcelli homines desideratos Ci. da je njegov prihod Sirakužane stal več božjih kipov kakor Marcelova zmaga ljudi.
c) izgubo česa mirno prenašati: fortiter d. suos (izgubo svojcev) Sen. ph.
č) kako vprašanje sprožiti, kaj v pretres vzeti (jemati), pretresati: antequam desideraretur Vitr., quibus provisis sequitur, ut examina desideremus Col. — Od tod

1. adj. pt. pr. dēsīderāns -antis zaželen, nepozaben, drag, le v superl.: Cypr., Aug.; laskavo: domine dulcissime, desiderantissime Fr. — Adv. dēsīderanter željno, hrepeneče: Cass.; v komp.: quanto desiderantius desideras Fr.

2. adj. pt. pf. dēsīderātus 3 zaželen, drag; v superl.: Plin., Aug.

dēstituō -ere -uī -ūtum (dē in statuere)

1. (spodaj) postaviti (postavljati), vele(va)ti komu (spodaj) nastopiti, kam stopiti, kje postaviti se: duo signa hic Pl., omnes servos ad mensam ante se Caecil. fr., in alto navem anchoris Naev. fr., aliquem ante pedes L., ante tribunal regis destitutus, cohortes extra vallum (pod taborom) destitutae L., palum in foro d. Gell., in armario … destitutus Gell. vtaknjen v … ; pren.: destituti inter patrum et plebis odia L. postavljeni, inter optimam conscientiam et iniquissimam fortunam destitutus Cu., obtutum acerrimum in me destituit Ap. gleda me z odprtimi očmi; occ. (o upadajoči vodi) na dno (na suho) postaviti (postavljati), na dnu pustiti (puščati): freta destituent nudos in litore pisces V., d. animalia marina Mel., cum fluitantem alveum … tenuis in sicco aqua destituisset L., ut quemque timentem altitudinem destitueret vadum L., destituta navigia, aestu destituta navigia Cu. nasedle.

2. na strani, na mestu pustiti, zapustiti (zapuščati): urbem, vehicula Cu., inceptos favos O., rem incohatam ali inceptam fugam O. popustiti; v pass.: signa relicta et destituta Ci.; (pogosto o osebah) zapustiti = koga samega pustiti (puščati): videtis … destitui alios in convivio Ci., nudus paene est destitutus Ci., velut in solitudine destitutus Cu., aliquem in loco peregrino abiectum d. Petr.; occ. zapustiti = brez pomoči pustiti, nevarnemu položaju prepustiti (prepuščati): iste subito solus destitutus pertimuit Ci., nonne eum in septemviratu (pri potegovanju za … ) destituisti? Ci., cum in hac miserrima fortuna (v tem nesrečnem položaju) destitutus sit Ci., multo etiam gravius, quod sit destitutus, queritur C., sagittarii destituti inermes (brez orožja, namreč za boj iz bližine) interfecti sunt C., d. aliquem in ipso discrimine periculi L., destitutos se esse cernebant Cu.

3. pren.
a) (o neživih subj.) zapustiti (zapuščati), na cedilu pustiti (puščati): prospero cursu vectum … destituit ventus L., non te destituit animus, sed vires meae Ph., vigor non destituit vultum Cu., non memoria solum, sed etiam mens eum destituit Cu., ingredientem destituebant poplites minus firmi Suet., aliquem fortuna destituit Vell., Sen. rh., Sen. ph., Suet. ali samo fortuna destituit Sen. rh., Lucan. — Od tod adj. pt. pf. dēstitūtus 3 α) zaradi česa zapuščen, osamljen, brez pomoči: destitutus morte liberorum ali parentum Suet. β) brez česa, ob kaj, kaj izgubivši; z abl.: tantā spe Cu., omni spe Vell., virtute militum Vell., scientiā iuris Q., fortunae ornamentis Iust.; z a(b): ab omni spe, ab unica spe L., a re familiari Suet.; abs. solatio d. Ps.-Q. brez utehe.
b) ne izpolniti (izpolnjevati), neuspešno narediti (delati), (pre)varati, ogoljufati: morando spem L., spem civium Iust., primas spes Cu., conata eius Vell., consilium alicuius Suet., destituit deos mercede pactā Laomedon H. je ogoljufal za dogovorjeno plačilo, si destituat spes L., nec spes destituat Tib.; v pass.: inlusi destitutique Ci., quae destituta exspectatio est L.

dēsum -esse -fuī -futūrus

1. ne biti, primanjkovati, manjkati: Ter., Lucr., deest animus Ci., si forte desit pecunia Ci., condimenta defuerunt Ci., omnia deerant, quae … C., quod non desit habens H. ki ima vsega v obilju, non defuit quod responderetur; deerat qui daret responsum L., ibi numquam causas seditionum et certaminis defore L. (gl. opombo), non desunt, qui … Plin., Q., nec deerant, qui … Cu. in bilo je tudi takih, ki … , desunt arma Cu., aliquando superest sanguis, aliquando deest Sen. ph.; z dat.: Pl., deest pecunia testibus Ci., neque poëtae tempori meo defuerunt Ci., pedestrīs sibi copias non defuturas Ci., tibi … nullum a me (z moje strani) … pietatis officium defuit Ci., hoc unum ad pristinam fortunam Caesari defuit C., quis mortalium … tolerare potest illis divitias superare, … nobis rem familiarem etiam ad (za) necessaria deesse S., neu desint epulis rosae H., deesse sibi in sumptum ad necessarios usus Sen. ph.; z in in abl.: ut neque in Antonio deesset hic ornatus orationis, neque in Crasso redundaret Ci.; redk. z inf.: tum tibi non desit faciem componere pugnae Tib., mihi non desunt turpes pendere corollae Pr., hoc adhuc defuerat tibi lugere vivos Sen. ph. tega ti je bilo še manjkalo (treba), da si moral žive obžalovati, nec deerat egentissimus quisque … prodere ultro dites dominos T., nec cernere deerat lumina Sil. in bilo je videti; id (hoc) deest z ut = tega še manjka, da … : id enim deerat, ut templa reciperent, quas … Sen. rh., hoc prorsus fabulis deerat, ut … Sen. rh., hoc defuit unum Fabricio, patriam ut rhombi memoraret et annos Iuv.; kot v. impediendi s quominus: T., duas sibi res, quominus in vulgus et in foro diceret, defuisse (= se impedivisse) Ci.; za nikalnico s quin: Suet., si tibi ipsi nihil deest, … quin scias Ci.

2. occ.
a) hote ne biti pri čem, česa ne udeležiti (udeleževati) se, pri čem ne sodelovati, čemu ne prisostvovati: d. bello, convivio Ci.
b) komu ne biti pri roki (na roko), ne pomoči (pomagati), v pomoč ne biti, pomoč odreči (odrekati), koga na cedilu pustiti (puščati), kaj opustiti (opuščati), zapustiti (zapuščati), zanemariti (zanemarjati), vnemar pustiti (puščati); abs.: nos consules desumus Ci. naju konzulov ni, non deerat in causis Ci., ego vero non deero Cu. jaz pa bom na svojem mestu; z dat.: non deest rei publicae auctoritas huius ordinis Ci., nullo loco deesse alicui C. povsod streči, non mihi auxilium, sed me auxilio defuisse Ci., sibi deesse Ci. sam sebe zanemarjati, škodovati si, ne tibi desis Cl., tako tudi: neque enim … desum mihi ali haud mihi deero (beri dērō) H.; d. officio et dignitati meae Ci. ep., non d. negotio ali rei C., communi saluti nulla in re d. C., Timotheo de fama dimicanti d. N., Verginio … succlamabat multitudo, nec illius dolori nec suae libertati se defuturos L., d. tempori L. ali occasioni temporis C. pustiti, da preteče; non deesse s quominus ali quin: nec defuit Polycletus, quominus … incederet T. ni zamudil, deesse mihi nolui, quin te admonerem Ci. ničesar nisem hotel zamuditi, da bi te ne opomnil, se nullo loco nec tempore defuisse, quin … tenderet L.; poklas. z inf.: Sil., nec deerat ipse lacrimis misericordiam elicere T. ali nec deerat ipse vim principis complecti T. storil je vse, da bi …

Opomba: Pesn. kontr. dēst (= deest) V., dērunt, dērant idr. (= deerunt, deerant) O., dēro (= deero) H. Pf. dēfuĕrunt O. Star. cj. pf. dēsiet Ca. Inf. fut. dēfŏre (= dēfutūrum esse) Ci., L.; cj. impf. dēfŏret (= deesset) Paulin. ap. Aug., Ambr., dēfŏrent Ambr.

dēterreō -ēre -uī -itum

1. (u)strašiti, (u)plašiti, odvrniti (odvračati), odbi(ja)ti; abs.: advorsor sedulo et deterreo Ter., mens … ad deterrendum idonea Ci., turpe putavit et deterreri et latere Ci., neque erat causa, cur prohibendo non tam deterrere videretur quam admonere Ci., quamquam deterrentibus amicis Suet.; trans.: alium pudor, alium cogitatio deterret Ci., nisi quem forte dedicatio deterret Ci., labantium animos d. Iust.; v pass.: in deterrenda liberalitate Ci., deterritis tribunis L.; z abl. instrumenti: d. catulos verberibus Varr., pavidam deterruit ense O., exemplo supplicii ceteros d. Hirt., deterrentur emptores pretio Ci. se dajo uplašiti. Od česa? z abl.: aliquem hac sententia Ci., silvestres homines … caedibus et victu foedo deterruit Orpheus H., ita reges proelio deterrentur S., non deterritus proposito Vell.; v prozi večinoma abl. s praep.: de agro hunc senem Pl., Stoicos de sententia Ci., aliquem ab instituto consilio, a proposito C., aliquem a scribendo, a dicendi studio, a bello faciendo Ci., a deditione N., ab incendio restinguendo Hirt., animos a cupiditate L., ferociores annos a licentia Q. Skladi:
a) z inf. (večinoma pass.): eius libidines commemorare pudore deterreor Ci., libere agere metu deterrebar Ci., non deterrentur tamen milites nostri vineas proferre Hirt., equites deterrebat proelium inire Auct. b. Afr., auctoritate censoriā sociis deterritis id sacrilegium prohibere L.
b) s finalnim stavkom: hominem deterret, ne auctionetur Ci., se … , ne adessent ceteris, … deterritos esse Ci., eos multitudinem deterrere, ne frumentum conferant C.; kot v. impediendi z quominus: non deterret sapientem mors, quominus rei publicae consulat Ci., neque te deterreo, quominus id disputes Ci. ep., non munitissima arx deterruisset, quominus transcenderent L.
c) ob zanikanem glag. s quin: Pl., Ter., ut ne Suessiones quidem deterrere potuerint, quin cum his consentirent C., est deterrita numquam, quin fleret nostras … vias Tib.

2. (o stvareh) odvrniti (odvračati), odbi(ja)ti: d. nefas O., ut vis a censoribus … deterreri quiverit L.

dētineō -ēre -tinuī -tentum (dē in tenēre)

1. (trdno) držati, zadrž(ev)ati: pater apud villam detinuit me hos dies sex Pl., detineo te fortasse Ter., me detinuit morbus Ter., nostrae naves tempestatibus detinebantur C., cum Caesarem ad Massiliam detineri cognovit C., d. aliquem pede apprehenso Suet.; z abl. instrumenti: equitatus novissimos proelio detinebat C., quam acerrimo bello Hannibalem d. L., me magna deûm genetrix his detinet oris V., rates voce canorā d. O., Germanici valetudine detentus (est) T.; pren.: me gratā detinuit compede Myrtale H. me je trajno nase priklenila, euntem … detinuit sermone diem O. je skrajšal, tako tudi: detinui tempus O.

2. odvrniti (odvračati), odtegniti (odtegovati), ovreti (ovirati): nisi quid te detinet, audi H. če utegneš, nisi cena prior potiorque puella Sabinum detinet H. Od česa? s praep. in abl.: detinet nos de nostro negotio Pl., d. aliquem ab circumspectu aliarum rerum L., a quo incepto studioque me ambitio mala detinuerat S.

3. pren.
a) zaposliti (zaposlovati), muditi, zanimati: civium tantum numerum tam bonis rebus d. Ci., in alienis negotiis detineri Ci., nos quoque, quas Pallas … detinet O., detineo studiis animum O., saepe (poëmata mea) oculos etiam detinuere tuos O., detinet intentas cantu Sen. tr. veže na delo, si (artificia) praeparant ingenium, non detinent Sen. ph., civilibus officiis se detinere Sen. ph., oculi diversarum aspectu rerum magis detinentur Q., in ea contumelia detenti T., d. maestos sermones materiā laetiori Plin. iun., mentes hominum circa alia Plin. iun., aliquem in admiratione sui Suet., quod … exercitus sui in Graecia detinerentur Iust., ne eodem tempore multis bellis detineretur Iust.
b) occ. α) kaj v svoji oblasti obdržati, pridrž(ev)ati, kratiti: tantum pecuniarum detinent vini apothecae Plin. = toliko denarja je vtaknjenega v vinske kleti, d. curulem (sellam) Plin. iun., quod immensam pecuniam longā senectā detineret T., Iberiae regnum senectā patris detineri T. β) v svoji oblasti držati (imeti): locum Plin., detinentibus terras nivibus Plin. γ) koga za kaj pridržati, na kakem mestu pustiti (puščati): copias secum ad secundos casus Suet., detentus rebus gerendis Suetonius T., minus triennio in ea legatione detentus T. δ) s čim vzdržati = prehraniti: cum se miserandis alimentis … nonum ad diem detinuisset (Drusus) T.; (o neživih subj.) v kakem položaju neprestano držati: elephantorum magnitudo multitudoque animos militum detinebat in timore Auct. b. Afr.