Franja

Zadetki iskanja

  • excēdō -ere -cēssī -cēssum

    I. intr.

    1. iziti, oditi, odhajati, oddaljiti se: abiit, excessit, evasit, erupit Ci., metu excesserant L., mecum excedentem tenuit non Ilia tellus V. izseljujočega se, audita maior humana vox excedere deos, simul ingens motus excedentium T. Od kod? z abl.: excedere urbe Ci., V., domo C., L., finibus suis, Galliā, oppido C., possessione L. posestvo zapustiti, finibus, viā L., regione, terrā, patriā V., Crotone excessum est L., excedere caelo O. z neba priti; poseb. o bojujočih se: excedere pugnā C., V., proelio C. boj zapustiti; s praep.: quoquam ex isthoc loco Ter., excessurum se ex Italia dixit Ci., excedere ex civitate, ex via, ex finibus C., ex acie N., ex pugna C., S., ex proelio C., N., ex orbe C. izstopiti, e templo L. Kam?: ex his tenebris in lucem illam Ci., agro hostium in Boeotiam L., in altius terrae fastigium Cu., excedere in exsilium (tudi abs. excedere) Icti,; brahilogija: excedere ad deos Cu., Vell. svet zapustiti in priti med bogove; o stvareh: priusquam ulla navis litore excederet Iust. je odrinila od obale; pren. umakniti se iz česa, s česa, ločiti se (npr. od tega sveta), umreti, (iz)giniti, preminiti: excedere vitā, e (ex) vita Ci., Cu., de vita Fr. = e medio Ter., Val. Fl., T. idr.; tudi abs.: excessise Augustum fama tulit T.; pren.: cura ex corde excessit Ter., mentes ex corpore excedunt Ci., cum animus … ex corpore excesserit Ci., cupiditatum dominatus excessit Ci., corporeae excedunt pestes V. telesne strasti izginejo, excedere palmā V. odreči se nagradi zmage, res excessit e memoria L. je ušla iz spomina, se je pozabila (v tem pomenu tudi samo excedere: Sil.), excedere pristinā bellandi consuetudine Auct. b. Afr. opustiti, reverentia excessit animis Cu.

    2.
    a) prodreti navzven: si quis humor excesserit Cels.
    b) izstopati, ven moleti, dvigati se: sic … partes omnes collocatae sunt, ut nulla … excederet extra Ci., inferiores dentes longius quam superiores excedunt Cels., quod excedit, abscindendum est Cels., rupes quattuor stadia in altitudinem excedit Cu., excedentia in nubes iuga Plin., ubi in nostra maria tractus excedit Mel.; pren. α) iti čez (mejo), stopiti čez, stopiti iz česa, kaj prestopiti, prekoračiti, preseči (presezati): excedere ex ephebis Kom. ali e pueris Ci. mladeniško, deško dobo prestopiti (prerasti), iam excessit mi aetas ex magisterio tuo Pl., quo ultra eius iram excessuram fuisse L., cum libertas non ultra vocem excessiset L. je ostala le pri besedi, le na jeziku, excedere ultra fidem veri, supra usitatam rationem Val. Max., tantum ea clades excessit T. je bil tako čezmeren, hortante senatu, ut numerum augeret, iure iurando obstrinxit se non excessurum T. da ga ne bo prekoračil. β) (v govoru, spisu) od glavne teme zastraniti (zastranjati): excedere paululum ad enarandum, quam (kako) … L., in fabellam Sen. ph., si longior fuero in hoc, in quod excessi Plin. iun.
    c) do česa dospeti, povzpeti se do česa: ad summum imperii vestigium Val. Max., eo laudis excedere T. povzpeti se do tolike slave.
    č) časovno kam spadati: insequentia excedunt in eum annum, qui … L., pugna ad Trebiam in annum Flaminii non potest excessise L.
    d) v kaj iziti, preiti, prehajati, prevreči se: quae (res) studiis in magnum certamen excesserit L., ne in altercationem excederet res L., in hoc … lacessiti principis ira excessit, ut … Vell.

    — II. trans. (le poklas.)

    1.
    a) kak kraj zapustiti, (od)iti iz … umakniti se iz … : excedere curiam, urbem L., patrios muros Lucan.
    b) kaj prestopiti (prestopati), prekoračiti: radicem montis S. fr., terminos agelli Val. Max.; (o rekah) stopiti čez, udariti čez … : Tiberis alveum excessit Plin. iun.; (o vodovju) iti čez kaj, sezati čez (nad) kaj, prestopiti kaj: ubi (flumen) adpositae crepidinis fastigium excessit Cu., stagnum altitudine genua non excedens Plin.; (o gorah) moleti nad kaj, vzdigovati se nad kaj: nubes excedit Olympus Lucan.

    2. pren.
    a) kako dobo prestopiti, prerasti: septimum mensem Col., annos decem Col., annum sextum natu Cael.
    b) kako mejo ali mero prekoračiti (prekoračevati), preseči (presegati): tempus finitum L., modum L., Cu., modii mensuram L. epit., summam octoginta milium L., excessere metum mea bona O. moja sreča ne pozna strahu, fidem (vero) Vell., fidem veritatis Val. Max., fabae magnitudinem Plin., staturam iustam Suet., aequavit praestantissimorum gloriam aut excessit Suet., excedere fastigium equestre T. viteški čin, viteško dostojanstvo, excessā unione Tert.; v pomenu prekašati: nemine tantum ceteros excedente Iust.

    Opomba: Sinkop. cj. pf. act.: excēssis = excēsseris Ter.
  • excipiō -ere -cēpī -ceptum (ex in capere)

    I.

    1. ven vzeti, ven jemati, vze(ma)ti iz česa, izvleči, potegniti iz česa: vidulum e mari Pl., quos e mari propter vim tempestatis excipere non potuissent Ci., classis, quae exciperet natantes N. ki naj bi izvleklo, clipeum excipere sorti V. žrebanju odtegniti, excipere telum (e vulnere), dentem manu Cels., aliquem servitute L. sužnosti rešiti, osvoboditi, aliquem cupiditati, libidini T. rešiti (česa).

    2. pren. izvze(ma)ti: excipere me Pl., hosce ego homines excipio et secerno libenter Ci., excepi de antiquis praeter Xenophanem neminem Ci., illud exceptum sit, ne vitia sint imitanda Ci., reus … quo minus decemvir fieri possit, non excipitur Ci., virtute exceptā nihil amicitiā praestabilius Ci. razen čednosti, tako tudi: exceptis … vobis duobus Ci., exceptis duobus Carthaginiensibus N., excepto Commio C., excepto Turno V., excepto Cicerone Sen. rh., uno … excepto, ne … decrescat oratio Q., excepto, si quid Masuri rubrica vetavit Pers.; pesn.: excepto, quod non simul esses H. z edino izjemo, da … ; occ.
    a) izjemo določiti (določati), izrecno določiti (določati), izgovoriti si kaj: legibus exceptum est, de quibus causis … non liceat Ci., cum nominatim lex exciperet, ut ad templum … capere liceret Ci., Tauromenitanis exceptum est foedere „ne navem dare debeant“ Ci., est exceptum foedere, ne quem populus Romanus recipiat civitate Ci., cum Graecos Italiā pellerent … , excepisse medicos Plin., ut vindemiator auctoratus rogum ac tumulum excipiat Plin.
    b) jur. sodno ugovarjati, sodno navesti (navajati) proti čemu: de dolo servi, adversus aliquem, societatem periculi Icti.

    II.

    1. padajoče osebe ali stvari ujeti, prestreči (prestrezati): Pallas ruentem excipit V., excipere moribundum L., regis corpus Cu.; od tod: excipere se pedibus Cu. ali in pedes L., Col., ali in genua Sen. ph., excipere clipeo caput, corpus Cu. na ščit naslanjati, opreti (opirati), exceptum poplitibus corpus Cu. na kolena oprto; podobno: excipere filiorum extremum spiritum ore suo Ci., sanguinem paterā Ci., sanguinem ore Sen. ph., tela Ci., C., tela clipeo Cu., plagae genus in se Lucr., ictūs H., ali vulnera Ci., C. rane dobiti, ranjen biti, cicatrices adverso corpore exceptae Ci. spredaj na prsih dobljene, armis suis imbrem excipere L.; pren.: veterem amicum … labentem excepit … , fulsit et sustinuit re, fortuna, fide Ci.

    2. osebe ali stvari uje(ma)ti, prestreči (prestrezati), vzdrž(ev)ati: eae sublicae vim fluminis excipiebant C., vada ac decessum aestūs excipere C. vzdrž(ev)ati, zavarovan biti zoper … , tunicis fluentibus auras excipere O., porticus excipiebat arcton H. je prestrezalo severni veter = je stalo proti … vetru, excipere aprum H. prestreči z lovsko sulico, principio Phalerim excipit V. prestreže (s kopjem), Orestes excipit incautum V. prestreže in napade, Sucronem excipit in latus V. prestreže in rani v stran, excipere aves Cu. ptice v letu ustreliti, feram irruentem venabulo Sen. ph., excipere impetum hostium Ci., C., N., L., impetūs gladiorum C., tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis V. zdrži napad … konjenice, vim improborum excepi Ci., excipere quamvis fortunam Ci. prenesti, non minorem invidiam aulicorum excepit N.

    3. sploh ujeti, uloviti, prestreči, prijeti, zgrabiti, zasačiti: servos in pabulatione, ex fuga dispersos, bestias, uros parvulos C., equitum turmas dimittit ad aliquos excipiendos C., excipere caprum insidiis V., latitantem fruticeto aprum H., fugientes feras Ph., litteras Cu. prestreči, quidam saucii excepti erant Cu.; pesn.: excipitque manu dextramque amplexus inhaesit V. podal mu je roko in … ; pren. kako besedo, glas idr. ujeti, uloviti, prestreči, zaslišati, zazna(va)ti: sermonem eorum unus e servis excepit L., excipere casus (motus) futuros V., vocem L., Cu., assensu populi excepta vox consulis Ci., ad has excipiendas voces speculator missus Ci., qui rumores Africanos exciperent Ci., idem dixit, quod exciperent improbi cives Ci., maledicto nihil citius excipitur Ci., excipere clamorem C., vestigia Cu., laudem avidissimis auribus Plin. iun.; excipere eorum (hominum) voluntates Ci.

    4. pren. nase vzeti (jemati) prevze(ma)ti, naložiti (nalagati) si, naprtiti si; najprej konkr.: exceptus tergo equi consueta locavit membra V., equus regem excipiebat Cu. konj se je kralju dajal zajahati; potem pren.: excipere imperium, pericula, labores magnos, vim frigorum hiememque Ci., illa onera excepit unus Ci., excipere has partes N. to vlogo (nalogo), rem publicam (obrambo države) L., iugum, inimicitias Cu., cognitionem (preiskavo) T., magnae quaestionis pondus T.

    III.

    1. spreje(ma)ti: qui fugientes ex Hispania exciperet Ci., excipitur ab omnibus eiusmodi clamore, ut … Ci., Metellus laetissimis animis excipitur S., exceptus est Caesaris adventus incredibili honore atque amore Hirt., excipere plausu pavidos V., aliquem festis vocibus T., victorem regis tabernaculo Cu.; poseb. gostoljubno spreje(ma)ti, pod streho vzeti, pogostiti: Kom. idr., excipitur comiter Ci., hunc (Mithridatem) in illo timore et fuga Tigranes … excepit Ci., excipere eiectum, aliquem servatum ex undis V., educes gaza agresti V., aliquem hospitio O. ali hospitaliter Cu., pro fortuna quisque apparatis epulis excipit T., hic te polentā excipiet Sen. ph.; o stvareh, poseb. o krajih: o terram illam beatam, quae hunc virum exceperit Ci., Cassius exceptus scaphā refugit C., si non exciperet caeli indulgentia terras V., excepere alios tecta barbarorum, alios castra Cu., silva tum excepit ferum Ph., lupanar excepit (virginem) Sen. rh.; izrečeno spreje(ma)ti, v posebnem smislu razume(va)ti, razložiti (razlagati) si: assensu populi excepta vox L., ea oratio summa militum alacritate excepta est Cu., excipere aliquid comiter T., sententiam gravius T.

    2. s peresom sprejemati = pisati za (kakim) narekovalcem, pisati po nareku: orationem ali dictante aliquo versūs Suet., verba nostra Aug.; abs.: notis velocissime excipere solitum esse Suet.

    3. pren.
    a) sprejeti (o času): cum … virgunculam … septimus aetatis annus exceperat Hier. = ko je bila … deklica stopila v sedmo leto.
    b) čakati koga, kaj, zade(va)ti, doleteti, prevzeti koga, opraviti da(ja)ti komu: qui quosque eventus exciperent C., quis te casus excipit? V., ipsas quamvis angusti terminus aevi excipiat V. čeprav jim je usojeno le kratko življenje, excipit eum deinde … bellum L., ali seditione militum excipitur Iust. naletel je na vojno, excepere eum voluptates Cu., regem alius haud levis dolor excipit Cu.

    IV.

    1. sprejeti = nadaljevati: memoriam illius viri excipient omnes anni consequentes Ci. spomin tega moža bodo ohranila … , alios alii deinceps exciperent C. naj se med seboj vrste, hanc legionem cohortes exceperunt C. na mesto te legije so stopile kohorte, ut primis … deturbatis … secundi … pugnam excipiant L., excipere proelium dubium L., inde Romulus excipiet gentem V. bo rod nadaljeval, quorum tempus esse vices excipere melius acturos Iust.; z inf.: excipit inde suos frater coniungere casus Sil.

    2.
    a) krajevno slediti za čim, stikati se s čim: ultima excipiat quod tortilis inguina piscis O., apodyterium … excipit cella frigidaria Plin. iun.; abs.: inde excipere loca aspera et montuosa C., Cyclades excipiunt O., excipere Gangem cognoscit Cu., regio aquarum inops excipit Cu.
    b) časovno slediti za kom, za čim, naslediti (nasledovati) koga, kaj: Herculis vitam inmortalitas excepisse dicitur Ci., tristem hiemem pestilens aestas excepit L., orationem Tullii exceperunt preces multitudinis L., rosam cyanus excipit, cyanum amarantus Plin., Pompilium Numam Tullus Hostilius excepit Fl.; abs. slediti, nastati, nastopiti (nastopati): excipit rursus … clamor C., re cognita tantus luctus excepit C., turbulentior annus excepit L., excipit antumnus O, suboles deine excepit Cu.; v govoru slediti za kom: excipit hunc Labienus C. za njim je govoril Labenij; abs.: tum sic excepit Iuno V. nato (za njim) je spregovorila Junona.

    3. excipere aliquid aliqua re (z)mešati kaj s čim: crocum albo ovi Cels.; v pass: excipi vino ali aquā pluviatili Cels.
  • excitō -āre -āvī -ātum spraviti (spravljati) iz česa, od tod

    I.

    1. segnati, pognati (poganjati), splašiti, „vzdigniti“: etiamsi excitaturus non sis nec agitaturus (feras) Ci., cervus excitatus latibulis (abl.) Ph.; preg.: excitare aliis leporem Petr. = za druge se truditi; pren.: sonus excitat omnis suspensum V., conscientiā sceleris excitatus Ci., nuntio excitatus L. prestrašen.

    2. occ.
    a) izklica(va)ti, poklicati, priklic(av)ati, ven poz(i)vati: vox precantium me huc foras excitavit Pl., excitare negotiatores Ci., ut senatus omnibus ex agris civīs excitaret Ci., cives paene ex Acheronte excitare Ci., excitare aliquem ab inferis Ci. iz podzemlja poklicati (ne = od mrtvih obuditi), clamore excitatum praesidium Romanorum L., (servus) excitat Simonidem Ph. pokliče pred vrata, excitare aliquem a portu Pl. odposlati, aliquem a cena Petr. poklicati od …
    b) adceleremus, ait, vigiles simul excitat V., singulos excitare Cu.
    c) prebuditi (prebujati), zbuditi (zbujati), obuditi (obujati), vzdramiti: excitare sopitum mero ac somno regem Cu., crematos mortuos H., patre excitato Q. Od kod? z abl.: aliquem somno L.; s praep.: aliquem e(x) somno Pl., Ci., patrem eius dicendo a mortuis Ci., excitare ex alto sopore Cu.; abs.: ut … ne canes quidem … excitarent L.; pesn.: sopitas ignibus aras excitat V. zaneti na žrtveniku ogenj iz tleče žerjavice; pren.: tanti flagitii memoriam excitare Ci. spomin obnoviti.

    3. napraviti (napravljati), narediti: nova sarmenta, ubertatem lactis, lenitatem vini Plin., pascua in novalibus Pall.; pren. vzbuditi (vzbujati), povzročiti (povzročati): discordiam Ci., fletum etiam inimicis Ci., quantos excitat risūs! ali quantas tragoedias excitat! Ci., haec res tibi fluctus illos excitavit Ci., in re publica fluctus excitantur Ci., illam tempestatem Caesare impulsore esse excitatam Ci., excitatus plausus, excitatus animi dolor Ci., excitare motum in animis, desiderium, spem Cu.

    II.

    1. pozvati koga ali veleti mu, naj vstane, storiti, da kdo vstane ali se vzdigne, vzdigniti (vzdigovati) koga, med. vstati, vzdigniti se: excitare reum Ci., universi rursus prociderunt; tandem excitati curiā excesserunt L.: podobno: qui (vapores) a sole ex aqua excitantur Ci., ventus exortus arenam humo excitavit S. je vzdignil, pulverem agris excitare H., caligo terrae fervore excitata Cu.; occ.
    a) pred sodiščem ali v kakem zboru koga „vzdigniti“ = pozvati koga, naj vstane in kaj bere ali govori: excitare recitatores, lectores Ci., reum consularem Ci., testes Ci. na izpoved pozvati, me primum excitatum iussumque dicere L.
    b) komu v gledališču veleti, naj vstane s sedeža, ker ni njegov, spoditi koga s sedeža, spoditi koga iz gledališča: aliquem de spectaculis Q., spectaculo gregarium militem in quattuordecim ordinibus sedentem Suet.
    c) excitare triarios L. (v tretji bojni vrsti klečeče) triarijce „vzdigniti“ = na boj pozvati (pravzaprav veleti jim vstati).

    2. (po)vzdigniti (povzdigovati): caput altius Cels., faciem in caelum Prud.; pren.: excitata fortuna Ci. rastoča; pren. (stavbe) (z)graditi, postaviti (postavljati), napraviti: sepulcrum e lapide Ci., ex materia … turres C., aras V., molem, munimenta Cu., aedificium Sen. ph., honorarium ei tumulum Suet., urbem Fl.

    3. (ogenj) podnetiti, zanetiti, podpih(av)ati, vzpih(av)ati: admoto fomite flammas Lucr., ignem Lucr., res, quibus ignis excitari potest C., foculum (ognjišče = ogenj na ognjišču) buccā excitare Iuv.; pren.: illa fax excitare non potest incendium Ci.; pren. (strasti idr.) vne(ma)ti, razpihniti, podnetiti, vzbuditi (vzbujati): bellum, tumultum, libidines, amores, odium Ci., iras V., L., invidiam Cu.

    4. pren.
    a) (žalostne, potrte) (po)tolažiti, pomoči (pomagati) jim: afflictos, maestum senem, amici iacentem animum Ci., senatum abiectum Ci. ep.
    b) spodbuditi (spodbujati), opogumiti, (o)hrabriti, razvne(ma)ti, podražiti: auctoritate sua cunctantem Ci., Mars viros … et excitat urbīs V., alium alio modo excitare S., quem neque gloria neque pericula excitant S., aversos animos excitare Cu. K čemu? Na kaj?: ad legendi studium Ci., languentem labentemque populum ad decus Ci., nos et nostros liberos ad laborem et ad laudem Ci., ad bellum, ad virtutem, animos ad laetitiam C., in animos viriles te pater Aeneas excitat V.
    c) dražiti (želodec): stomachum, os Plin., aviditatem Plin. ješčnost vzbujati.
    č) povzdigniti (povzdigovati), poživiti (poživljati): alterum altero excitatur aut astringitur Plin., ignis fulgor … tenebris noctis excitatur Plin. iun. Adj. pt. pf. excitātus 3 močen, silen: sonus Ci., clamor excitatior L., odor excitatissimus Plin.; (o govoru) živ(ahen): excitatius (schema) Q., haec excitatiora lumina Q. Adv. komp. excitātius silneje, bolj živo, živahneje: Plin., Amm.
  • excommūnicō -āre iz Cerkve izobčiti: Eccl.
  • excoriō -āre -āvī (—) (ex in corium) iz kože da(ja)ti, odreti (odirati): Ap., Hier., Vulg., Cass.
  • exeō -īre -iī (redko -īvī) -itum

    I. intr.

    1. ven iti, iziti, oditi, odhajati, odpotovati, odriniti, izseliti se: dum … exeo Pl., cum Catilinae dies exeundi constituta est Ci., vivum exire Ci., Vell. rešiti se, ut tum exirent N. Od kod? z adv.: exire inde Pl., hinc ab Thaide Ter., hinc N., nulla hinc exire potestas V. uiti, uteči; z abl.: portā Pl., portis apertis V., domo Pl., Ci., C., castris C., saeptis, statione V., fornice H.; s praep.: ex urbe Pl., Ci., e balneo, e patria Ci., e finibus suis, ex castris C., e conspectu V., de cavea, de triclinio, de provincia Ci., ab urbe L. Kam?: foras Pl., Varr., ad te Pl., ad me Ter., legati ad eos exierunt Ci., exire in alias domos tamquam in colonias Ci., in provinciam C., in luminis oras Lucr., ne solus rusve peregreve exirem H. da ne bi sam potoval; s sup.: exire praedatum in agrum Romanum L.; pesn. z inf.: eximus intus ludos visere Pl., exierant dare veris opes Stat. V pass. brezos.: crepuit ostium, exitur foras Pl., nollem huc exitum Ter. rad bi, da ne bi bil (da nisem) … izšel, uti inde exiri possit Ca., quā in Novam viam exitur Varr., non posse exiri C. da ni možno izseliti se; occ.
    a) (iz)stopiti (i)z ladje, izkrcati se, stopiti na suho: Ostiae … eum exire posse Ci., exire de navi Ci. ep., neminem ex nave exire passus est N., exire in terram ci., N.
    b) voj. vzdigniti se na vojsko, odriniti, iti na vojsko, na boj(išče): exitum est maxumā copiā Pl., cum paludatus exisset Ci., ex Italia ad bellum civile exire Ci., exire (sc. castris) de tertia vigilia C., ad pugnam V., L., in aciem L., extra vallum L.; (o ladjah) odjadrati, odpluti: prius quam classis exiret, cum classis exisset N.

    2. (o stvareh)
    a) (o tekočinah) izteči (iztekati): ut … e visceribus sanguis exeat Poeta ap. Ci., veterem exire cruorem passa O.
    b) (o vodovju) α) iztekati se, izlivati se: per septem portus in maris aquas O., in Scythicum sinum Mel. β) čez bregove stopiti, čez bregove udariti: cum spumeus amnis exīt (= exiit) V. γ) pritekati, izvirati: fons solo exit V.
    c) (o rastlinah) (pri)kliti iz … , poganjati: Varr., quae (arbor) stirpibus exit ab imis V., exit pampinus de stamine O., lupinus agro limoso exit Col., folia a radice exeunt Plin.
    č) (o žrebu) iz žrebovnice iziti, izhajati, izžrebati se: Lamp., exit sors ci., cuius nomen exisset Ci. je bilo izžrebano, senatores, qui C. Verre sortiente exirent Ci., primus ante omnīs exit locus … V., omnium versatur urnā serius ocius sors exitura H.
    d) pesn. na dan priti, na dan prihajati, posta(ja)ti, pojaviti (pojavljati) se: currente rota cur urceus exit? H., cum ipsis vocibus … exeunt gestus Q.
    e) (o besedah) priti (prihajati) iz ust: verbum, oratio exit Ci., nihil non consideratum exibat ex ore Ci., nihil insolens (nobena ošabna beseda) ex eius ore exiit N., maligna et vix exeuntia verba Sen. ph.
    f) iztekati se v kaj: artius exit in spatium (Bosporus Thracicus) Mel.
    g) vzdigniti (vzdigovati) se, kvišku, v zrak odleteti, vzleteti, vzpe(nja)ti se, kvišku moleti: exire in auras Lucr. (o ognju), curribus auras in aetherias V., hic mihi domus exit V. se mi dviga, mi stoji, ubi (vites) exierint V. so se vzvile, exit ad caelum arbos V., colles exire videntur O., ut (novellae) in altitudinem exeant Plin.

    3. pren.
    a) iti iz (s) česa, izstopiti iz (s) česa, zapustiti (zapuščati) kaj: e(x) vita Ci., ali de vita Ci., Plin. iun. iti s tega sveta, zapustiti ga, umreti, e patriciis exire Ci. izstopiti iz patricijskega stanu, memoriā exire (z ACI) L. izginiti iz spomina, pozabiti se, opus laudabile, numquam a memoria hominum exiturum Sen. ph., exire de (e) potestate (sc. mentis) Ci. ali a se Petr. „iz svoje lastne oblasti priti“ = iz uma priti, pamet izgubiti, (v pf. tudi =) ne biti več gospodar samega sebe, me studio gloriae exisse Ci., exire servitio V. uiti mu, rešiti se ga; de sponte eius (filiae), id est de voluntate exire Varr. odpovedati se svobodnemu razpolaganju z njo.
    b) zaiti v kaj: necesse est exeat in immensum cupiditas Sen. ph. = se mora vsekakor neizmerno razpasti.
    c) occ. α) izkopati se iz … : aere alieno (iz dolgov) exire Ci. β) med ljudi priti, v javnost prodreti, raznesti (raznašati) se, razširiti (razširjati) se (pogosto z ACI): fama exierat N., si in turbam exisset N., opinio etiam sine auctore exierat L., exiit opinio Suet., in vulgus exire et posteris prodi Plin. iun., ea res prodita est et in vulgus exivit Gell. γ) (o času) miniti (minevati), poteči (potekati), preteči (pretekati): quinto anno exeunte Ci. konec petega leta, exeunte hieme S., dies exit censurae, indutiarum dies exierat L., nullus mihi per otium dies exit Sen. ph., securus tibi et laetus dies exit Plin. iun. δ) mero ali mejo prekoračiti, preseči (presegati), raztegniti (raztezati) se: vide, ne novenae istae partes non exeant extra pecoris minoris ac maioris nomen Varr., vestra vita, licet supra mille annos exeat, in artissimum contrahetur Sen. ph., probationes in tertium diem exierunt Plin. iun.; (o dogodkih) spadati, priti na (v) … , biti na (v) … : exit … in Maias sacrum Florale Kalendas O., exire in hunc mensem O., in urbis nostrae ducentesimum annum Plin. ε) nagniti (nagibati) se na kaj, obrniti se zoper koga: exire in iram Lucan. razjeziti se, in aliquem Stat. besneti. ζ) v govoru zaiti, zahajati, zastraniti (zastranjevati): in allegorias et aenigmata, in laudes Castoris et Pollucis Q.

    — II. trans. (večinoma pesn.)

    1. (podobno glag. excedere) iti čez kaj, prekoračiti kaj, preseči (presegati) kaj: limen Ter., flumen, Avernas valles, modum O., lubricum iuventae T.

    2. (podobno glag. effugere) uiti, (iz)ogniti (izogibati) se komu, čemu: feros exibant dentis adactūs Lucr., corpore tela modo atque oculis … exit V., vim viribus exit V. odbija, venientem eludit et exit Stat., exire ictūs Ambr.

    Opomba: Nenavadne obl.: impf.: exiebant It.; pf.: exīt (= exiit) Pl., V.; fut. act.: exeam Vulg., exies Luc., Vulg., exiet Sen. ph., Eccl., exient Lact.
  • eximō -ere -ēmī -emptum (ex in emere)

    I. izvze(ma)ti, vzeti iz (z, od) česa, jemati iz (z, od) česa, odvze(ma)ti: ulmos bene cum radicibus, acina de dolio Ca., rem acervo O., exempta … spinis de pluribus una H., eximere medullam e caule, lapillos ventre crocodilli Plin., telum Q., dentem Neroni Suet., venena suctu corporibus Plin. izse-sa(va)ti, anulum digito Iust. s prsta sneti.

    — II. pren.

    1. (o času)
    a) izvze(ma)ti, odvze(ma)ti, izpustiti (izpuščati): unum diem ex mense, biduum ex mense, ex anno mensem Ci., tot annos e vita T.
    b) preskočiti: biennium L.
    c) (iz)gubiti, (po)tratiti: diem (dicendo, namreč pred sodiščem) Ci. ep., calumniā dicendi tempus Ci. ep., ea res exemit illum diem L. je vzela, eximere diem Plin. iun., tempus Suet.
    č) prebiti, preživeti: aetas male exempta Sen. ph., post tempus hiemalis quietis exemptum Amm.

    2. (od)vzeti komu ali čemu kaj, odtegniti (odtegovati) komu ali čemu kaj: moram certaminis hosti L., Leucas exempta est Acarnanum concilio L., otiosae peregrinationi tempus eximere Cu.

    3. koga iz števila, seznama izvze(ma)ti, črtati, izbrisati: aliquem de proscriptorum numero N., nomen Roscii de tabulis, aliquem ex (de) reis Ci., nulli eximentur Ci. nihče ne bo izvzet = vsi brez izjeme, aliquem turbae … auctorum eximere Q. povzdigniti iz … , hominibus se eximere Cu. ločiti se od ljudi; pesn.: aliquem memori aevo eximere V. izbrisati iz spomina potomstva, Phraaten numero beatorum eximit virtus H.

    4. kaj odvzeti = odpraviti, odstraniti: numquam … omnes balineae mihi hanc lassitudinem eximent Pl., illud, quod me angebat, non eximis (sc. mihi) Ci., eximere amicitiam ex natura rerum Ci., eximere labem V., postquam exempta fames epulis V. je bila utolažena (bolje act.!), eximere alicui atras curas, sollicitis animis onus H., religionem L., discrimen nationum Cu., dubitationem Q., sensum rei gestae Fl.; alicui non eximitur, quin … kdo si ne da iz glave izbiti, da … : plurimis mortalium non eximitur, quin primo cuiusque ortu ventura destinentur T.

    5. koga česa oprostiti (oproščevati), rešiti (reševati), osvoboditi: z abl.: aliquem obsidione, servitio, servitute, crimine L., rem miraculo L. stvari čudežnost odvzeti; s praep.: aliquem ex cruciatu Pl., an eximes ex hoc miseram metu? Pl., eximere aliquem ex culpa Ci., agrum de vectigalibus Ci., aliquem de nervo (jetništva, sužnosti) L., aliquem ex servitute L.; pesn. in poklas. z dat. = odtegniti (odtegovati): eximere aliquem noxae L., poenae O., T., Dig., aliquem supplicio magis quam crimini Cu., nos sceleri Val. Fl., aliquem opinionibus vulgi Q., vitae, morti T., quas mors odio et gratiae exemit T., eximere aliquem notae iam destinatae Gell.; z in in acc.: Syracusas in libertatem eximere L. Sirakuze osvoboditi.

    — III. izvze(ma)ti: Ci. idr., maiestatis quaestionem T.

    — IV. koga zadrževati, da ne pride pred sodišče: Ulp. (Dig.), Paul. (Dig.)
  • exolēscō -ere -ēvī -ētum (prim. alere, adolēscere)

    1. odrasti, dorasti, le v pt. pf. exolētus 3 dorasel, kot fem. godna za možitev: virgo Pl. ap. Prisc.; occ. vulg. goden za nečistovanje, poseb. evfem. = (kupljiv) deček ljubimec: Mart., Suet., scorta Pl., qui semper secum scorta, semper exoletos, semper lupas duceret Ci., remiges T.

    2. zarasti, poginiti; o živalih: Pl., o rastlinah: Col., Ap.

    3. pren. „odrasti“ =
    a) giniti: imaguncula paene iam exolescentibus litteris hoc nomine inscripta Suet.
    b) preiti, prehajati, (iz)giniti, miniti (minevati), ugasniti, propasti (propadati), zastareti, iz navade (mode) priti (prihajati), pozabiti (pozabljati) se: Vell., Col., Plin., Q., Suet., cum … patris Agrippae favor hauddum exolevisset L., exoleta vetustate annalium exempla L., exoletum iam vetustate odium L. pozabljeno, cum memoria nostri exolevit Sen. ph., ne vetustissima Italiae disciplina per desidiam exolesceret, cum antiquitus instituta exolescerent, rumor adeo validus, ut nondum exolescat, exolescunt Graeci amictus T.; subst. neutr. pl.: exoleta revocavit Suet.

    Opomba: Pf. act. exoluērunt: Pl.
  • exorbitō -āre -āvī -ātum (ex in orbita)

    1. intr. stopiti (skočiti) iz (s) tira, s poti, vstran, odstopiti (odstopati), zaiti, zahajati: Aug. (o vprežni živini), a praestitutis itineribus Lact.; pren.: exorbitare a regula Tert., a catholicae fidei regulis Sid.; abs. = od resnice odstopiti (odstopati): Eccl.

    2. trans. s prave poti zavesti (zavajati): animum a tramite communium gaudiorum Sid.
  • expectorō -āre (—), (—) (ex in pectus) iz prsi izgnati ali pregnati (preganjati): pavorem hunc meum Acc. ap. Non., tum pavor sapientiam omnem mi … expectorat Enn. ap. Ci.
  • expiscor -ārī -ātus sum ribo iz vode potegniti; le pren. (po)izvedeti: proinde expiscare, quasi non nosses Ter., nihil expiscatus est Ci.
  • expungō -ere -pūnxī -punctum

    I.

    1. izbosti, t.j. črke na voščeni pisalni deščici izpikati = izbrisati, prečrtati: ut expungatur nomen (namreč v zadolžni knjigi), ne quid debeam Pl., aliquem (alicuius nomen) urbicis rationibus Icti., miles temporis impendiis expungitur Icti. vojaku se pri mezdi zamuda časa „izbriše“ = odtegne.

    2. pren.
    a) odsloviti, iz službe dati, odpustiti: manipulum Pl.
    b) koga spod nog (s poti) spraviti: pupillum Pers.
    c) „izbrisati“ = poravnati: munus munere expungere Sen. ph.

    — II.

    1. (kak račun, seznam) pregled(ov)ati: rationes Icti., decurias (seznam dekurij) Suet.

    2. našte(va)ti: sidera ad nomen Plin.

    3. pren. opraviti, storiti, izvršiti: adventum Tert., vota et gaudia Caesarum Tert. obhajati.

    — III. zapisati, zaznamovati: milites Tert.
  • exsiliō in exiliō (ēsiliō) -īre -siluī -sultūrus (e[x] in salīre)

    1.
    a) ven skočiti, skočiti iz česa: exsilit in siccum V. (o kači); pren. (o stvareh): lumen exilit Lucr. švigne, exsiluere oculi O. so izstopile, quoniam legumina exsiliunt Plin., exsiliunt crines Stat. Od kod? z abl.: domo levis exsilit (mus) H., ut … exiliant cavis … nubibus ignes O. da šviga ogenj iz … ; z e(x): puer citus e cunis exilit Pl., exsilire e mari Suet. (o ribi). Kam?: huc … foras, ad molam Pl., ad te Ter., in privatorum damna Amm.
    b) (hipoma) pojaviti se, (hipoma) nastati: mox subitum nemus … exiluit Sil., gelida non crebrior exsilit Arcto grando Stat., tam subitas acies exsiluisse reor Cl.

    2. skočiti kvišku, skočiti na noge, poskočiti (poskakovati): Suet., Aug., in (pri) M. Anii testimonio Ci., gaudio (od veselja) exsilire Ci., clamore atque impetu perturbatus exsiluisti Ci., utcumque fortis exsilis puerpera H. skočiš iz postelje, cor exsilit Sen. ph. poskakuje, utripa. Od kod? z abl.: stratis … exiluit O., exsilire gremio, loco O., sedibus Lucan., cathedrā Plin. iun.: s praep.: properans de sella exilit Ci., ex sella exsiluit Cu. Kam?: exsilit ad caelum arbos V., arundo in caelum exsilit Sen. tr. leti; pesn.: lunares equi exsiluistis O. ste kot mesečni (= boginje Lune) konji skočili (= ste bili prestavljeni) na nebo.

    Opomba: Pf. exsilīvī: Sen. ph., Plin., Suet., Arn., Aug., Vulg., Amm.; exsiliī: Sen. ph., Stat., Vulg. Obl.: ēsilit (pr.) Gell.
  • exsistō in existō -ere -stitī (extitī)

    I. intr.

    1. izstopiti (izstopati), nastopiti (nastopati), vstati: conaris hoc dicere neminem exstitisse, qui Quinctium defenderet Ci. da ni nihče nastopil, reliqua, quibus (za kar) domini non exstitere L. Od kod? z abl: spelunca, qua Ditem patrem ferunt repente … exstitisse Ci., exsistere mediā alvo O.; s praep.: ab ara, de terra, ex arvis Ci., ab inferis L.

    2. occ.
    a) na dan (na vrh) priti (prihajati), pokazati se, prikazati se: equus submersus voraginibus non exstitit Ci., in media ferme urbe armati terrā (iz podkopa) exsistebant Cu.
    b) voj. prodreti, planiti iz … : qui signo dato omnes e latebris exsisterent L., exsistere ex collibus primis Auct. b. Afr.
    c) (nastajajoč) vzdigniti (vzdigati) se, pojaviti (pojavljati) se, nasta(ja)ti, roditi se: a media fronte inter aures unum cornu exsistit C., palma … ex pavimento exstitisse ostendebatur C., existere terris Lucr. (o živalih), stercore de taetro Lucr. (o črvih); pren.: scriptum est … vocem ab aede Iunonis extitisse Ci. da se je oglasilo, fons exsistit L., O. izvira.

    3. pren.
    a) nasta(ja)ti, posta(ja)ti, nastopiti, bi(va)ti: lacum repente exstitisse Ci., ut illa flamma divinitus exstitisse videatur Ci., magna … in ipsis operibus flamma exstitit Hirt., intolerabilis aestus exsistit, acrior flatus exsistit Cu., discidium exstiterat, bellum exsistit ex Sicilia, ex luxuria exsistat avaritia necesse est, in qua (tertia parte animi) irarum existit ardor, exsistit autem hoc loco quaestio subdifficilis, nisi Ilias illa extitisset Ci., exsistit motus, tanta malacia repente exstitit, magna inter eos controversia exsistit, plerumque in calamitate ex amicis inimici exsistunt C., nihil exstitit nobilius N., ne qua vis exsisteret N., exstitit externum bellum L., tumultus Suet.; z dat.: dictis captivorum fides exstitit L. izpovedi so … se potrdile (= uresničile), promisso fides exstitit Cu. kar je obljubil, je tudi izpolnil. V logičnem pf. = biti: si extitisset in rege fides Cu. ko bi bila. S predik. določilom α) v nom.: ego huic causae patronus extiti Ci., harum rerum Torquatus particeps exstitit Ci. je postal, timeo, ne in eum exsistam crudelior Ci. ep., magnus omnium iudicio vir exstitit N. se je izkazal velikega moža, in praetura novarum tabularum auctor exstitit Vell., omnium in litteris studiorum antiquissima musice exstitit Q., exstiterat quidam Scribonianum se ferens T. ki se je oznanjal za Skribonijana, tam civilis erga quosdam amicos exstitit Eutr. β) s predik. abl. qualitatis: cuius pater singulari exstitit fide Ci. je bil, qui primi consilio praestanti exstiterunt Ci. so bili. Z relat. finalnim stavkom: deinde alius exsistet, qui … Ci., solum qui piacula exigeret exstitisse Iust.
    b) iz česa (logično) izhajati, slediti (s posledičnim ut ali ACI): exsistit illud, ut amici per se expetendi sint Ci., ex quo exsistet, ut de nihilo quippiam fiat Ci., exsistit illud, multa esse probabilia, quae … Ci.

    — II. trans. kaj na svetlo postaviti: suum sibi exsistendo principium Aug.
  • exspīrō (expīrō) -āre -āvī -ātum

    1. izpih(ov)ati, izpuha(va)ti, puhati iz … , izdihniti (izdihavati)
    a) trans.: de corpore odorem expirans acrem, sanguinis exspirans de pectore flumen Lucr., exspirare flammam, flammas V., colorem Plin. izgubiti, sonos per saxa Sil.; o umirajočih: exspirare auras O., animam V., O., Gell., animas V., animā nondum exspiratā Auct. b. Afr.
    b) intr. (večinoma pesn.): necessest … ignis corpora … exspirare foras ali ut Aetnae expirent ignes Lucr. puhnejo, exspirant vermes Lucr. prihajajo na dan, vis fera ventorum … exspirare aliquā cupiens O. izhlapeti, unguenta expirant Plin. se izdišijo, expirat halitus Averni Val. Fl.; pren.: irae pectoris exspirant Cat. jeza izbruhne.

    2. occ. (intr.) izdihniti (izdihovati), namreč dušo, preminiti, umreti (umirati): calcibus atram tundit humum exspirans, exspirans Accam … adloquitur V., ubi perire iussus exspiravero H., exspirare inter primam curationem, inter verbera, in pugna et in acie L., rescisso vulnere exspiravit L. epit., nuntiatā fratris repulsā in petitione consulatus ilico exspiravit Val. Max., effuso cerebro exspiravit Vell., saucii subinde exspirabant Cu., tradidit infantem et exspiravit Sen. rh., gaudio exspiravit Plin., exspirare super corpus viri Petr.

    3. pren.
    a) (po)giniti, miniti, prestati = nehati, preiti: si ego morerer, mecum exspiratura res publica erat? L., ne res publica exspiraret, effecit Val. Max., Sophroniscum Socrates exspirare non patitur Sen. ph. v pozabo priti, exspirante iam libertate Plin. iun.
    b) jur. miniti, prestati, veljavnost (moč) izgubiti: prior obligatio exspirat, criminis causa exspirat Dig.
  • exsplendēscō (explendēscō) -ere -duī (—)

    1. posvetiti se iz … , zasvetiti se iz … , svetiti se, sijati: ignis exsplendescit Sen. ph., sirio explendescente Plin.

    2. pren. odlikovati se, sijajno se razvi(ja)ti: (Atticus) clarius explendescebat, quam … N., in puero statim corporis animique dotes explenduerunt Suet.
  • exstinguō (extinguō, gl. začetek ex ) -ere -(s)tīnxī -(s)tīnctum

    1. gasiti, pogasiti, ugasiti: extinguere lumen Lucr., lumina Ci. ep., extinguere ardorem, faces iam accensas Ci., id incendium non aquā, sed ruinā Ci. ep., ignem L., extinctis ignibus O., extinguere cinerem O., immersas faces Plin., calx exstincta Vitr.; med.: ex(s)tingui (u)gasiti, pogasiti: consumptus ignis sua sponte extinguitur Ci., ut olim deficere sol hominibus exstinguique visus est Ci., si ardens lucerna extinguatur Plin.; pren.: ex(s)tinguere sitim O., Sen. ph. (pekočo) žejo ugasiti, famem maligne Sen. ph. borno utolažiti; occ. izsušiti (izsuševati): dissipatam (aquam) rivis extingues Sors oraculi ap. L., extinguere mammas Plin., modico tepore succus extinguitur Cu.

    2. pren.
    a) „življenja luč komu upihniti“ = koga pokončati, pogubiti, usmrtiti, umoriti: seni animam extinguerem, extinguere puerum Ter., si eos extinguere voluerimus N., liberos extinguere parabant N., nobilitas multos mortalīs ferro aut fuga extinxit S., iuvenem fortuna morbo extinxit L., extinxti te meque V. ali natumque patremque cum genere extinxem V. (gl. opombo), me devota non extinxit arbos H.; v pass.: Cn. et P. Scipiones extincti occiderunt Ci., exstinctus funere V.; med.: ex(s)tingui = umreti, poseb. nenadoma, predčasno: si Pompeius tum esset extinctus Ci., hunc maturius extingui vulnere vestro Ci., Dareo extincto N. po Darejevi smrti, exstinctus (= mortuus) amabitur idem H., Scaurus Mamercus, in quo Scaurorum familia exstincta est Sen. rh. ki je z njim izumrla.
    b) ugonobiti, pokončati, razdejati, uničiti (uničevati), zatreti (zatirati), zadušiti, (o)slabiti; med. = (po)giniti: formam Ter., lex fumantis reliquias coniurationis extinxit Ci., extinguere furorem, pestem, perniciem, invidiam, inimicitias, consuetudinem, pulchritudinem, instituta, leges, censuram, imperium, eius salutem, populi Romani nomen Ci., infamiam Ci. izbrisati, cum extinguebas senatum, extincto senatu Ci., externa bella extinctā C., extinguere vestigia urbis L., famam L., V., nefas, pudorem V., non posse contumeliam extingui N. izbrisati se, familia extincta S. brez ugleda in veljave, extinguere (alii) odorem Plin., venena Plin. zamoriti; med.: extincto calore occidimus ipsi et extinguimur Ci., generis praesidia omnia extincta sunt S.
    c) occ. α) česa spomin zatreti, kaj iz spomina izbrisati, kaj pozabiti; med. v pozabo priti, pozabiti se: crimina sua, memoriam publicam Ci., vocem hominis … silentio L.; med.: sermo … oblivione posteritatis extinguitur Ci., rumor extinguitur Ci. β) jur. kaj razveljaviti, čemu moč vzeti (jemati); med.: (u)gasniti, moč izgubiti (izgubljati), miniti, prestati: exstinguere fidei commissum, ius pignoris Icti.; actio, stipulatio exstinguitur Icti.

    Opomba: Sinkop. obl.: cj. pf. act.: exstīnxit = exstīnxerit Pl.; ind. pf. act.: extīnxtī = extīnxistī V.; cj. plpf. act.: extīnxem = extīnxissem V.
  • exstō (extō) -āre -stātūrus (Plin., Icti.)

    1. (ven) moleti, moleti iz česa, gledati iz česa, štrleti: Col., tantummodo humeris ac summo pectore exstare C., humeris exstantem suscipit alter V., ninguit, … cervi vix cornibus exstant (namreč iz snega) V., ossa sub incurvis extabant arida lumbis O., extare supra profundum O., homines … paulum supra terram exstantes Gell.; pesn.: serpens longā trabe rectior extat O. stoji pokonci, se vzpenja, Phoebus extat O. stoji visoko na nebu. Od kod? z abl.: quantum exstant aquā H., tantum quod exstaret aquā L., navis extat aquis O.; s praep.: milites capite solo ex aqua exstant C., quo altius ab aqua exstaret L., extabat ferrum de pectore O., aedificia modice ab humo exstantia Plin.; pesn. z acc.: quantum egomet Nereidas exto Stat. presegam; occ. iz vode moleti: modo pectore, modo ore tenus exstantes T.

    2. pren.
    a) (po)kazati se, v oči biti: quo magis id, quod erit illuminatum, exstare atque eminere videatur Ci., licet haec nitere et aliquatenus extare videantur Q., vox et tua vocibus extet Val. Fl. preglašaj.
    b) α) viden biti, obstajati, ostati, bi(va)ti: Syrorum … nemo exstat, qui ibi sex menses vixerit Pl., exstant litterae, quaedam foedera exstant, scriptum exstat in iisdem litteris, cui heres non exstabit, tot senatus exstare consulta, ut exstaret testimonium Ci., dum populi Romani nomen exstabit Ci. dokler bo živelo, eius monimentum exstare voluerunt Ci., cuius sepulcrum usquam exstet Ci., video … neminem, … cuius non exstet in me summum meritum Ci., benignitatis memoriam volebat exstare N. da ostane, non exstat alius auctor L., cuius auctor non exstat Q.; brezos. ex(s)tat z ACI ali odvisnim vprašanjem = jasno (očitno, gotovo) je, vidi se: quem extet … eloquentem fuisse Ci., apparet atque extat, utrum simus earum (artium) rudes an didicerimus Ci. β) occ. še ohranjen biti, še bivati, še živeti: qui locus (est), in quo non extent huius … fortitudinis … inpressa vestigia? Ci., exstant epistulae Philippi ad Alexandrum Ci., quod eorum monimenta certa in litteris exstant Ci., si qui ex tanto exercitu reliqui milites extant Ci., Sarmenti domina exstat H., sepulcra exstant L., ritus ut a prisco traditus exstat avo Tib., cuius tres orationes extant Q. Adj. pt. pr. ex(s)tāns -antis (ven) moleč, štrleč: partes exstantiores Cael., exstantiores aures Ambr.
  • exsul (exul) -ulis, adj. masc. in fem. (najbrž iz ex in solum, prim.: exsules dicuntur solo patriae suae pulsi Fest.)

    1. prostovoljno ali prisilno zunaj domovine (v tujini) živeč, kot subst. masc. izseljenec, brezdomec, izgnanec, pregnanec, ubežnik, kot fem. izseljenka, brezdomka, izgnanka, pregnanka, ubežnica: omnes scelerati atque impii, quos leges exsilio affici volunt, exsules sunt, etiamsi solum non mutarint Ci., quom Hannibal Carthagine expulsus Ephesum ad Antiochum venisset exul Ci., num qui exules restituti Ci., exules sine lege restituit Ci., cum vagus et exsul erraret atque undique exclusus Ci., exules damnatosque totā Galliā … ad se allicere C., exsules Thebas occuparunt N., feror exsul in altum, regnis ademptis exsul, exsules Teucri V., egregius exsul H. (o Regulu), exsules beati H. (o trojanskih potomcih), aliena petentes velut exsules loca Cat.; kot fem.: exul Hyperm(n)estra O., exsul umbra ducis Lucan., non alia exsul T., matrona exsul Amm. Od kod? Iz česa? z abl.: exsul patriā, domo S., Medea Corintho exsul Hyg.; z gen.: Ps.-Q., patriae exsul H., Lucan., exsul mundi (dea) O., exsul orbis terrarum Cu., eiusdem loci T., paradisi Eccl.; pren.: ciconia avis exsul hiemis Publ. Syr. ap. Petr. pozimi v tujini bivajoča.

    2. pren. rešen česa, brez česa: exul mentisque domusque O., exsul vocis humanae Tert., pectoris tui Aug.
  • exsuscitō -āre -āvī -ātum

    1. vzdigniti (vzdigati): glebas arvo ex molli Acc. fr.

    2. iz spanja zbuditi (zbujati), zdramiti: exsuscitate vostram huc custodem mihi Pl., aggreditur me et quietum exsuscitat Acc. fr., te gallorum, illum bucinarum cantus exsuscitat Ci.

    3. pren.
    a) vzbuditi = zanetiti: genu nixus flammas exsuscitat aurā O., ne … parvus hic ignis incendium ingens exsuscitet L.
    b) duševno vzbuditi (vzbujati): quae cura exsuscitat etiam animos Ci., auditoris animus … dictis exsuscitatur Ci., exsuscitare naturalem memoriam hac notatione Corn., magis tute te exsuscita, ut … Brutus in Ci. ep. ojunači se.