condiciō -ōnis, f (condīcere)
I.
1. dogovor, pogodba, poravnava: armis condicione positis Ci., de ponendis per condicionem armis agitare T., condicionibus discordiae sedatae sunt L., pacem cum eo condicionibus fecerunt L., posse condicionibus bellum poni S. s poravnavo, z mirovno pogodbo, per condiciones ad supplicium tradi S. na podlagi mirovne pogodbe.
2. sinekdoha pogoj, predlog, nasvet, ponudba, zahteva: condiciones tortae Pl. zviti pogoji, condiciones pacis L. mirovni pogoji, duas condiciones ponere L., condicionem accipere C., recusare Ci., non respuit condicionem C., condicionem aspernari N., manere in condicione Ci., deditionis nulla est condicio C. pod nobenim pogojem, non aliā condicione C. v noben drug namen, condiciones pacis non convenerunt N. niso se pogodili o miru, ferre condiciones aequissimas Ci. postaviti zelo ugodne pogoje, statuere condiciones S.; pogosto abl.: his condicionibus compositā pace L., pacem fecit his condicionibus N. pod temi pogoji, gaudentem … Attalicis condicionibus numquam dimoveas H. s ponudbami, kakršne so bile Atalove; pogosto s finalnim stavkom: ea condicione eas res gesseram, ut … deberent Ci., ea condicione, ne quid postea scriberet Ci. Šele po Avgustu se dobi sub condicione pod pogojem: accipe sub certa condicione preces O., sub condicione, ut … Ph., sub ea condicione, ne … Plin. iun., sub condicione, si … Suet.
3. occ.
a) ženitna ponudba, ženitna priložnost, ženitev, met. tudi nevesta: Sen. ph., Mart., Plin. iun., tu condicionem hanc accipe Pl., sibi condicionem filiae quaerendum esse L. da je treba iskati moža za hčer, c. uxoria Ci. ženitev, condicionem ferre Ter., Suet. ženitno ponudbo postaviti, Octaviam condicionem ei detulit T. Oktavijo mu je ponudil v zakon, offecit, ut M. Vipsanius Agrippa, … cum nullius condicionis non haberet potestatem, … eius deligeret affinitatem N. čeprav je mogel snubiti, kjer koli je hotel.
b) evfem. ljubezenska ponudba, priložnost za ljubimkanje, ljubezensko razmerje, ljubimkanje: condicionem accipere Pl., Ter., hinc cotidie condiciones legas Ci., quaerere condiciones per amicos Suet. —
II.
1. stan, stanje, položaj: est autem infima condicio et fortuna servorum Ci., hic primus condicionem amicitiae commutare ausus est Ci., meliore et honestiore condicione est, quam qua ipse vult Ci., c. vitae Ci., C., c. haec vivendi H. potek življenja.
2. položaj, razmere, stanje, usoda: quae est ista condicio Siciliae? Ci., o condiciones miseras administrandarum provinciarum Ci., c. imperii et status provinciae Ci., par iuris libertatisque condicio C. enak pravni položaj, c. servitutis Ci., nascendi Ci. usoda rojstva, vel temporum vel locorum Q.
3. razmere, odnos, okoliščine: bona condicione confligere C. ob ugodnih okoliščinah, condicione aequa pugnare C., ad iniquam pugnandi condicionem adduci C. podati se v boj v neugodnih okoliščinah, tali condicione propositā C. v takih razmerah; c. agri Ci. ali loci O. kakovost, praedia optimā condicione Ci. v najboljšem stanju.
Zadetki iskanja
- condō -ere -didī -ditum (cum in indoev. kor. dhē staviti, položiti; prim. gr. τίϑημι) skupaj da(ja)ti; od tod:
I.
1. (se)zidati, (z)graditi: implere fata arā conditā L. s tem, da se je zgradil žrtvenik, c. opus L., arces V., moenia V., O., Iust., Africano, cui super Carthaginem deletam virtus sepulcrum condidit H.; pren.: templa sibi et aras penetralibus initiatorum mentibus c. Aus.; occ. mesto utemeljiti (utemeljevati), postaviti (postavljati), ustanoviti (ustanavljati): c. Romam Enn. ap. Varr., oppidum Varr., Segesta oppidum ab Aenea conditum Ci., agros assignant, oppida condunt H., c. urbem Ci., S. idr.; pogosto: a(b) condita urbe L., Val. Max. od ustanovitve mesta (Rima), post conditam urbem Ci. ali post Romam conditam Ci. po ustanovitvi, ante Romam conditam Ci. pred ustanovitvijo; met.: c. Mavortia moenia (= Romam) V., tantae molis erat Romanam condere gentem V., qui locus a forti Diomede est conditus olim H., c. colonias Vell., insulam … Gades Vell. ali Ascenses Sibosque Iust. naseliti.
2. pren. ustanoviti (ustanavljati) = (o)snovati, uravna(va)ti, urediti (urejati), ustvariti (ustvarjati), uvesti (uvajati): ius iurandum Pl., civitates condere novas aut conservare conditas Ci., c. potestatem per arma S., Romani peste orbis terrarum conditi S. fr. ustvarjeni v pogubo, c. collegium novum L., aurea saecula V., nova fata V. določiti, famam Ph., novam sectam, morem Plin., mores gentis Cu., civitatem, regna, genus hominum, ex nomine ducis gentes Raetorum Iust., imperium, militarem disciplinam artemque bellandi Fl.; brezos.: naturā rerum conditum est, ut Ulp. (Dig.); occ. z zunanjim obj. pismeno sestaviti (sestavljati), opis(ov)ati, opevati: bella V., Caesaris acta O., festa numeris tuis O., laudes alicuius, praecepta medendi, aliquid annalibus Plin.; abs.: Homero condente Plin.; s proleptičnim obj. spis(ov)ati, zložiti (zlagati): carmen, poëma Graecum Ci., Chalcidico condita versu carmina V. v halkidskem (= Evforionovem) metrumu, c. longas Iliadas Pr., satirae genus Q., leges L., historiam Plin., librum de aliqua re Plin., memoriam, memorias Gell. (o zgodovinopiscu).
II.
1.
a) da(ja)ti, položiti (polagati) kaj na svoje mesto, spraviti (spravljati), (s)hraniti, shranjevati, vtakniti (vtikati): Q., Icti., aurum intro, minas viginti in crumenam Pl., licet illi pecuniam condere Ci., litteras, quas in aerario conditas habebant, proferunt Ci., rem domi suae conditam iam putare Ci. da je že na varnem, sacra in doliolis c. L., pocula condita servare V., c. opes V., Petr., omnem pecuniam agris mercandis T. ves denar vtakniti v nakup zemljišč = varno naložiti, medicamentum eā (lanā) naturalibus conditur Cels., c. venenum in auream pyxidem Suet.; pren.: consulatus iam domi conditus Ci. že zagotovljeno konzulstvo, quam ob rem Sibyllam … conditam habeamus Ci. pustimo torej Sibilo (= Sibiline knjige) ob strani. Poseb. α) orožje „shraniti“ = vtakniti (vtikati) v nožnico, tok idr.: ensem H., gladium Sen. ph., Q., ferrum Ph., pugionem Suet.; pesn. = zasaditi (zasajati), zabosti (zabadati), zadreti (zadirati): ensem in pectore adverso, ensem in ore adverso, ferrum adverso sub pectore V., ensem in pectus O., digitos in lumina (oči) O., iugulo (abl.) vel pectore telum O., venabulum urso Mart.; pren.: stimulos alicui in pectore caecos c. O.; v pass. condi = uperiti se, zad(i)rati se: nihil tam facile in corpus quam sagitta conditur Cels. β) osebe shraniti, pogosto = pripreti (pripirati), zapreti (zapirati), (za)stražiti, (za)varovati: puerum in cunas Pl., piratas in carcerem condi imperat Ci., eum vivum in arcam c. L., in vincula, in custodiam c. aliquem L.; pesn.: ni teneant rigidae bella serae O. γ) mrliče shraniti (shranjevati), pokopa(va)ti, zagrebsti (zagrebati): Ph., Lucan., Plin. Val., Fl., mortuos cerā circumlitos c. Ci., corpora c. … e more Aegyptio T., hunc … conde sepulcro, non te optima mater condet humo, reliquias divinique ossa parentis condidimus terrā, animamque sepulcro condimus V., tumulo fraternas c. umbras O., inique Tomitana condar oportet humo? O., c. rite manes Plin. iun., cineres in urnas Suet.; pren.: Alexandrum … intemperantia bibendi … condidit Sen. ph. je spravila pod zemljo. — Od tod subst. pt. pf. conditī -ōrum, m pokopanci, mrtveci, mrliči, pokojniki: prodire ab aggeribus (grobov) conditos Arn.; occ.
b) obr.: c. fulgura publica Iuv. (o drobogledu) reči, ki jih je zadela strela, zagrebsti, Arruns dispersos fulminis ignes colligit et terrae … condit Lucan.
c) medic. čreva, kosti idr. uravna(va)ti: c. prolapsa intestina, articulum Cels., plantarum ossa conduntur Cels.
2. pren.
a) v duši (s)hraniti, v spominu (o)hraniti, zapomniti si, pomniti: teneo omnia, in pectore condita sunt Pl., signa tibi dicam, tu condita mente teneto V. ti jih dobro v duši hrani, vocem memori aure c. O., mandata corde memori c. Cat., memori condita mente narrare Sil., ista condenda in animum sunt Sen. ph. to si je treba k srcu vzeti.
b) čemu počitka da(ja)ti: c. fera murmura Pr., vocem a contentione Q.
c) konč(ev)ati, dokončati, čas prebiti, preživeti (preživljati): condit quisque diem collibus in suis H. preživi = uživa do konca, (sol) referetque diem condetque relatum V., longos cantando puerum memini me condere soles V. da sem preživel popevajoč, noctem devexo cursu c. Sil.; — od tod obr.: condere lustrum L. cenzuro končati z žrtvijo; c. portenta sua Sil. (o bogovih) storiti, da se iztečejo.
3. occ.
a) sadeže, žito, vino idr. spraviti (spravljati), (s)hraniti, nasuti (nasipati) v kaščo: Col., Front., Aug., Icti., mustum in dolium, vinum Varr., fructus condere et reponere Ci., ut esset locus condendis fructibus Ci., c. frumentum liberorum causā Ci., messem Tib., si proprio condidit horreo, quidquid de Lybicis verritur areis H., pressa puris mella condit amphoris H., Sabinum … Graeca quod ego ipse testa conditum levi H., oleum conditum Suet. shranjeno = staro olje; abs.: condere largius Col. obilneje sadeže v kaščo spravljati; pren.: condo et compono, quae mox depromere possim H. nabiram in hranim. — Od tod subst. pt. pf. conditum -ī, n: Paul. (Dig.) in nav. pl. condita -ōrum, n: Veg. idr. pozni pisci pospravljeni pridelki, spravila, (napolnjena) shramba.
b) sadje v vino, kis idr. vložiti (vlagati), vkuha(va)ti: lentiscum in acetum Ca., corna condita in liquidā faece O. v kisu, ficūs in orcas c. Col.
4.
a) skri(va)ti, zakri(va)ti, prikri(va)ti: quidquid placuit iocoso condere furto H. Kam? z in ali sub in acc.; kje? z in in abl.: intima more suo sese in cunabula condent V., aquae … se condiderant in viscera (terrae) O., c. se in specus Cu., se sub lectum c. Suet.; tudi: per omnes condunt se Teucri portas V. se splazijo skozi vse vhode in se poskrijejo v taboru; quam multa in foliis avium se milia condunt V., c. in silvis armatum militem Cu.; pogosto s samim abl.: c. se portu, lacu V.; med. condi skri(va)ti se: notā conduntur in alvo V., optato conduntur Thybridis alve͡o V. so skriti v = dospó do struge; s proleptičnim atrib.: scuta latentia condunt (= condunt ita, ut lateant) V.; pren.: iram c. T. prikrivati, zatajiti, tako tudi: iurgia sub tacita laetitia c. Pr. Pesn. (o soncu, luni, zvezdah, nebu): sol et exoriens et cum se condit in undas V., cubiculum, in quo sol nascitur conditurque Plin. iun., sol conditus in nubem V. zastrto, skrito, lunam condunt nubes H., luna condita tenebris T., saevus ubi Orion hibernis conditur undis V. kjer tone, zahaja, caelum condidit (Iuppiter) umbrā V.; (o gori): caput inter nubila condit V. zakriva svoj vrh; (o reki): in mare conditur Ufens V. se izliva; druge prispodobe: sopor lumina condit V. ali condit natantia lumina somnus V. zapre, zatisne oči, alicuius lumina Pr. ali labentes oculos condere O. umirajočemu oči zatisniti, in aeternum conditi oculi Ap. zatisnjene, toda: oculi conditi Plin. ali oculi introrsus conditi Sen. rh. udrte; condita cum verax aperit praecordia Liber H. (enalaga) odpre „zaprto“ srce = napravi človeka zgovornega in odkritega, arboris in frondes condita Myrrha novae Pr. spremenjena, preobražena.
b) (o brodnikih) = locum abscondere kak kraj spred oči izgubiti (izgubljati), za seboj pustiti (puščati): urbes, litora Val. Fl., locum citā penitus carinā Val. Fl. - cōnfīdō -ere -fīsus sum (semidep.) zaupati v koga ali kaj, upati na koga ali kaj, trdno zanesti (zanašati) se na koga ali kaj, v svesti si biti česa (naspr. diffidere, desperare, metuere); abs.: non confidit Pl., nimis c. Ci., ut confidit Ci., si obtinuerit causam Cluentius, sicuti confidimus Ci., satis c. S., neque milites alio duce (pod drugim poveljnikom) plus confidere aut audere L.; z dat.: Auct. b. Afr., Lucan., videte, quam valde malitiae suae confidat Timarchides Ci., c. virtuti militum C., legioni maxime c. C., pecuniae confidentes Vitr. zaradi denarja prevzetni, c. alicui timide O., felicitati, Graecorum fidei Cu.; z abl.: Auct. b. Afr., Plin. iun., ego copiā et facultate causae confisus Ci., multum naturā loci confisi C., celeritate navium et scientiā gubernatorum c. C., c. anni tempore C., praesidio cohortium C.; dat. ali abl.: V., Pr. idr., c. suis bonis Ci., viribus C., his amicis sociisque S., dis immortalibus S., Mario S., militibus suis L.; redk. z de: de salute urbis C., de aliquo N., de consuetudine civitatis Icti.; z in in abl.: sibi in illa re Auct. b. Afr.; z acc. adj. ali pron. neutr. (v čem): confide omnia Caecil., nihil nimis c. Ci.; z acc. personae: Martisque e semine Theron terrigenas confisus avos Stat.; z ut: Plin. iun. ali z ne: Lucr.; occ. z ACI ali (pesn.) s samim inf. = trdno upati, nadejati se, pričakovati, za trdno misliti (imeti), v trdni veri biti, trdno prepričan biti: N., Lucr., O. idr., cum te Praeneste … occupatorum nocturno impetu esse confideres Ci., ego mei rationem iam officii confido esse omnibus iniquissimis meis persolutam Ci., quod Romanos re frumentaria intercludi posse confiderent C., Italici … confisi deditione facta propter magnitudinem populi Romani inviolatos sese fore S., nisi confideret eum … consulem declaratum iri L., stulte confisus amari Tib. — Od tod adj. pt. pr. cōnfīdēns -entis, adv. cōnfīdenter,
1. (v dobrem pomenu) samozaupljiv, samozavesten, drzen, smel, srčen, pogumen: Ter., decet innocentem servom atque innoxium confidentem esse Pl., confidenter mihi contra astitit Pl., dicam enim iam confidentius Ci., et eo quidem loquar confidentius, quod … Ci., confidentius adfirmare aliquid Plin.
2. (v slabem pomenu) predrzen, nesramen: Q., Suet. idr., qui me alter est audacior et confidentior Pl., confidenter restas Ter., „confidens“ consuetudine loquendi in vitio ponitur, ductum verbum a confidendo, quod laudis est Ci., quod si aut confidens astutia aut callida esset audacia Ci., nequam est homo ille atque confidens Ci., durus homo …, confidens tumidusque H., quis te, iuvenem confidentissime, nostras iussit adire domus? V., mendacium confidentissimum Ap., confidentissime resistere Corn. - cōnfīrmō -āre -āvī -ātum
1. utrditi (utrjevati): (stipites) confirmandi et stabiliendi causā C., c. parietum soliditatem Vitr., dentes mobiles Plin.; voj.: c. castellum magnis munitionibus Auct. b. Alx; occ. (o)krepiti, (o)krepčati, (o)jačati: Cels., Q., hōc ali vires nervosque confirmari putant C., c. corpus Ci., imbecillitatem valetudinis spes victoriae confirmavit Ci., aetates, quae iam confirmate sunt Ci. krepke, c. membra Cu., crus debile Suet., vinea se confirmat Col.
2. pren.
a) utrditi (utrjevati), (o)krepiti, (o)jačati, (u)čvrstiti (pogosto tudi v zvezi z abstr.): Vell., Suet., utile putat confirmari regnum Persarum N., confirmare manum suam (svojo bojno moč, četo) Ci., Galliam praesidiis ac navibus Ci., se transmarinis auxiliis C., pacem et amicitiam cum proximis civitatibus C., profectionem lege c. C. zakonito določiti, societatem data acceptaque fide S., non deponere, sed confirmare audaciam Ci., c. odium N., opinionem (timoris) C., his confirmatis rebus C. ko je bilo to urejeno, dognano, nondum confirmato consilio Ci. ne da bi se bilo trezno preudarilo, illum diem omnes labores et victorias confirmasse S. (zevgma) da je oni dan poplačal vse napore in potrdil zmago.
b) sklepe idr. potrditi (potrjevati), uveljaviti (uveljavljati): ut sua decreta confirmaret N., iudicium legionum confirmat senatus Ci., pax … cum civibus confirmata est Ci., confirmata vero suspicio est Ci. se je uresničila, ea auctoritate suā c. L., praeterita omnia beneficia edicto c. Suet.
c) koga v mišljenju podpreti (podpirati), utrditi (utrjevati), uveriti (uverjati), zagotoviti (zagotavljati): insulas bene animatas confirmavi N., coniuratione eos confirmat N. z zaroto si zagotovi njihovo zvestobo, c. homines C., iureiurando inter se confirmant C. si pod prisego dajo zagotovilo.
č) koga (o)hrabriti, bodriti, opogumiti (opogumljati), (po)tolažiti, (po)tešiti: utrum hoc est confirmare militum animos an debilitare virtutem? Ci., milites consolari et c. C., religione confirmare exercitum N., c. timentes C., territos S., perterritos Suet., nunc erige te et confirma Ci. opogumi se, ipsi sese confirmaverant C. Včasih sledi finalni stavek: eos confirmat, uti Romam pergerent S. jih hrabri, da naj gredo, alius alium confirmare, ne nomina darent L.
d) trditev potrditi (potrjevati), izprič(ev)ati, dokaz(ov)ati, podkrepiti: rem teste c. C., causam auctoritatibus Ci., quorum testimoniis de pecunia confirmatum est Ci., confirmata re ab exploratoribus C., nisi qui fide confirmasset N., id satis se confirmasse arbitratus N. da je to mnenje dovolj podkrepil; z odvisnim vprašanjem: exemplis confirmare, quantum auctoritas valeat in bello Ci.; occ. zatrditi (zatrjevati), zagotoviti (zagotavljati), varati se, zareči (zarekovati) se: hoc cum mihi non modo confirmasset, sed etiam persuasisset Ci., difficile est hoc de omnibus confirmare Ci.; nav. z ACI: columnas se exacturum esse confirmat Ci., id omne ego me rei publicae causā suscepisse confirmo Ci., confirmare sese neque legatos missuros neque … C., illud se polliceri et iureiurando confirmare, tutum iter per fines suos daturum C. — Od tod adj. pt. pf. cōnfīrmātus 3
1. trdno določen, zagotovljen, gotov: fides confirmatissima Porph.
2. ohrabren, srčen, pogumen: certus et confirmatus animus Ci., non modo non infracto animo, sed confirmato Ci., quae res in dies confirmatiorem eius exercitum efficiebat C.
3. potrjen: attulit litteras, in quibus erat confirmatius idem illud Ci., quod eo confirmatius erit, si … Ci. — Adv. cōnfīrmātē trdno, krepko: sese expedire Corn. - congredior -gredī -gressus sum (cum in gradī)
1. sniti se, shajati se, sesta(ja)ti se, skupaj priti: luna tum congrediens cum sole, tum digrediens Ci.; (o osebah); abs.: Pl., congredere actutum Ter. pridi brž semkaj k meni, deinde (ipso colloquii die) ipsi congressi sunt N., si ipse coram congredi poteris Ci., postquam sicuti voluerat congressi S., congressi iungunt dextras V.; s praep.: cum servo siquo congressus foret Pl., populus si tecum congrediatur Ci. ko bi se srečal s teboj, c. cum transrhenanis C. stopiti v stik in dogovor, congressi cum Hannibale L., congredi inter se L. srečati se, ad colloquium L., in commune T.; kje? in Macedonia Brutus in Ci. ep., Apameae L., eo loco L., ibi cum Lentulis L., ubi sit congressus cum servis Luccei Caelius Ci.; kako? c. cum altercatione L.
2. occ.
a) sovražno sestati se, spopasti se, spoprijeti se, udariti se, spustiti se v boj, biti se, boriti se, bojevati se; abs.: Cu., Q., locus, ubi congressi sunt Ci., statuit congredi N., pepulit, quotiescumque congressus est, multo maiores adversariorum copias N., c. comminus, nusquam acre L., multaque per caecam congressi proelia noctem conserimus V., collectos in orbem pars congressi, quidam eminus perturbant T.; c. armis Acc. fr., C., acie L., T., proelio Iust., impari numero C., nec pede congressos aequo nec tela ferentīs insequitur V. peš v bližini se bojujočih, tako da je bil boj enak; s praep.: quotiescumque cum eo (sc. populo Romano) congressus est (Hannibal) in Italia, semper discessit superior N., cum finitimis proelio congressi C., neque hostem acriorem … secum congressum L., c. cum Demetrio navali proelio iterato Iust., singulari certamine (v dvoboju) c. cum Arunte Aur.; contra ipsum Caesarem est congressus armatus Ci.; adversus Constantinum c. Aur.; ipsi inter se acrioribus proeliis … congressi Aur.; tertia congressi in proelia (tretjič) V. = tertio proelio c. Iust.; pesn. in poklas. z dat.: Sen. tr., ubiquomque hostibus (ali cum hostibus) congrediar Pl., impar congressus Achilli V., congreditur Cygno O., armato congredi nudum dementia … videbatur Cu.; z acc.: (sc. hostes) in congrediendis hostibus Gell. (prim. pri β: hanc congrediar astu).
b) pren. α) z besedami boriti se = besediti se, besedovati se, pregovarjati se, prepirati se; fil.: c. cum Academico Ci.; pred sodiščem: Icti., ego tecum luctari et congredi debeo Ci., congredere mecum criminibus ipsis Ci. β) s kako osebo ali s kakim zlom boriti se: hanc congrediar astu Pl. tej hočem z zvijačo seči pod kožo, c. cum dolore Min. γ) pooseb. abstr.: quasi ad repugnandum congressa defensio Ci. zagovor, ki se je spustil v besedni boj, oratio aequo congressa campo totas vires populariter explicabit Q.
Opomba: Inf. pr. po 4. konjugaciji: congredīrī: Pl. Fut. I. congredībor: Pl. - cōnserō2 -ere -seruī -sertum (cum in serere, seruī, sertum)
1. zvrstiti (zvrščati), stakniti (stikati), zvez(ov)ati, spojiti (spajati): Cels., Sil., rudis … arbor conseritur (namreč v ladje) Lucan., c. navigia Cu., scutis inter se conserti L. drug na drugega pripeti, ille consertis manibus in se redeuntium (Gratiarum) chorus Sen. ph. s prepletenimi rokami, c. avium plumas in usum vestis Sen. ph.; z abl.: pellis aënis in plumam squamis auro conserta V. z bronastimi pernatimi luskami okrašena in z zlatimi sponkami (pod trebuhom) pritrjena, vehicula vinculis c. Cu., conseritur bibula Memphitis cumba papyro Lucan.; z dat.: lateri c. latus O. pritisniti k..., femuri c. femur Tib. (prim.: teneros c. sinus Tib.), hos (truncos) alium alii quasi nexu conserunt Cu., vir viro, arma armis conserta sunt Cu.; occ.
a) spe(nja)ti: consertum tegumen spinis V., spinis conserto tegmine nullis O., tegumen omnibus sagum fibulā aut … spinā consertum T.
b) splesti, sklopiti, zverižiti: Front., stipatque carinis ingens argentum, … loricam consertam hamis auroque trilicem V. iz obročkov, spletenih iz trogube zlate žice, tegimen ferreis laminis … aut corio consertum T., monile consertum margaritis gemmisque Suet. spletena iz nanizanih biserov in kamnov; pren. = sestavljen biti iz česa, sestajati iz česa: vita conserta voluptatum varietate Ci., exodia conserta sunt fabellis Atellanis L. sestoje iz atelskih snovi, ordo rerum tribus momentis consertus Q.
2. pren. stakniti, pritakniti (pritikati) = združiti (združevati), strniti (strinjati): nocti c. diem O. noči pritakniti dan = delati noč in dan, c. sermonem Cu., Front. pogovarjati se (med seboj), cantus et verba medentia Stat., virtutes consertae et inter se cohaerentes Sen. ph.
3.
a) occ. sovražno skupaj spraviti (spravljati), voj. v zvezi manūs ali manum conserere spoprije(ma)ti se, spopasti (spopadati) se, z(a)grabiti se, spustiti (spuščati) se v boj: signa contulit, manum conseruit, magnas copias hostium fudit Ci., neque … conserundi manum copia erat S., conserendi manum fortuna data est L., manum c. cum hoste Varr., cum aliquo Ci. ep., cum his manum conseruit N., manūs conserere Val. Fl., consertis deinde manibus L., ut decet … cum inparibus manus conserturos, … tantum dextras armemus L., manus inter se c. S. fr., L., manus comminus c. L., manus comminus conserta Fr. dvoboj; pesn.: c. dextras Stat.
b) s proleptičnim obj. c. pugnam, proelium idr. = boj priče(nja)ti, spustiti (spuščati) se v boj, udariti se: Romanus conserere pugnam … velle L., c. pugnam alicui (s kom) Pl., comminus pugnam coacti conserere Cu., quo minus pugnam consererent, ne flumine quidem interiecto cohibebantur T., temperatum aegre est, quin missilibus … pugnam inter se consererent L., proelium c. L., multaque per caecam congressi proelia noctem conserimus V., c. certamen L.; abs.: levis armatura conserere (sc. proelium) L.; pass. = boj se prične (pričenja), vname (vnema), utrne (utrinja): quales (pugnae) in oppugnationibus urbium … conseri solent L., proelium conseritur L., arcis pugna conserebatur Cu., ibi levia proelia conserebantur Cu., certamine tanto conseruere acies Sil., consertae campis acies Sil., consertā acie T. v pravšnjem boju iz bližine (mož na moža). Posebne zveze: c. bella Val. Fl., bella c. bellis Lucan., sicubi conserta navis esset L. se je bila spustila v boj, duo acerrimā pugnā conserti exercitus Val. Max.; pren.: haud ignotas belli artes inter sese … conserebant L. so poskušali drug proti drugemu.
c) jur. in iure ali ex iure manum conserere pred sodiščem roko položiti na sporno stvar, seči po sporni stvari = lastninsko pravdo pričeti tako, da tožnik in toženi vzameta sporno stvar v roko: Gell., si qui in iure manum conserunt Tab. XII ap. Gell., non ex iure manum consertum (sup.), sed mage ferro rem repetunt Enn. in Ci. ep., aliquem ex iure manum consertum (sup.) vocare (povabiti) Formula vetus ap. Varr. et Ci. — Od tod adv. pt. pf. cōnsertē prepleteno = v tesni zvezi, tesno povezano: Ci.
Opomba: V rokopisih in tudi v izdajah so obl. iz perfektove osnove glagolov cōnserō1 in cōnserō2 pogosto zamenjane. - cōnsuētūdō -inis, f (cōnsuēscere)
1. (stara) navada, običaj, šega: bona, mala Ci., melior Varr., pessuma Q., communis, vulgaris, diuturna Ci., vetus Ter., Ci., T., antiqua Suet., longa, assidua Q., usitata Q. običajno pravo = ius consuetudinis Ci., quadam barbara consuetudine C., c. regia Eutr. običaj (uprava) pod kralji, za kraljev, depravatio consuetudinis S., ut est consuetudo Ci. kakor je običajno, ut fert Gallica c. C., est hoc Gallicae consuetudinis, ut … C., non est meae consuetudinis rationem reddere, qua de causa … Ci., est natura tuus filius, consuetudine discipulus Ci. iz navade, po navadi, consuetudine sua C. po svoji navadi, res in consuetudinem venit Ci. prihaja v navado, postaja običajna, nobis contentio prope in consuetudinem vertit T. nam je prišlo … že skoraj v navado, in consuetudinem vertit, ut consules …, quantum principi debeant, profiteantur Plin. iun.; s subjektnim gen.: c. maiorum, medicorum Ci., est c. Siculorum ceterorumque Graecorum, ut … Ci., c. fori et pristinus mos iudiciorum Ci., c. oculorum Ci. navaden pogled, consuetudine populi Romani C. non esse consuetudinem populi Romani accipere ab hoste armato condicionem C., ut barbarorum fere c. est Hirt.; z objektnim gen.: c. incommodorum, peccandi, scribendi Ci., quod … iam in proverbii consuetudinem venit Ci. je prišlo že v pregovor, abhorrere ab consuetudine communis sensūs Ci. ne skladati se z običajnim mnenjem, illa immanis ac barbara c. hominum immolandorum Ci., eorum dierum consuetudine itineris nostri exercitūs perspectā C. pohodni red, v katerem so naše vojske tiste dni marširale; s praep.: pro (po) mea consuetudine breviter … dixi Ci., praeter consuetudinem proxima nocte vigilarat Ci. mimo svoje navade, dixit plures praeter consuetudinem armatos apparere N. več kakor navadno, praeter consuetudinem ac morem maiorum Suet., si quid contra morem consuetudinemque civilem fecerint Ci., contra consuetudinem Hirt., Sen. ph., supra consuetudinem Cels. preko navade, quae in consuetudine probantur Ci. navadno, ad consuetudinem Graecorum Ci. po navadi, ad nostram consuetudinem N. po naših običajih, ex consuetudine sua C. iz svoje navade, mihi bene facere iam ex (iz) consuetudine in naturam vertit S.
2. occ.
a) način življenja, življenje; abs.: longuinquā malā consuetudine aegrum traducere in meliorem Varr., ad superiorem consuetudinem reverti Ci., imago consuetudinis atque vitae N. življenja in delovanja, Persarum consuetudinem imitari N., deflectere a prisca consuetudine Ph., neque vino neque consuetudine reliqua abstinere Suet.; cotidianae vitae c. Ter., meae pristinae vitae c. Ci., nihil de vitae consuetudine (mutavit) N., c. victūs Ci. ep., C., vivendi Q., male vivendi Lact.; in consuetudinem Alexandrinae vitae licentiaeque venit C. navzel se je razpašnega aleksandrijskega življenja.
b) običaj govorjenja, govorni običaj, navadno govorjenje, izražanje, navadna govorica: c. recta Varr., indocta Ci. brez učene olike, consuetudinem vitiosam ut corruptam purā et incorruptā consuetudine emendare Ci., illud verbum consideratissimum nostrae consuetudinis ARBITROR Ci., in consuetudinem nostram non caderet Ci. ne ujemalo bi se z našim navadnim izražanjem (z našo navadno govorico), c. saeculi Sen. ph.; c. dicendi Ci., loquendi Varr., Ci., Q., sermonis Ci., Q.; abs.: consuetudini libenter obsequor Ci.; met. določen jezik: c. nostra, Latina, Graeca Col.
c) navadni domnevek, navadno mnenje: ideo (aquilam) armigeram Iovis consuetudo iudicat Plin.
č) družabno občevanje, druženje, družabnost: c. multa et iucunda Ci., cum Metellis erat ei … domesticus usus et c. Ci. je občeval, c. paucorum dierum Ci., quos consuetudine sua sic devinxit, ut … N., c. longuinqua C., legationis C. legatovo občevanje s poveljnikom, superiorum annorum C., nutrimentorum Suet. občevanje v najnežnejših letih; v pl.: nostri amores, mores, consuetudines Pl., amicitiae, consuetudines, vicinitates, clientelae Ci., consuetudines, amicitias, res rationesque iungere cum aliquo Ci., consuetudines victūs non possunt esse cum multis Ci.
d) α) prisrčno občevanje med zakoncema: Octaviae (z Oktavijo) consuetudinem cito aspernari Suet., Agrippinae consuetudine teneri Suet. prisrčno vdan biti Agripini. β) ljubezensko občevanje, razmerje, ljubezen, ljubljenje, večinoma (v slabem pomenu) = sramotno pečanje s kom, s kako žensko, nezakonsko razmerje, priležništvo: eius, parva Ter., huic (libertinae) consuetudo cum Aebutio fuit L., erat ei cum Fulvia, muliere nobili, stupri vetus consuetudo S., desiderium captivae … a consuetudine stupri ortum esse coniectans Cu., turpis dominae consuetudo cum servo, turpis domino cum ancilla Q., consuetudinem habere cum fratris uxore Suet., cum omnibus sororibus suis consuetudinem stupri fecit Suet. - cōnsulāris -e (cōnsul)
1. adj. konzulov, konzulski, bivšega konzula, konzula dostojen: aetas Ci. za konzulstvo po zakonu določena najnižja starost 43 let, auctoritas, auspicia Ci., candidatus Ci. potegovalec za konzulstvo, comitia Ci. konzulske volitve, familia Ci., Suet. ali domus Plin. katere član je bil kak konzul, imperium Ci., C., S., leges L. dani od konzulov, provincia C., provinciae Ci., locus Ci. častni sedež bivših konzulov (v senatu), officium Ci. ali officia Plin. iun., libido Ci., exercitus L. pod poveljstvom konzula, fasces, munera (= officia) L., impedimenta L., tribuni militum consulari potestate L. (gl. tribūnus), oratio L. konzula dostojen govor, res operosa ac minime consularis L. nikakor ne dostojna konzula (konzulov), animus L. ali animi Plin. iun., lictor H., senex T. star konzul, legatus Suet. (gl. pri 2. b), femina Suet. žena bivšega konzula, ornamenta Suet., insignia T., arma, vindicta Vell., via Plin., Dig., adoptio Q. po bivšem konzulu, vinum Mart. imenovano po konzulu, v čigar letu je bilo pridelano, consulari patre genitus Plin. iun. sin bivšega konzula, c. cura et sollicitudo Plin. iun. ki se nanaša na konzulstvo, quam consulare Plin. iun. konzulski navadi primerno. — Od tod adv. cōnsulāriter konzulsko, konzula dostojno: vita omnis c. acta L.
2. subst. cōnsulāris -is, m
a) mož konzulskega dostojanstva, poseb. bivši konzul, konzular: occisus est cum liberis M. Fulvius consularis Ci., egregios consules habemus, sed turpissimos consulares Ci. ep., accidit casu, ut legati Prusiae Romae apud T. Quinctium Flamininum consularem cenarent N., consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam eius (Catonis) laudant S.; popolno vir consularis Plin. iun., Suet. ali consularis homo: mortem ego vir consularis timerem? Ci., M. Silanum consularem hominem accusavit Ci.; tako tudi filius ali frater consularis Vell.
b) v cesarstvu = cesarski namestnik (legat) s konzulskim činom (četudi prej ni bil konzul) v provincah: consularis Pannoniae T., addique … opinionem (iubet) Syriam provinciam Agricolae destinari, vacuam tum morte Atilii Rufi consularis T., consularium primus Aulus Plautius praepositus T., Oppio Sabino consulari oppresso Suet., unum et alterum consulares, oblatis provinciis non aucus a se dimittere, usque eo detinuit, donec … Suet.; popolno consularis vir ali c. legatus ali c. rector: consularibus viris, quos singulos cuiusque provinciae negotiis praeposuisset Suet., ut … Hispaniam et Syriam per aliquot annos sine consularibus legatis habuerit Suet., Cappadociae … legiones addidit consularemque rectorem imposuit Suet. - contineō -ēre -tinuī -tentum (cum in tenēre)
I.
1. skupaj držati: regulas defigunt, quae lateres contineant C., fracturam manu c. Cels., sutura, si nimis rara est, non continet (sc. vulnus) Cels.; med. skupaj držati se = držati (intr.): membranas natura firmas fecit, ut continerentur Ci., agger altiore aquā (ob povodnji) contineri non posset C.; tako tudi act. (intr.): per hortum utroque commeatus continet Pl. se skupaj drži, je tesno zvezan.
2. skupaj držati = (s)hraniti: lacus (est) lacuna, ubi aqua contineri potest Varr., c. murenas in piscina Sen. ph.; pren.: privatā custodiā contineri Ci. (o spisih), Vestae custodiā contineri Ci., gens Aegyptiorum, quae plurimorum saeculorum … memoriam litteris continet Ci. hrani spomine.
3. occ.
a) množice skupaj držati, ne pustiti (puščati) jih narazen, zadrž(ev)ati jih; od tod tudi posameznike skupaj držati, ne pustiti (puščati) jih narazen. Z množinskimi obj.: maximos ferarum greges linea pennis distincta continet Ci., cum priores neque necessitate neque imperio continerentur C. Kje? naves … ibi C., milites in castris, intra castra, sub pellibus, manipulos apud signa, legiones uno loco C., ceteros in armis L., ventos carcere O. v ječi (skupaj) zaprte imeti; pogosto refl. in med. kje držati se, zadrževati se, muditi se, osta(ja)ti, tudi držati se česa: intra eas silvas hostes in occulto sese continebant C. so bili skriti, hostes se moenibus (za zidovjem) continuere O.; acies ad solis occasum continentur C. ostanejo na svojem mestu; pren.: quae vera audivi, taceo atque contineo optime Ter. dušim, c. Belgas in officio C. ali civitates in amicitia Hirt. ohraniti, obdrž(ev)ati, Hispanias in summa quiete Vell., suos silentio L., suas indignationes domi L. „doma držati“, skrivati, si sui iuris finibus matronas contineret pudor L., si … nec privata domus parietibus continere voces coniurationis tuae potest Ci.; tudi zase obdrž(ev)ati kaj: petimus ab Antonio, ut ea, quae continet …, explicet nobis Ci. kar zamolčuje, zatajuje; reliquos libros c. Ci. ep. ne izdati. S kolektivnim obj.: c. gregem voce Plin., exercitum castris C., quoad continuisset exercitum L., si Poenus (= Poeni) in angulo Alpium quietus se contineat L.; podobno: Caesar se (= suas copias) suo loco continuit C.; pren.: Galliam (= Gallos) in pace continere Hirt. Z edninskimi obj. (ob oslabljenem pomenu predloga) koga ali kaj kje držati, obdrž(ev)ati, zadrž(ev)ati, muditi: Pl., frigidus agricolam si quando continet imber V. če … zadržuje doma, c. aegrum lucido ali obscuro loco Cels., aliquem domi atque intra privatos parietes Q., quia me recens adhuc luctus limine contineret Plin. iun.; digitum ibi continere, donec … Cels., aeger manus sub multa veste continere debet Cels., c. sub lingua salem Plin., semper manum intra pallium Q., brachium veste Q., manūs paenulis Suet., aquam calidam ore Cels., oleum in ore Plin.; pogosto refl. in med. kje držati se, zadrž(ev)ati se, muditi se, osta(ja)ti, tudi držati se česa: homo … pauper … ruri fere se continebat Ter., se consulto domi c. Ci., alter consul se domi continet L., contineri tecto ac parietibus Ci. ali intra suum limen L.; pren.: c. eum in ea exercitatione Ci., c. se in suis perennibus studiis Ci. osta(ja)ti pri …, se suarum rerum finibus Ci., se in secundo gradu Cu. zadovoljiti se z …, c. aliquem sub tutela sua Sen. ph. imeti koga v varstvu, biti mu varuh; medic.: c. aliquem ieiunio Cels., qua ratione aeger continendus sit Cels. kako je treba ravnati z bolnikom.
b) (ločene stvari) (z)vezati, (z)družiti, združevati, spojiti (spajati), skleniti (sklepati): trabes artē C. tesno zvezati, oppidum Cenabum pons fluminis Ligeris continebat C. je vezal most … z nasprotnim bregom; večinoma pass.: omnium legionum hiberna milibus passuum centum continebantur C. so bila v dolžini 100.000 korakov (= 150 km) med seboj v zvezi, pars oppidi, … mari disiuncta angusto, ponte … continetur Ci. del mesta, … veže most z mestom, si … omnes eius (mundi) partes … ipsae per se atque inter se continentur Ci. če so … (med seboj) v stiku, eadem magni refert primordia cum quibus contineantur Lucr.; pren.: omnes artes … quasi cognatione quadam inter se continentur Ci., qui eius hospitio contineretur N. je bil z njim v gostinski zvezi, ut non beneficiis mutuis, sed communi odio … contineri viderentur N.
4. pren. (kako stanje) vzdrž(ev)ati, ohraniti (ohranjati), kaj v moči (veljavi) obdrž(ev)ati, ohraniti (ohranjati): haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet Ci., nec enim ulla res vehementius rem publicam continet quam fides Ci., haec, quae vitam continent omnem Ci., c. Romanis militarem disciplinam L., hostium imminens metus disciplinam veterem continebat Fl.; v pass.: id hominum genus, a quo uno … res publica … continetur Ci., augenda vis et multā exercitatione continenda est Q.
II.
1. obdajati, oklepati, obsegati: mundus, qui omnia complexu suo coërcet et continet Ci., ut (caro mollis) intestina non satis contineat Cels.; occ.
a) (kraje) obdajati, obsegati, omejevati: reliquum spatium mons continet Ci., Oceanus ponto quā continet orbem Tib.; večinoma pass. contineri aliqua re obdan biti, obkrožen biti, omejen biti: Aetolia medio Graeciae gremio continetur Ci., vicus positus in valle altissimis montibus undique continebatur C.; pren.: nec luctus muris urbis continebatur Cu. žalosti ni omejevalo zidovje = žalost je segala prek zidovja.
b) (sovražno, oviraje) obdajati, oklepati, koga v zaporu držati, zaprtega imeti: beluas immanes saeptis Ci., quam illum et honorate nec secure continet! Vell., c. catulos per diem catenis Col., aliquem vinculis Romae Suet., quos vincula continuerant, non castra Iust.; voj. obda(ja)ti, obkoliti (obkoljevati), obkrožiti (obkrožati), zaje(ma)ti: hostes superatos, equitatum Pompeianum ad Dyrhachium, Pompeium quam angustissime C., contineri munitionibus C.; pren.: hos omnes flumina continebant C.
c) držati = v sebi imeti, v sebi nositi, vsebovati, obsegati: cum praegnans hunc ipsum Dionysum alvo contineret Ci. ali spes illa, quam in alvo continebat Ci. je nosila pod srcem, ut omnia, quae alantur …, contineant in se vim caloris Ci., gelum, quod humor continet in se Lucr., quattuor aeternus genitalia corpora (prvine) mundus continet O., si membranae eum (humorem) continuerunt Cels., linea, quae centum continet pedes Q. ki meri; v pass. biti, nahajati se v čem: calor, qui aquis continetur Ci., sagittarii media continebantur acie C. so stali sredi bojne vrste; pren. (act.) v sebi imeti, v sebi nositi, (o)hraniti v čem: odium in omnes bonos conceptum iam diu continere Ci., c. a deo immissum dolorem Ci., omnium rerum, quae ad dicendum pertinent, fontes animo ac memoriā c. Ci.
2. pren. v sebi imeti, vsebovati, obsegati: tales res, quales hic liber continet Ci., primus (liber) continet res gestas regum populi Romani N., liber secreta civilium sacrorum continens Val. Max., tabellae senatus consultum continentes Val. Max., quod tabulae continent Q., litterae tuae partim laeta, partim tristia continent Plin. iun., simplex causa est, quae absolutam in se continet unam quaestionem Ci.; z ACI: tertia epistula continebat esse tibi redditam orationem pro Clario Plin. iun.; z odvisnim vprašanjem: quando ipsos loqui deceat, quartus liber continet Q.; v pass. biti, nahajati se, zajet biti v čem, sestajati iz česa: prima institutio et quasi disciplina illo libro continetur Ci., is liber, quo acceptae et expensae summae continebantur Val. Max., nonus liber, quo missa ad Achillem legatio continetur Q., tabulae, quibus centum talenta dedisse Thebanos continebatur Q., litteris insidiae continebantur Ci., epistulae ei redduntur, quibus bellum Aegidis in Graecia … continebatur Iust., facinus, in quo omnia varia contineri mihi atque inesse videntur Ci., noctis longitudo stupris et flagitiis continebatur Ci. dolga noč je sestajala iz …; occ. biti bistvo (jedro, pogoj, podstat) česa, čemu, biti vsebina (obseg) pojmu, biti glavna stvar (glavna točka) česa, pri čem, biti v bistveni zvezi s čim: quod rem continet ali quae rem continent Ci. tisto, za kar gre, bistveno, bistvo, totam causam, iudices, explicemus …; ita facillime, quae res totum iudicium contineat, … intellegetis Ci., quod hunc locum continet, de quo agimus Ci., videamus de summo bono, quod continet philosophiam Ci. ki je glavna točka filozofije, haec, quae vitam continent omnem Ci. kar bistveno zadeva življenje, kar je bistven pogoj za življenje, quae maxime rem continerent, erant L. glavne točke so bile; v pass. contineri (in) aliqua re bistveno stati v (na) čem, sestajati iz česa, opirati se na kaj: quo more eorum gravissima caerimonia continetur C., non enim venis et nervis et ossibus continetur (dii) Ci., vita corpore et spiritu continetur Ci., quasi terreno quae corpore contineantur Lucr., status rei publicae maxime iudicatis rebus continetur Ci., dolus malus in simulatione continetur Ci., artes, quae coniecturā continentur Ci., artis pars magna continetur imitatione Q., exemplis continetur Aesopi genus Ph. Romanum foedus, quo nostra omnia continentur L.; (o osebah) bistveno udeleževati se, (u)deležen biti česa: qui viri hoc sermone continentur Ci.
III.
1. trdno držati, obdrž(ev)ati, zadrž(ev)ati, ustaviti (ustavljati): caput Pl., Cels., dextram obambulantis Suet., colem masculi sinistrā manu (namreč pri rezanju) Cels., aliquem (namreč pri operaciji) Cels., Auct. b. Afr., Cu. in od tod se continendum praebere Cu. dati se držati; naves minus commode copulis continebantur C., aquam operibus c. C. zaustaviti, c. deprensum hostem O., ora frenis spumantibus Ph., artis frenis equos Sen. tr., expeditius manus rapiunt quam continent Cu., difficile est continere, quod capere non possis Cu., c. animam in dicendo C. ali c. spiritum Cels., Plin. sapo zadrževati, spiritum rigor continuerat Cu. sapo je bila zaprla, c. lacrimas Pl., Aur., risum Ci., vocem ali linguam Ci. jezik za zobmi držati, jezik brzdati, petulans non linguam, non manum continet Sen. ph., unde manum iuventus metu deorum continuit? H., c. gradum V., non c. bilem Sen. rh.; medic. trdno držati: (fascia) impositum medicamentum contineat Cels., ferulae circumpositae ossa in sede sua continent Cels., nisi utrimque recti valentesque nervi collum contineant Cels.
2. (sprejeto) pri (v) sebi držati, obdrž(ev)ati, (o)hraniti: alvus arcet et continet, quod recipit Ci., alvus alias cibos non transmittit, alias non continet Plin., onerati mero non continent cibum vino redundante Sen. ph.; abs.: stomachus non continet ali parum continet Cels.; v pass.: si cibus non continetur ali non contineri potest (sc. alvo) Cels., quia, quod infusum est (= dristlja), alvo continetur Cels.; (o spominu): velox mihi memoria erat ad continenda, quae acceperam Sen. rh., nec disci audiendo possunt omnia nec memoriā contineri Lact.; (o drugih stvareh): mollis lana, quae humorem intus contineat Cels., lapides rotundi, qui et contineant humorem et transmittant Plin., arida continent odorem diutius Plin.
3. pren.
a) na uzdi imeti, uzdati, brzdati, (u)krotiti, strahovati, zadrž(ev)ati, vladati: neque enim potest exercitum is continere imperator, qui se ipse non continet Ci., huius adventus Mithridatem continuit Ci. je zadržal, c. omnem regionem C., reliquos Macedonas, nauticos in navibus L., severitas imperii eos continuit L., metum continuisse ad eam diem Hispanorum animos L., formido mortales continet omnes Lucr. S čim? z abl. instrumenti: si Belgae, … Aedui, … exercitibus continerentur C., c. Asiam modico exercitu Cu., proprio bello Tiburtes, Etruscos non tam armis quam iudiciorum terrore L., aequitate animi plebem C. z zadovoljstvom v redu (ob)držati, fide populares Cu. z zvestobo v pokorščini držati = v zvestobi vzdrž(ev)ati, quae pauca (oppida) magis metu quam fide continebantur L., c. dolorem, gaudium L. zadrž(ev)ati; za predhodno nikalnico s quin: qui (Bituriges) unius legionis hibernis contineri non potuerint, quin bellum pararent Hirt. se niso mogli (dali) zadržati, da ne bi …; occ. (strasti) (u)brzdati, (u)krotiti, pomiriti (pomirjati): omnes cupiditates Ci. ep., appetitiones ali appetitūs animi Ci., insolentiam suam modeste Ci., ut metu contineatur audacia Ci., quosdam continet metus Q., in Scaevola c. dicta Ci.; refl. se continere in med. contineri vzdrž(ev)ati se, mero si da(ja)ti: vix me contineo, quin involem in capillum Ter., continere se in aliqua libidine Ci., iam se male continet amens O., non continentes (sc. se), quin protinus adicerent Vell., contineri, quin complectar, non queo Pl.; v stiku abs.: equidem cupio (sc. reducere) et vix contineor (sc. quin reducam) Ter.
b) (z označenim izhodiščem) zadrž(ev)ati, odvrniti (odvračati) koga od česa, (u)braniti komu kaj, ovreti (ovirati) komu kaj, koga pri čem: omni ope milites ab seditione L., suos a proelio C., temeritatem ab omni lapsu Ci., animum a consueta lubidine S.; refl. se continere vzdrž(ev)ati se česa ali da ne (bi) …: qui de omnibus rebus contineat se ab adsentiendo Ci., a praesenti supplicio tuo continuit populus Romanus se et repressit Ci.; s finalnim stavkom: ut contineat milites, ne studio pugnandi longius progrediantur C., ut vix ab amicis, quominus occideret eum, contineretur Cu.; za predhodno (včasih retorično) nikalnico s quin: nec contineri Macedones poterant, quin cursu quoque ad hostem contenderent Cu., male me, quin vera faterer, continui O. — Od tod
A.
I. adj. pt. pr. continēns -entis, adv. continenter
1. „skupaj držeč“, pren. (o značaju) vzdržen, vzdržljiv, zmeren, v oblasti se držeč: puer Ci., Epaminondas erat continens, clemens N., non intemperanter concupiscere continentis debet duci N. se mora imeti v oblasti, ne continentior in vita hominum quam in pecunia fuisse videatur C., moderatissimi homines et continentissimi Ci., in ceteris partibus vitae continentissimum fuisse (Augustum) constat Suet., parce, continenter, severe, sobrie vivere Ci., continentissime vivere Aug.
2. „skupaj se držeč“, od tod
a) α) (krajevno) držeč se, dotikajoč se česa, meječ, stikajoč se, neposredno zvezan s čim; abs.: continentia tecta L. stikajoče se; večinoma z dat.: aër est continens mari Ci., qui fundus fundo eius antiquo continens esset Ci., continens ripae collis C.; redk. s cum: Cappadociae pars ea, quae cum Cilicia continens est Ci. ep. Kot subst. neutr. pl.: continentia usque Atho montem Plin. mejne pokrajine, continentia urbis Icti. predmestja. β) (časovno) neposredno sledeč za čim, naslednji: continentes his funeribus dies Ci., continentibus diebus C. γ) pren. o abstr.: motus sensui iunctus et continens Ci. neposredno in trdno zvezan s …, timori perpetuo ipsum malum continens fuit L. za … strahom je nastopilo.
b) (v sebi) zvezan, vezen α) (krajevno) nepretrgan, zdržema tekoč, zdržen, zaporeden: agmen migrantium, grex elephantorum, iugum, ruinae L., silvae, silvae ac paludes C., flamma Hirt. razsežen, aedificia Icti., ripa H. ali litus L. celinska obala, Gallia C. galska celina, c. terra Ci. fr., N. celina, kopno, kontinent. Pogosto kot subst. continēns -entis, abl. večinoma -ī, redk. -e (sc. terra), f celina, kopno, kontinent: c. proxima Plin., continentis regio L., a continenti L., in continentem legatos mittere C., quem in continenti reliquerat C., Labieno in continente relicto C., ex continenti traicere (sc. in insulam) Cu. Kot adv. v nepretrgani vrsti, nepretrgoma: continenter quod sedetis insulsi Cat., montes continenter … expositi Mel. β) (časovno) nepretrgan, neprekinjen, neprenehen, neprestan, trajajoč, zdržen: continens spiritus Ci., e continenti genere Ci. v nepretrganem zaporedju rodov, totius diei continens labor C., continenti impetu Ci. ali continenti cursu L. v enem zaletu, nezadržno, c. bella C., continens die ac nocte proelium, c. imber, c. itinera L., c. somnus, continentes febres sine intermissione Cels., biduo continenti Suet.; kot adv.: continenter ferri Ci., totā nocte c. ire C., cum iam amplius horis sex c. pugnaretur C., uno spiritu c. multa dicere Corn., in Albano monte biduum c. lapidibus pluit L.; kot subst. neutr.: ex continenti ali in continenti Icti. nemudoma, takoj. γ) pren., poseb. o abstr.: continentia tua scripta Ci. ep. tvoja skladna glavna zgodovinska dela, continentem orationem audire malo Ci. nepretrgan, neprekinjen, c. memoria L. skladna (pragmatična) zgodovina, continens imperium usque ad nos habebitis L. nepretrgano vladarstvo. —
II. subst. pt. pr. continēns -entis, n (ret.) oporišče, glavna točka, glavna stvar v zagovoru, bistvo: causa quoque et iudicatio et continens est in omni genere causarum Q. (III, 6, 104; cfr. Q. III, 11, 9); v pl.: continentia causarum Ci., ea continentia vocentur, quasi firmamenta (opirališča) defensionis Ci.
B. adj. pt. pf. contentus 3, adv. -ē, le pren. v svojih željah omejen = zadovoljujoč se s tistim, kar kdo ima, zadovoljen, contentum esse tudi zadovoljiti (zadovoljevati) se s čim; z abl.: Pl., Ter., Sen. rh., Plin. iun. idr., suo contentus Enn. fr., eā condicione contentus est Ci., contentum esse parvo ali suis rebus Ci., domo eādem fuit contentus, qua Eurysthenes fuerat usus N., eo utrique quod statuit (Caesar) contenti fuerunt C., decies centena dedisses huic parco parvo contento H., ut nemo … illā (sorte) contentus vivat H., contentus eo, quod mi ipse parasset H., solā contenta Dianā V. zadovoljna z lovom samim, quae tua nequitia est, non his contenta fuisset O.; poleg abl. še s kakim drugim določilom: hoc fore contentam multos iurabit in annos O., virtutem ad beate vivendum se ipsā contentam esse Ci., quibus ego a tali viro (pri možu tolikšnega ugleda) contentus eram Ci. ep.; redk. z abl. gerundivi ali gerundii: nec iam possidendis agris publicis contentos esse L., ut contentus sim referendo paucarum morem regionum Macr.; v pozni lat. z gen.: contentus victoriae Tert., ut contentus esset partis dimidiae dotis Dig.; s kavzalnim stavkom: Vop., non fuit eo contentus, quod ei praeter spem acciderat, ut illam … terram umquam attingeret Ci., rex … contentus, quod per hostem moram fieri (ali tudi fuisse) pugnae scirent L.; z ne ali ut: ne intersimus armis, contentum ait se esse L., contentus hoc erat, ut manus iactaret Suet.; s kondicionalnim stavkom: neque eo potest esse contentus (populus Romanus), si condemnatus sit is, qui adesse noluerit Ci., eo ipso non contenti, si pro tribunis illos haberetis L.; pesn. in poklas. z inf.: tu face nescio quos esto contentus amores instigare (dobi se tudi indagare in inritare) tuā O., contenta est oculis hominum mea forma probari O., iam fugere contentus, contentus non lacessi, contentus iussisse, barbari hostem depulisse contenti Cu., hoc quoque notare contentus sum Q., Roma minanti impar Fidenae contentaque crescere asylo Sil., nec tantum … me fatigare contenta Ap.; poklas. tudi z ACI: Sen. ph., quod … enthymema tantum intenta intellegi contentum sit Q., non contenti … vires sibi duplicatas (esse) Iust.; abs.: Q., Plin. iun., Vop., dii deaeque contentiores mage erunt Pl. bolj z malim zadovoljni, cum … ipsum audires sine comparatione, non modo contentus esses, sed … Ci.; kot adv.: aliquem arte contenteque habere Pl. koga na tesnem in na uzdi imeti. - contrāscrībō -ere nasproti podpisovati, sopodpisovati, (pre)kontrolirati: contrascribente Aemiliano Ap. pod Emilijanovim očesom.
- contubernālis -is, m, redk. f (cum in taberna)
1. v istem (vojaškem) šotoru bivajoč(a), sošotornik, šotorski tovariš, šotorska družica: Auct. b. Alx., Cu. idr., domi unā eruditi, militiae contubernales Ci. (v enem šotoru je bivalo 10 mož pod svojim desetnikom [decānus]), studia militum … adfectaverat … vetustissimum quemque militum nomine vocans ac … contubernales appellando T.
2. vojni tova-riš, sobojevnik, soborec; plemeniti mladi Rimljan je kot spremljevalec in prijatelj spremljal vojskovodjo ali pretorja (namestnika) v provinci in je bil vedno v njegovi bližini: Suet., Front., fuit in Creta postea c. Saturnini Ci., in Africam profectus est Q. Pompeio pro consule contubernalis Ci.; iron.: praeclarae contubernales Caelius ap. Q. vojne tovarišice (pravzaprav vlačuge v Antonijevem šotoru).
3. tovariš, kolega v državni upravi: ille Torquatus, cum esset meus contubernalis in consulatu Ci., Gellius, qui se illi contubernalem in consulatu fuisse narrabat Ci.
4. sploh tovariš, stalni družabnik, domači, hišni (mizni) prijatelj: accusatoribus contubernalibus traditus Ci., habuisses non hospitem, sed contubernalem Ci. ep., Arrius proximus est vicinus; immo ille quidem iam contubernalis Ci., ille meus in urbe, ille in secessu contubernalis Plin. iun.; iron.: c. Quirini Ci. ep. (o Cezarju, čigar kip je stal v Kvirinovem svetišču); occ. sostanovalec, sostanovalka, o možu in ženi, ki živita v divjem zakonu, poseb. o sužnjih in sužnjah, priležnik, priležnica: Col., Plin., Petr., Dig.; šalj.: illa nos volt … omnīs crucibus contubernalīs dari Pl. da nas vse s križem poročijo.
Opomba: Abl. sg. contubernale: Pomp. ap. Char., contubernalī: Macr., Dig. - contubernium -iī, n (cum in taberna)
1. šotorska skupnost, sošotorništvo, vojaško tovarištvo, družabništvo: Veg., infans … in contubernio legionum eductus T., provinciales sueto militum contubernio gaudebant T.
2. drugovanje, prijateljevanje plemenitih mladih Rimljanov z vojskovodjo ali pretorjem (namestnikom) v provinci, vojaški sprevod, vojaško spremstvo (prim. contubernālis 2.): contubernii necessitudo Ci., is eo tempore contubernio patris ibidem militabat S. (o mladem Metelu), iam inde a puero patris contubernio Romanis quoque bellis … adsuetum, missum (esse) a patre in expeditiones multas L., stipendia prima (Caesar) in Asia fecit Marci Thermi praetoris contubernio Suet.; iron.: illud contubernium muliebris militiae Ci. družabno življenje (pretorja Vera) z ljubico.
3. pren. stanovanjska skupnost, hišno (mizno) prijateljstvo, sploh zaupno prijateljevanje (občevanje) s sorodniki, prijatelji, učenci idr.; arto contubernio intime iunctus Ap., primum in matris, deinde Liviae Augustae proaviae suae contubernio mansit Suet., ut … villulae nostrae maxima commendatio ex tuo contubernio accedat Plin. iun., Metrodorum et Polyaenum magnos viros non schola Epicuri, sed contubernium fecit Sen. ph.; tudi skupno (pre)bivanje živali z ljudmi in obratno, sožitje z živalmi (ljudmi): si hominis contubernium passa est (bestia immanis) Sen. ph., fortuitum feles contubernium fraude evertit Ph.; pren. (o abstr.) adeo felicitatis et moderationis dividuum contubernium est Val. Max. tako redko bivata sreča in umerjenost pod eno streho, necesse est assidua sit in tam magno contubernio rixa Sen. ph. v toliki druščini grehov; occ. divji zakon, priležništvo, koruzništvo, in sicer sužnja s sužnjo (v Rimu je bila zakonska zveza med sužnjema sklenjena le z gospodarjevim dovoljenjem): Col., Dig., si quos contubernii liberorumque, quos servitus coëgisset adgnoscere, amor detineret Cu., ali svobodnjaka s sužnjo, ljubico oz. svobodnjakinje s sužnjem (naspr. conubium): Petr., Dig., mulier ei in contubernio tradita Cu., post uxoris excessum Caenidem, Antoniae libertam … , dilectam quondam sibi revocavit in contubernium Suet.; tudi o priležništvu dveh moških: pudicitiae eius (Caesaris) famam nihil quidem praeter Nicomedis contubernum laesit Suet.; posamič zakon sploh: Ambr.
4. met.
a) skupni šotor: depositis in contubernio armis C., progrediuntur contuberniis T., signo dato inrumpunt contubernia T., non capit idem contubernium virem fortem et victum Sen. ph.
b) skupno stanovanje, skupno (pre)bivališče, poseb. v divjem zakonu živeče suženjske dvojice: Piso … contubernio eius (publici servi) abditus T., disiecto aeditui contubernio T.; pren. skupno bivališče čebel: adiciuntur contubernia et fucis Plin. - convexitās -ātis, f (convexus)
1. izbočenost, obok, svod, obokasta oblina, obokasta okroglina: circuli, mundi, terrae Plin., in quacumque convexitate Plin. pod vsakim nebesnim svodom, c. sphaeralis Macr.
2. vboklost: vocari Invallem a convexitate Plin. - cōpia -ae, f (iz coopia: cum in ops, prim. inopia)
1. obilica, obilnost, obilje, obilna zaloga, vse polno česa; v sg. s partitivnim gen.: Dig., agri frugum, pecuniae, vectigalium, rerum omnium Ci., ferramentorum, frumenti, pabuli, eius rei (sc. pabuli) C., lactis pressi V. zaloga sira, lymphae H., rei frumentariae T., aliarum rerum copiā abundare Cu. obilovati z drugimi rečmi; abs.: locum domicilio ex magna copia (sc. locorum) deligere C., copia mala H. prenapolnjenost (želodca); redk. s subjektnim gen.: omnis c. narium H. obilica vsega, kar prija nosu (= vse dišeče rastline in cvetke); occ. obilica = preobilica (preobilnost), bogastvo, premoženje: postremo copia cum egestate confligit Ci., avaritia semper infinita, insatiabilis est, neque copiā neque inopiā minuitur S., bonam copiam eiurare Ci. ep. (jur. o človeku, ki prisega [je prisegel], da ni zmožen plačevanja), s prisego dokopati se do pravice revežev, quae cuique est copia V. kolikor vsak premore; pogosto pro copia po meri premoženja, po moči, po premoženju: Ca., Pl., pro rei copia S., pro temporis huius copia L. kolikor je dopuščal ta čas, pro copia cuiusque Cu.
2. v pl. occ.
a) živila, živež, zaloge: Plin. iun., exercitum Cn. Domiti suis tectis et copiis sustentavit Ci. je imel pod streho in mu dajal hrano, domesticis copiis adornare convivium Ci., alere se eorum copiis C., Tusculanus ager opimus copiis L.
b) voj. vojne zaloge, živež za vojake, dovoz, „proviant“: copias Dyrrhachii comparare C., cum frumentum copiaeque aliae … suppeterent L., inops copiarum hostis Vell., copias in castra convehere T., peditem copiis onerare T.
c) denarna sredstva, denarna zaloga, denar, novci, bogastvo, imovitost, premoženje, blagostanje, blaginja: Philodamus copiis facile princeps Lampsacenorum Ci., senatores copiis rei familiaris locupletes et pecuniosi Ci., conferre suas copias in provinciam Ci. svoj denar v provinci naložiti, Sicilia florebat opibus et copiis Ci. je cvetela v moči in bogastvu, suppetunt cotidianis sumptibus copiae Ci., tu civem perditum Gallorum copiis instrues? Ci., copias Gallorum adamasse C., genere et copiis amplissimus C., rex genere, famā atque copiis potens S., c. domesticae L., moritur copiis familiaribus tam exiguis, ut funeri sumptus deesset L.
č) gradivo: exiguitas copiarum, id est, marmoris, materiae reliquarumque rerum, quae parantur Vitr.
3. pren.
a) (o bitjih) množica, množina, (obilno) število: c. meretricum Pl., ex amicorum atque hospitum copia (cognitorem) eligere Ci., virorum fortium atque innocentium tanta c. Ci., c. principum C., remigum gubernatorumque magna c. C., c. necessariorum S., latrones … , quorum in ea religione magna c. erat S., sociorum atque civium c. S., c. procorum O., honestorum Suet.; v stiku abs.: est tibi ex iis, qui adsunt, bella copia Ci. imaš jih (namreč pametnih ljudi) lepo število; occ. poseb. voj. (redk.) v sg. tolpa, četa, krdelo, moštvo: Auct. b. Afr., Auct. b. Hisp., c. sociûm Acc. fr., omnis armatorum c. Ci. ep., eā copiā, quam secum eduxit, se hanc civitatem oppressurum arbitratur Ci., pedites … , quos ex omni copia singuli singulos … delegerant C., augebatur illis copia C. moštvo se jim je pomnožilo, dobivali so okrepitev (pomoč), nequaquam pari latronum manu et copia C., ex copia militum S., Catilina ex omni copia … duas legiones instituit S., quae sit me circum copia, lustro V., c. Teucrûm V.; pogosto v pl. (vojaške) čete, (vojaška) krdela, vojna moč, vojska: magnas copias hostium fudit Ci., ab hoc rege adiuti sumus et equitatu et pedestribus copiis Ci., urbem vi copiisque capere Ci. v naskoku z vojaškimi četami zavzeti, cum tantis copiis N. s tako številnimi četami, abundare omni genere copiarum, deducere suas copias in campum Marathona N., terrestres urbiumque copiae C. čete na kopnem in v posadkah, parvae c. Hirt., c. navales N., L., maritimae Cu., copias magnas cogere C., copias armare, parare S.; pren.: copias eloquentiae ponere in medio Q.
b) (o abstr. pojmih) množica, obilica, obilje: in magna copia rerum (snovi) S., c. argumentorum Lucr., abundare debet orator exemplorum copiā Q., c. legum, responsorum Q., litterarum Val. Max. obilje znanja, obilno znanje; poseb. kot lastnost pisateljev, govornikov in govora: rerum copia verborum copiam gignit Ci. obilica snovi (misli) poraja obilico besed, copiam sententiarum atque verborum perspexistis Ci., copia verborum sic paratur Q., c. dicendi ali orationis Ci., Q. ali sermonis ali scribendi Ci. obilje (bogastvo) v govoru, v pisavi, larga … semper tibi copia fandi V. vedno ti obilno teče gladka beseda, c. inveniendi ali inventionis Q.; occ. α) obilje (obilnost) v govoru, zgovornost: (Periclis) ubertas et copia Ci., materies digna facultate et copiā tuā Ci. ep., c. Platonis, Senecae Q. β) obilnost znanja, obilno znanje, mnogovednost: Aristoteles, vir summo ingenio, scientiā (vednosti), copiā Ci., nec ipse Aristoteles admirabili quadam scientia et copia ceterorum studia restinxit Ci., huius virtutem in scribendo et copiam repetere Ci.
c) met. možnost, prilika, priložnost, dopustitev, pripustitev, moč, vpliv: aliam copiam quaerere Ter. drugo priožnost (za ljubezen) iskati. V zvezi α) z esse: at populo Romano numquam ea copia fuit S. ni imel nikdar te sreče; z objektnim gen.: alicui copia est somni L. more spati kdo, Pharnabazi copiam fore Cu. da bo možno s Farnabazom govoriti; z gen. gerundii ali gerundivi: ab Hispanis materiam emundi aut mutandi copia non est S. ni mogoče kupiti ali … , est alicui copia dimicandi cum hoste L., quia tui videndi copia est Pl., copia placandi sit modo parva tui O., Adherbalis appellandi copia non fuit S.; z inf.: quibus in otio … vivere copia fuit S.; z ut: apud patrem tua amica tecum sine metu ut sit copiast Ter. β) s facere: facere alicui alicuius conveniundi copiam Pl. omogočiti komu sestanek s kom, novarum (sc. fabularum) qui spectandi faciunt copiam Ter., facere alicui copiam alicuius (puellae) Ter. nakloniti komu deklico, facere alicui consilii sui copiam Ci. nasveta iščočemu biti dostopen , facere alicui copiam frumenti C. koga z žitom preskrbeti, pugnandi copiam facere S. spustiti se v bitko, facere alicui copiam scientiae suae Plin. iun.; v pass.: si eadem illi copia fieret S., ab hoste copia pugnandi fit S., copia pugnae fit (sc. ab hoste) L.; s qui in cj.: non redderes … nec qui deterior esset faceres copiam Pl.; tako tudi efficere alicui copiam z ut: huic amanti ac Philocomasio hanc ecficiamus copiam, ut hic eam abducat Pl. γ) z dare: date copiam crescendi Ter., postquam … data copia fandi V. je bilo dovoljeno govoriti, copia pugnae datur V. priložnost … se (po)nudi, modo copia detur O. ko bi se le priložnost ponudila = ko bi ga le dobil v pest, senatūs copiam dare T. pred senat pustiti; z inf.: nec te … adfari … miserae data copia matri V. in ni se omogočilo … materi, da bi te nagovorila, simul ac fessis dederit fors copiam Achivis urbis … solvere vincla Cat. δ) s habere: quoniam Iugurthae copiam haberet S. ker ima priložnost prijeti Jugurto, ker ima moč do Jugurte, habere tum magnam copiam societatis amicitiaeque coniugendae S. velik vpliv imeti na … Redk. ex copia, pro rei copia, ex copia rerum S. po možnosti, po okoliščinah, okoliščinam primerno.
4. pooseb. Cōpia -ae, f Kopija, Obilica, boginja obilnosti kakor Abundantia: Pl., aurea fruges Italiae pleno defundit Copia cornu H., apparetque beata pleno Copia cornu H. (prim.: hic tibi copia [po drugih Copia] manabit ad plenum benigno ruris honorum opulenta cornu H.), divesque meo Bona Copia cornu est O. - corpus -oris, n
1. telo, trup(lo), život: vita corpore et spiritu continetur Ci., animus vinclis corporis liberatus Ci., dolorem corporis pati, corporis voluptates et dolores, sicam in consulis corpore defigere Ci., nostra omnis vis in animo et corpore sita est S., mortale c. H., nisi … fugerit … aquosus albo corpore languor H. (toda: albo corpore Pl. bele polti), corpore quaestum facere Pl. od telesa živeti, corpus vulgare L. svoje telo ponujati (prodajati), ex vulgato corpore genitus L. sin vlačuge, meretrix corpus iunctura Quiriti Q.; (o živalih): c. tauri V., ovis lanā corpus (grški acc.) amicta suā O., ibi ponunt sua corpora phocae O.; (o stvareh) telo, snov, tvarina: atomi sunt individua corpora Ci. telesca, quot haberet corpora pulvis O. kolikor zrnc, genitalia corpora O. prvine, corpus aquae Lucr., Neptuni Lucr. morska voda, c. materiaï Lucr. = tvarina, c. piceae Plin.
2. occ.
a) meso na telesu: ossa subiecta corpori Ci., corpus amittere Ci. ep., Lucr. (s)hujšati, težo izgubiti (izgubljati), corpus subducere O. telo (z)medliti, abiit corpus colorque O. ob meso in barvo sem, vertere in corporis usum O. v meso, corpus facere Cels. (o)debeleti, quo cibo fecisti tantum corporis? Ph. si se tako zredil; sinekdoha moda (neutr. pl.): dedit hic pro corpore nummos H. (namreč zato, da mu ne bi izrezali mod), damnum amissi corporis Ph. izguba mod. — Od tod α) les pod drevesno skorjo: nec andrachle offenditur, si non simul incidatur et corpus Plin., tilia et vitis corticem mittunt, sed non vitalem nec proximum corpori Plin. β) pren. (ret.) odevalo, odeja: inducti super corporis speciem Q.; pa tudi jedrnatost v izražanju, jedro, bistvo, stvarno: ut expatientur … et quasi in corpus eant Q., c. eloquentiae Q., orationis Petr.
b) truplo, mrlič, mrtvec: tumulus, qui corpus eius contexerat Ci., corpus ad sepulturam dare Ci., vita erepta est superiore iudicio, nunc, ne corpus eiciatur, laboramus Ci., per eorum (sc. occisorum) corpora reliquos audacissime transire conantes multitudine telorum reppulerunt C., iacentibus ibi paucis armis corporibusque hostium L., silvisque agrisque viisque corpora foeda iacent O., locus vacans corporum Sid.; od tod pesn. corpora = tenje, sence ali duše umrlih: ipse (Charon) … ferrugineā subvectat corpora cymbā V., defunctaque corpora vitā magnanimûm heroum V.
c) trup, čok: caput abscidit, reliquum corpus abiecit in mare Ci., caput est a corpore longe O.
3. met. telo = oseba, bitje, posameznik: vix homines odium suum a corpore eius impuro represserunt Ci. od njegove nečedne osebe, corpus aberat liberatoris Ci., unum vile atque infame corpus L., qui liberum corpus in servitium addixere L. svobodno žensko, svobodnjakinjo, c. captivum S., corpora amantum, volantum, ferarum Lucr., delecta virûm sortiti corpora furtim includunt V., placida carpebant fessa soporem corpora per terras V., tum pendere poenas Cecropidae iussi … septena quotannis corpora natorum V., ultor vestrae, fidissima corpora, mortis O., corpus suum (= se) dedere Cu., pro tribus corporibus triginta milia talentûm auri accipias Cu., rapta sororum corpora prosternunt ferro Sil., de grege servorum magna aut pulcherrima quaeque corpora Iuv., corpora coniugum aut liberorum servitio tradebant T.
4. pren.
a) vsaka členovita celota, skupnost, „telo“: reliquum corpus navium … coriis integebatur C. ostali del ladij, corpora magnarum navium Cu. trebušine, ogrodje, rebra; c. universitatis Ci. ali rerum naturae c. Vell. vesoljni svet, vesoljnost, totum c. rei publicae Ci. celi sestav = c. civitatis L., regni Cu., imperii T., Fl.; totum corpus (po drugih opus) coronā cingere C. vse obkoljene zgradbe, Sicilia dirempta velut a corpore maiore Iust.; tudi o spisih = delo, vse delo, zbirka, zbornik, korpus: usque ad reditum nostrum videtur mihi modicum quoddam corpus confici posse Ci. ep., utros eius habueris libros (duo enim sunt corpora) an utrosque nescio Ci. ep., c. architecturae Vitr., c. omnis iuris Romani L. zbirka, zbornik, tako tudi c. iuris Cod. I. (naslov rimskega zakonika); hos nisi retrahis in corpus Plin. iun. (o pesmih); naposled skupnost stvari sploh, skupna masa, (skupna) vsota: c. rationum, patrimonii, corpora omnia maternae hereditatis Dig.
b) (o ljudeh) (urejena) celota, skupina, skupščina, skupnost, zbor, združenje: nunc in corpus unum confusi omnes L. (o raznih prebivalcih enega mesta), coalescere in populi unius corpus L., commixti corpore tantum subsident Teucri V. le pomešani s celoto latinskega ljudstva, toto certatum est corpore regni V. z vesoljno (vso) močjo, c. militum Cu. vojska, centum pagi iis habitantur magnoque corpore (= magno numero hominum suae civitatis et magno agro, quem possident) efficitur, ut se Suevorum caput credant T., fiunt de uno populo duo corpora Iust. dve državi; occ. stan, kasta, zadruga rokodelcev, bratovščina, ceh: regem sui corporis creari voluerunt L., late fusum id corpus T. stan, c. fabrorum et naviculariorum Dig. - corruō -ere -ruī (-)
I. klas. le intr.
1. (z)rušiti se, porušiti se, podreti (podirati) se, razsuti (razsipati) se, sesuti (sesipati) se, razvaliti se, usaditi (usajati) se: si aedes eae corruerunt Ci., conclave illud … proximā nocte corruit Ci., triclinium illud supra convivas corruit Q., tantos terrae motus tota in Italia factos esse, ut multa oppida corruerint Ci., tota urbs eorum corruit Plin., arbor corruit O., Suet., Memnonis arduus alto corruit igne rogus O., ne quid labefactum viribus ignis corruat O., statuae eius … corruerunt Suet.; occ. (o bitjih) na tla (na zemljo) zrušiti se, zgruditi se, pasti (padati): nec amicum ruentem corruere patitur Ci., quo cum corruit (ales) Lucr., quo loco icta corruerat (Horatia) L., corruit telis obrutus, duo Romani super alium alius … corruerant L., corruit in vulnus V. pade na rano = naprej, haedus ubi agrestis corruet ante focos Pr. bo padel pod roko žrtvovalca, cum is pronus corruit … inquit … Cu., corruens morbo comitiali Plin., adverso parieti caput ingenti impetu impegit et corruit Plin. iun.; brezos.: longe violentius ex necessitate quam ex virtute corruitur Sen. ph. dokaj silneje padeš, če moraš, kakor če si se srečen vdal (padcu).
2. pren. (z)rušiti se, porušiti se, pasti (padati) = propasti, poginiti, podleči (podlegati), izničiti se, po zlu iti: corruit haec … sub uno, sed non exiguo crimine domus O., iam explicatā totā Carneadis sententiā Antiochia ista corruent universa Ci. se bo zrušil ves Antiohov sestav, quae (eloquentia) nisi oratoris futuri fundamenta feliciter iecerit, quicquid superstruxeris corruet Q., quae (nostrae contentiones) in medio spatio franguntur et corruunt Ci., quā (plagā pestiferā) … Lacedaemoniorum opes corruerunt Ci., quo altius elatus erat, eo foedius corruit L., consul id agit, ut cum omnibus legibus Romanum imperium corruat Val. Max.; occ.
a) propasti = na kant priti: qui homines, si stare (držati se) non possunt, corruant Ci., equitem Romanum … labentem excepit, corruere non sivit, fulsit … Ci.
b) propasti (propadati), ne uspe(va)ti α) na odru (pren.): ii mihi videntur fabulam aetatis peregisse nec tamquam inexercitati histriones in extremo actu corruisse Ci. β) pred sodiščem = obsojen biti: quod accusator eius praevaricationis crimine corruisset Plin. iun. —
II. trans.
1. zrušiti, zmetati, zvrniti (zvračati): eo spicas Varr., hanc rerum summam Lucr., corpus Ap.; pren. vreči, uničiti: in quo me corruerit genere (Amathusia) Cat.
2. naglo nagrabiti: di(vi)tias Pl. - corruptus2 3, gl. opombo pod corripiō.
- corvus -ī, m (gl. cornīx)
1. vran, gavran, krokar: ovantes gutture corvi V., c. hians H., corve loquax O., corvi cantus Ci., miluo est quoddam bellum quasi naturale cum corvo Ci., niger tamquam corvus Petr.; ptica vedeževalka, posvečena Apolonu: c. oscen H., Phoebeïus O., Delius in corvo latuit O.; prilet vrana z desne strani je obetal srečo, z leve pa nesrečo: picus et cornix ab laeva, corvos (= corvus), parra ab dextera consuadent Pl.; preg.: non pasces in cruce corvos H. ne boš na križu vranov pasel = ne boš na vislicah hrana vranom, ne boš umrl na vislicah.
2. pren. (o stvareh, podobnih vranjemu kljunu)
a) neko bojno orodje, zidolom, maček, kopika: corvus demolitor Vitr., corvique et alia tuendis urbibus excogitata praeparabantur Cu.
b) „vranji kljun“, neki kljukast kirurški nož: Cels.
c) ozvezdje Vran: Vitr., Hyg.
č) „gavran“, neka morska riba, menda morska lastovica, krulec: Cels., Plin., Aus.
d) v dvoumju = vir spurcus, fellator (ker po stari ljudski bajki corvi ore coëunt): dat veniam corvis, vexat censura columbas (preg.) Iuv., Corve salutator, quare fellator haberis? in caput intravit mentula nulla tuum Mart. — Kot nom. propr. Corvus -ī, m Korv, Vran, rimski priimek, poseb.: M. Valerius Corvus Mark Valerij Korv, ki se je l. 349 bojeval pod Kamilom zoper Galce ter si ta priimek pridobil v boju z galskim velikanom, katerega je premagal s pomočjo vrana, konzul l. 348 in pozneje še večkrat konzul in diktator (zadnjič diktator l. 299), umrl l. 271 star sto let, pri vseh priljubljen in spoštovan: Ci., L. - cōrycus -ī, m (gr. κώρυκος) s smokvinim zrnjem, moko in peskom napolnjena velika usnjena vreča, ki je bila obešena pod strop korikeja (gl. cōrycēum), da so jo atleti zanihovali in tako krepili telesne moči, telovadna, atletska vreča; le pren. krepilo: corycus laterum et vocis meae, Bestia Ci. ob katerem so se krepile moje prsi in moj glas.
- cossus -ī, m kukec, pišč, tudi vrbar, vrbov zavrtač: Plin., Veg. — Soobl. cossis -is, m: Plin., Plin. Val. — Kot nom. propr. Cossus -ī, m Kos, priimek Kornelijevega rodu. Poseb.
1. A. Cornelius Cossus Maluginensis Avel Kornelij Kos Maluginenz (Maluški), kot konzul l. 428 je v boju ubil vejskega kralja Tolumnija; tribunus militum consulari potestate l. 426: L., V., Pr., Val. Max.
2. njegov istoimenski sin je kot diktator l. 385 zadušil Manlijev upor: L.
3. P. Corn. Rutilus Coss. Publij Korn. Rutil Kos, večkrat tribunus militum consulari potestate, je kot diktator l. 408 premagal Volske pri Anciju: L.
4. A. Corn. Coss. Arvīna Avel Korn. Kos Arvina, l. 439 magister equitum pod diktatorjem Titom Manlijem Torkvatom, kot konzul l. 343 je premagal Samnijce ter nad njimi triumfiral, l. 332 je bil drugič konzul, l. 322 diktator: L.
5. P. Corn. Coss. Arvīna Publij Korn. Kos Arvina, kot konzul l. 306 je premagal Samnijce, l. 293 cenzor, l. 288 drugič konzul: L.
6. nekega Klavdija (napačno nam. Kornelija) Kosa omenja T. (Hist. I, 69). — V pl.: Cossi et Servilii Sen. ph., ex familia Cossorum T.