Franja

prae-acuō -ere (-uī) -ūtum (prae in acuere) spredaj priostriti: sumito tibi surculum durum, eum praeacuito Ca., eum primorem praeacuito oblicum primoris digitos II Ca., librum ad librum vorsum facito, artito usque adeo quo praeacueris Ca., altera insitio est: si vitis vitem continget utriusque vitem teneram praeacuito Ca.; pogosto pt. pf. praeacutus 3 spredaj priostren: L. idr., surculus Ca., praeacuti stipites, cacumina, tigna C., sudes S., cuspis O., bipennis, scopuli, asperitas Plin., stimuli Val. Max., stilus Suet., novacula Ap.

praebia -ōrum, n (praebēre) amulet: in Stigmatia „praebia“ a praebendo, ut sit tutus, quod si[n]t remedia in collo pueris Varr., praebia rursus Verrius vocari ait ea remedia, quae Gaia Caecilia, uxor Tarquini Prisci, invenisse existimatur, et inmiscuisse zonae suae, qua praecincta statua eius est in aede Sancus, qui deus dius fidius vocatur; ex qua zona periclitantes ramenta sumunt P. F., ea vocari ait praebia, quod mala prohibeant P. F.

prae-centō -āre (prae in cantāre) čarobne (čarovne, čarodejne) besede, čarobno (čarovno, čarodejno) formulo ali besedilo izreči (izrekati), čarati, bajati; z dat.: huic Epicurus praecentet, si potest, cui [e] viperino morsu venae viscerum veneno imbutae taetros cruciatus cient! Ci.

praeceptor -ōris, m (praecipere)

I. predprejemnik, vnaprejšnji prejemnik: servilium praeceptor operum Paul. Nol. —

II. predpisovalec

1. zapovedník: nam si tali praeceptori ratio reddenda sit, nihil faciendum esse monuerunt aliter, quam praeceptum est Gell.

2. učitelj, instruktor (inštruktor), poučevalec, vzgojitelj: Pl., Petr., Iuv. idr., aliquem auctorem et praeceptorem omnium consiliorum totiusque vitae habere Ci., eidem erant vivendi praeceptores atque dicendi Ci., praeceptor philosophiae N., Aeacidae praeceptor Chiron O., cui (sc. adulescentulo) in hoc lubrico aetatis non praeceptor modo, sed custos etiam rectorque quaerendus est Plin. iun., praeceptor rhetoricae Suet., praeceptor virtutis Col., praeceptor domesticus Q., educator praeceptorque (sc. Neronis) T.

3. (strokovna) avtoriteta: ceteri … nostri praeceptores G., est plane nostrorum praeceptorum haec sententia Dig.

prae-cīdō -ere -cīdī -cīsum (caedere)

I.

1. spredaj odsekati, spredaj odrezati: Varr. fr., Cl., Hier. idr., linguam alicui Pl. ali alicuius Amm., caput L., Plin., manūs Ci., Cu., Hirt., Auct. b. Hisp., aures Iust., capillos Petr., barbam Plin., ramos Plin., vitam Col., ancoras Ci., L. presekati sidrnjake (= sidrne vrvi); pt. pf. subst. praecīsum -ī, n odrezan kos, odrezek, rezina mesa, zrezek: praecisum omasum pernam callus glisis glandia Naev. ap. Non., illi praeciso atque epulis capiuntur opimis Luc. ap. Non.; occ. skopiti, kastrirati: praecisi fanatici Lamp.; pt. pf. subst. praecīsī -ōrum, m skopljenci, rezanci, kastrati, kastriranci: praecissi et professi impudentiam Sen. ph.

2. metaf. odrezati =
a) praecidere (alicui) linguam Pl. onemiti koga, utišati koga.
b) (s)krajšati, skrajš(ev)ati, prikrajš(ev)ati: omnes sinus Sen. ph. = naravnost pluti, iter Plin.
c) vzeti, jemati, odvze(ma)ti: spem Ci., dubitationem Ci. razbliniti, razbiti, causam belli H. odstraniti, sibi reditum Ci. preprečiti si, odsekati si, onemogočiti si, zapreti si, sibi istam licentiam libertatemque dicendi Ci. omejiti, odvzeti, kratiti, prikrajš(ev)ati.
d) odbiti, odkloniti, odreči: plane sine exceptione praecidere Ci. —

II. (s prikritim pomenom praep.)

1. presekati, prerezati: caput mediae canis praecisae L., cotem novaculā Ci., naves, quibus usus non est omnes aut praecidisse aut incendisse dicunt Ci. razbiti.

2. metaf.
a) pretrgati kaj, prekiniti kaj, prenehati kaj: Sen. ph. idr., ut amicitias quae minus delectent et minus probentur magis decere censent sapientes sensim diluere quam repente praecidere Ci.
b) (o govoru) na hitro končati, prenehati govoriti, umolkniti: brevi praecidam Ci. kmalu preneham (umolknem), praecide Ci. hitro končaj = povej na kratko. Od tod adj. pt. pf. praecīsus 3

1. strm, prepaden, nagnjen, brežen, navzdolnji, navzdol usmerjen (vodeč): iter, saxum V., rupes Q.

2. metaf. okrajšan, skrajšan, kratek: breviora et praecisa erunt superiora Ci., conclusiones Q., expositio undique p. Q. (pri)sekana, odsekana. — Adv. praecīsē

1. okrajšano, skrajšano, kratko, z malo besedami, v nekaj besedah (naspr. plene et perfecte): sed id praecise dicitur Ci. a to je le skrajšan izraz.

2. čisto, naravnost, kratko malo, nasploh, brez pogoja (brezpogojno): negare Ci. ep., cavere non praecise, sed cum condicione Ulp. (Dig.).

praecipitantia -ae, f (praecipitāre) nagel padec navzdol, padanje, strmoglavljenje, strmoglavljanje: „sicut“ inquit „lapidem cylindrum si per spatia terrae prona atque derupta iacias, causam quidem ei et initium praecipitantiae feceris Gell., si in prona iacias, moderatio atque ratio mittentis praecipitantia qualicumque ipsa et pondere cadentis teli corrumpitur Gell.

praecipitātiō -ōnis, f (praecipitāre)

1. (naglo) padanje, (nenadno) strmoglavljenje, (nenadno) strmoglavljanje: tunc autem succidatur margo, quae sustinet harenam; ita harena fluctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem Vitr., consilium omne et paenitentiam inrevocabilis praecipitatio abscidit Sen. ph., imperitis ac rudibus nullus praecipitationis finis est: in Epicureum illud chaos decidunt, inane, sine termino Sen. ph., etiam si aliquando ut venenum et praecipitatio et naufragium ex inopinato profuit Sen. ph., quanta cum praecipitatione volvuntur Sen. ph., mundum ferri per inmensum et cadere quidem, sed non apparere an cadat, quia praecipitatio eius aeterna est Sen. ph., nimbus autem quanto repentinus est, tanto vehementior, et quanto improvisior praecipitatio eius est, tanto breviore casu restringitur Ap.

2. padec, poguba, pogubljenje: Ambr.

prae-cipuus 3 (praecipere; quod ante capitur Fest.)

1. poseben, svoj(ski), značilen, izključen (-na -no): Pl., Ter. idr., praecipuam fortunam postulare Ci., praecipua sors periculi L. poseben delež, praecipuo suo periculo N. izjemna osebna nevarnost, quare necesse est, quod mihi consuli praecipuum fuit praeter alios, id iam privato cum ceteris esse commune Ci., praecipuum illum et proprium sensum doloris mei (naspr. communis) Ci.; subst. praecipuum -ī, n posebna pravica, prednostna pravica, predpravica, ugodnost, privilegij: ut enim cetera paria Tuberoni cum Varrone fuissent, hoc certe praecipuum Tuberonis, quod … Ci.; occ. poseben = vnaprej (pri)dobljen, vnaprejšnji: dos, peculium Icti.; subst. praecipuum -ī, n vnaprejšnje volilo, vnaprejšnja dediščina: Suet. (Galba 5).

2. poseben = izreden, izjemen, izvrsten, odličen: laus, fides N., gloria L., vir Eutr., quos praecipuo semper honore Caesar habuit C., artis praecipuae opus O., praecipuā scientiā rei militaris T., praecipuum veniae ius habet ille liber O. ima pred vsemi pravico do … (= ima največ pravice do … ), praecipuo iure esse Ci. = praecipuum locum tenere Suet. prednostno (posebno) mesto zavzemati, praecipui regis amici Cu. najimenitnejši, toda: praecipuus amicus T. najboljši prijatelj, praecipua cenationum rotunda Suet. glavna obednica je bila okrogla, rex fraude praecipuus Fl. prelokavi (nadvse lokavi, zvijačni) kralj, praecipuum toro (abl.) accipit Aenean V. odlikovanega (odlikujočega se) s častnim sedežem, praecipuus in eloquentiā vir Q., praecipuus circumveniendi Sabini T. glavna oseba v kovarstvu (rovarjenju, spletkarjenju) zoper Sabina (proti Sabinu); v pomenu dignissimus z relativnim stavkom v cj.: mox praecipuus, cui secreta imperatorum inniterentur T.; v pomenu maxime idoneus z ad (adversus ali z dat.): praecipuus ad pericula T. za prestajanje (prebijanje skozi, tveganje, podajanje v) nevarnosti, opes praecipuae ad eliciendam cupiditatem T., praecipui ad scelera T. veliki hudodelci, hudi zločinci, herba ad serpentium ictus praecipua Plin. posebej delujoča (izjemno učinkovita) proti kačjim pikom, praecipuus adversus anginas sucus Plin., herba dentibus praecipua Plin. Subst.
a) praecipuī -ōrum, m najodličnejši, najimenitnejši, najizvrstnejši: ponendus inter praecipuos Q.
b) praecipuum -ī, n prednost, odlika, vrlina: homini praecipui a naturā nihil datum esse Ci., aurigarum equorumque praecipua vel delicta (pomanjkljivosti, hibe) Amm.
c) praecipua -ōrum, n α) najvažnejše, najpomembnejše, najvažnejša (najpomembnejša) stvar: principum diversam esse sortem, quibus praecipua rerum ad famam derigenda T. β) (kot prevod stoiškega izraza τὰ προηγμένα) stvari, ki zaslužijo prednost, prednostne stvari, nezavrgljive stvari, nezavrgljivo, indiferentno = kar samo po sebi ni absolutno dobro, mu je pa najbližje (naspr. reiecta zavrgljive stvari, zavrgljivo): quae vel ita appellemus — id erit verbum e verbo — vel promota et remota vel, ut dudum diximus, praeposita vel praecipua, et illa reiecta Ci. — Od tod adv. praecipuē posebno, posebej, osobito, izredno, izjemno, pred vsem (drugim), predvsem, zlasti: Pl., Auct. b. Alx., V., O., T., G. idr., Caesar, quod semper Haeduorum civitati praecipue indulserat C., eum Cicero praecipue dilexit N., in hoc officio, quod fuit praecipue meum Ci., nihil sibi appetit praecipue Pompeius Ci., Cariā totā praecipueque Telmesses Ci., praecipue cum H., Plin. iun., praecipue si Q., Plin.

praeclāmō -āre -āvī -ātum (prae in clāmāre) prej (za)klicati, prej (za)klicati v opozorilo, prej opozoriti (opozarjati): si … putator, ex arbore cum ramum deieceret, non praeclamaverit et praetereuntem occiderit Paul. (Dig.).

praeclāvium -iī, n (prae in clāvus) preklávij = predtrakovje, predprižje, del obleke pred škrlatnim trakom (prižo): mea nutrix, surge si vis, profer purpuram: praeclavium contextumst Afr. ap. Non., tertium diem praeclavium unum texere Afr. ap. Non.

prae-cluis -e (prae in cluis iz cluēre) zelo slaven, zelo sloveč, preslaven: quocirca officio decentiore paret praecluibus libens profatis Arcas in thalamos venire iussus M., si qua examinationem virginum prorogaret auctoritas, ipsa quoque tam praecluis eruditionis asserta cognoscere M., verum sequens heroum praeclui enituit admiratione conventus M.

praecō -ōnis, m (sinkop. iz prae-dicō)

1. glasnik, oznanjevalec, klicar. Praecones so bili od države plačani služabniki, ki so delovali kot reditelji in oklicevalci na sodiščih, ob volitvah, gledaliških igrah, pogrebih in dražbah: Pl., Ter., V., H., Plin., Petr., Suet., Ap., Cl., Fest. idr., si palam praeco iussu tuo praedicasset non decumas frumenti, sed dimidias venire partis Ci., victus vestitusque sub praeconem subiectus Ci., silentium per praeconem factum L., per praeconem vendere aliquid Ci. na dražbi, bona civium voci subicere praeconis Ci. na dražbi naprodaj postaviti, Cyprium regem cum bonis omnibus sub praeconem subicere Ci., fundum subicere praeconi L. javno ponuditi v prodajo.

2. metaf. glasnik, oznanjevalec = hvalivec, hvalitelj, slavilec, slavitelj, poveličevalec: o fortunate adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris! Ci.

prae-cordia -iōrum, n (prae in cor)

1. prečna opna, ki loči v trebušni duplini srce in pljuča od drobja, (trebušna) prepona, trebušna mrena, branica, mrena ob srcu, sicer imenovana diaphragma: Plin., Plato cupiditatem subter praecordia locavit Ci.

2. sinekdoha
a) prsna votlina, prsi: coit in praecordia sanguis V., spiritus remanet in praecordiis L., dura in terra ponunt praecordia O. trde prsi (napeto, trdo kožo), multus ore toto rubor exaestuante ex imis praecordiis sanguine Sen. ph., quod a praecordiis uterum (trebušna votlina) diducit Cels.
b) trebušna votlina, želodec, trebuh, trebušje, drob, drob(ov)je, čreva: anulus in praecordiis piscis inventus Ci., fisso transit praecordia ligno V., leni praecordia mulso prolueris H., praecordia vocamus uno nomine exta in homine Plin.
c) = gr. τὰ ὑποχόνδρια zgornji del trebuha, žlička, nadtrebušje pod rebri: Cels.

3. meton.
a) (kot gr. φρένες) prsi, srce (kot središče občutkov in želja): si preces ferrea praecordia tangunt O., redit in praecordia virtus V., aperit praecordia Liber H.
b) duh, mišljenje: stolidae praecordia mentis O.

Opomba: Sg. praecordium -iī, n: Isid.

prae-damnō -āre -āvī -ātum (prae in damnāre)

1. vnaprej obsoditi (obsojati): totam culpam eius temporis in praedamnatum collegam transferentem omnes tribus absolverunt L., cunctari enim se, ne si superesset, eripere[t] legibus reum, sin deesset, destituere ac praedamnare amicum existimaretur Suet.

2. metaf.
a) se perpetuae infelicitatis praedamnare Val. Max. samega sebe imeti za obsojenega na večno nesrečo.
b) (o)pustiti ((o)puščati) kaj, izgubiti (izgubljati) (up(anje), nado): spem L.

praediātor -ōris, m (praedium) kupec, nakupovalec posestev, ki so bila zastavljena pri državi, ta pa jih je zarubila in dala na dražbo: neque eo minus, ut scribis, procuratores Cornifici et Appuleium praediatorem videbis Ci. ep., etsi reus locuples est et Appuleius praediator liberalis Ci. ep., nam qui mercatur a populo, praediator appellatur G., tudi = izvedenec na področju trgovinskega prava, izvedenec za trgovinsko pravo: Dig., etenim si Q. Scaevola ille augur cum de iure praediatorio consuleretur, homo iuris peritissimus consultores suos nonnumquam ad Furium et Cascellium praediatores reiciebat Ci.

praediātōrius 3 (praediātor) nakupa pri državi zastavljenih, od države zarubljenih in na dražbi ponujenih posestev se tičoč, sploh zastavljanja posestev se tičoč, posestvozastaven: si Q. Scaevola ille augur cum de iure praediatorio consuleretur Ci., Q. Scaevola legum clarissimus et certissimus vates, quotienscumque de iure praediatorio consulebatur Val. Max., ad eas rei familiaris angustias decidit, ut cum obligatam aerario fidem liberare non posset, in vacuum lege praediatoria venalis pependerit sub edicto praefectorum Suet.

praediātura -ae, f (praedium) kupovanje pri državi zastavljenih, od nje zarubljenih in na dražbi ponujenih posestev: si rem obligatam sibi populus vendiderit eamque dominus possederit, concessa est usus receptio: sed et hoc casu praedium biennio usurecipitur: et hoc est, quod volgo dicitur ex praediatura possessionem usurecipi G.

praedicō¹ -āre -āvī -ātum (prae in dicāre)

1. javno oklic(ev)ati, izklic(ev)ati, naznaniti (naznanjati, naznanjevati), oznaniti (oznanjati, oznanjevati): Pl., Ter. idr., si palam praeco iussu tuo praedicasset non decumas frumenti, sed dimidias venire partīs Ci., si domini iussu ita praeco praedicet: „dominum pestilentem vendo“ Ci.

2. metaf.
a) javno, glasno povedati, izpovedati (izpovedovati), izreči (izrekati), izjaviti (izjavljati), omeniti (omenjati), (za)trditi (zatrjevati), poudariti (poudarjati): ut praedicas Pl., Ci., alicui vitium p. Pl. pripis(ov)ati, paucitatem nostrorum militum suis praedicaverunt C., ipsum Crassum praedicantem audivi contumeliam illam sibi a Cicerone impositam esse S., M. Crassus ab eadem illa peste infestissimus esse meis fortunis praedicabatur Ci.
b) kot t.t. cerkvenega jezika oznanj(ev)ati (evangelij idr.), pridigati, propovedováti: Eccl., Christum Vulg., evangelium Lact., futura omnia Romae Lact., paenitentiam Ambr., apostolos mittere ad praedicandum Tert.
c) proslavljati, slaviti, hvaliti: Pl., Ter. idr., nostra semper praedicabitur pugna Ci., virtutem Ci., aliquem liberatorem patriae N., praedicare de … Ci., C. pohvalno govoriti o … , Galli se ab Dite patre prognatos esse praedicant C. se hvalijo.
d) napoved(ov)ati: Miloni mortem Ci.; occ. prerokovati: Cypr., Hyg., persecutiones Tert.

praedictiō -ōnis, f (praedīcere)

1. napoved(ovanje), vnaprejšnja omemba: est enim (sc. praesumptio) … quaedam praedictio, ut „dicam enim non augendi criminis gratia“ Q., si (sc. exercitor nautarum) praedixerit, ut unusquisque vectorum res suas servet … et consenserint vectores praedictioni Ulp.

2. prerokovanje: Sen. ph. idr., futurarum rerum Ci., divina Ci., mali Ci., fatorum veteres praedictiones Apollinis vatum libris … contineri putaverunt Ci., hariolorum etiam et vatum furibundas praedictiones … audiendas putaverunt Ci., praedictio atque praesensio Ci., quae est autem gens aut quae civitas, quae non … aut augurum aut astrologorum aut sortium … aut somniorum aut vaticinationum … praedictione moveatur? Ci., divinationem esse earum rerum praedictionem et praesensionem, quae essent fortuitae Ci., Apollinis praedictiones vatum libris … explicari voluerunt (sc. maiores) Val. Max., fatorum Val. Max., senatus duplici praedictione monitus Val. Max., certae praedictionis somnium Val. Max., Berosus, cui ob divinas praedictiones Athenienses publice in gymnasio statuam inaurata lingua statuere Plin., magna nec incerta spe futurorum (sc. rediit octavo post secessum anno), quam et ostentis et praedictionibus ab initio aetatis conceperat Suet.

prae-dīscō -ere -didicī (prae in dīscere) prej se naučiti kaj, prej se seznaniti s čim, prej spozna(va)ti kaj, prej se poučiti o čem: ea, quae agenda sunt in foro … possunt etiam nunc exercitatione quasi ludicra praediscere ac meditari Ci., at prius ignotum ferro quam scindimus aequor, ventos et varium caeli praediscere morem cura sit V., hinc tempestates dubio praediscere caelo possumus V., promptum est oculis praediscere nigram, et quisquis color V., scire vias maris et caeli praediscere cursus V. (Aetna 246), si verissimo vati velut oraculo crediderimus dicenti: „Ventos et proprium caeli praediscere morem cura sit … “ Col., C. Marius sagam quandam ex Syria habuit, a qua se dimicationum eventus praediscere simulabat Front., quippe Vergilio iubente praedisci ventos ante omnia ac siderum mores Plin., sic ut praediscere possimus, utrum sit perseverans Cael.