Franja

coquō (st.lat. quoquō) -ere, coxī, coctum (iz quequō za *pequō; prim. gr.πέσσω kuham, prebavljam, πεπτός kuhan, lat. coctiō, coctor, coquus, culīna, popa, popīna; sem spadajo tudi izpos. iz lat. coquere v nem. kochen, v sl. kuhati)

1. (s)kuhati, (z)variti, (s)peči, jed (zdravilo, strup) pripraviti (pripravljati); abs.: ire coctum Pl., coquendo sit faxo et molendo Ter., difficilis in coquendo cyma Plin., vas ad coquendum Dig.; z zunanjim obj.: is, qui illa coxerat Ci., c. cibum Varr., Lucr., cochleam ali cochleas Cels., Varr., humana exta, pavonem H., ova columbina Cels., dulce dedit tostā quod coxerat ante polentā (iz ječmenove moke) O.; v pass.: cibus coctus S., cibaria cocta N., L. močnik; s proleptičnim obj.: c. cenam Ca. et Caelius ap. Gell., Pl., cotidie sic ei cena (hrana) coquebatur, ut … N., c. panem Varr. ap. Non., Plin., Icti., medicamenta, venena L., ius H., liba in subito cocta foco O. Od tod subst. pt. pf.
a) coctum -ī, n in pl. cocta -ōrum, n skuha, kuhovina, (s)kuhane jedi: quid tu … curas, utrum crudum an coctum ego edim Pl., cocta vendere Suet.
b) cocta -ae, f kuhana pijača, prevretek, zvarek: niveae custodia coctae Mart.

2. coquī = vreti, kipeti (zaradi vročine): iam non solum ardet unda, sed coquitur Sid.

3. (človeka) na železni mreži peči, pražiti: Lact.

4. occ.
a) kuhati = žgati, (o)paliti, (s)topiti, sušiti, presušiti, posušiti, izsušiti (izsuševati): calcem Ca., Vitr., Dig., carbones Ca., Dig., laterculos Ca., laterem Mart., coctus later Vitr., Iust. žgani kamen, opeka, agger coctus Pr. iz žganih kamnov, iz opeke, fidelia cocta Pers., murrhea in Parthis pocula cocta focis Pr., robur coctum V. na ognju sušen čvrsti les, ligna cocta Ulp. (Dig.) izsušen les (ki se ne dimi) = ligna acapna Mart.), coctus pulvis Stat., coquere aera fornacibus Lucan. ali aurum cum plumbo Plin. (s)topiti, rastra et sarcula Iuv. kovati, locus is melior, quem non coquit sol Varr., glaebasque … coquat maturis solibus aestas V., cava flumina … radii tepefacta coquebant V., vidi ego … rosaria Paesti sub matutino cocta iacere Noto Pr., coquiturque vaporibus aër Val. Fl.
b) (do)zoriti, (do)goditi, v pass. zoreti, dozore(va)ti, kuhati se: eas (arbores) … sol et luna coquunt Varr., cum frumentum aestas et debita maturitas coxit Sen. ph., c. messem Mart., vinum prius quam coctumst pendet putidum Pl., mitis in apricis coquitur vindemia saxis V., poma matura et cocta Ci. zrelo in godno, (fructus fici) solibus coctus Plin.
c) zaužite jedi v želodcu prekuha(va)ti, razkrojiti (razkrajati), raztvoriti (raztvarjati), prebaviti (prebavljati): Lact., ut … omnia cocta atque confecta in reliquum corpus dividantur Ci., cibi … , qui potius difficulter coquuntur quam facile vitiantur Cels., ut balineae ardentes, quibus persuasere in corporibus cibos coqui Plin.; od tod šalj.: at vos praesentes, Austri, coquite horum obsonia! H. storite, da segnijejo.

5. pren.
a) kaj „kuhati“, „zakuha(va)ti“ = naklepati, snovati, izmisliti (izmišljati) si: quidquid est, … bene coctum dabit Pl., bene cocto, condito, sermone bono Luc. ap. Ci. ep., inpotentibus instructi consiliis, quae secreto ab aliis coquebant L., principes occulte Romanum coquebant bellum L., c. iras cum fraude, Latio extrema coepta Sil., trucem invidiam Stat.
b) vznemiriti (vznemirjati), stiskati, težiti, ujedati, mučiti, trapiti: egomet me coquo Pl., quae cura nunc te coquit Enn. ap. Ci. te tare, quam (Amatam) … femineae ardentem curaeque iraeque coquebant V., quos ira metusque coquebat Sil., nec oratorem macerat et coquit (sollicitudo) Q. — Od tod adj. pt. pf. v komp. z gen.: hodie iuris coctiores non sunt, quam qui lites creant Pl. bolj premeteni v pravu.

corrotundō -āre -āvī -ātum

1. zaokrožiti (zaokroževati), med. zaokrožiti (zaokroževati) se: sic cometarum corpus ipsum corrotundatur Sen. ph., terra mater est in medio quasi ovum corrotundata Petr. okrogla kakor jajce, jajčasta, scuta de vimine in modum cratium corrotundata texebant Veg.

2. pren.
a) ritmično zaokrožiti (zaokroževati): quotiens enthymemata sua gestu velut corrotundant Q. (o govornikih).
b) kako število zaokrožiti (zaokroževati), dopolniti (dopolnjevati): centies sestertium Petr.

cothurnus (coturnus) -ī, m (gr. κόϑορνος)

1. koturn, nizek škorenj, grško obuvalo z debelimi podplati, ki je pokrivalo celo nogo in zadaj segalo do sredine meč, spredaj pa je bilo zadrgnjeno z (nav. rdečim) jermenjem: Vell., Iust., Tuditanus … ille, qui cum palla et cothurnis nummos populo de rostris spargere solebat Ci., ut, si cothurni laus illa esset, ad pedem apte convenire, neque multi cothurni paucis anteponerentur nec maiores minoribus, sic … Ci.; poseb.
a) lovski koturn, lovski nizki škorenj: virginibus Tyriis mos est gestare pharetram purpureoque alte suras vincire cothurno V., puniceo stabis (sc. Diana) suras evincta cothurno V., breviorque videtur virgine Pygmaeā nullis adiuta cothurnis Iuv.
b) koturn ali visoki čevelj tragiških igralcev, s skoraj čevelj visokimi podplati, ki ga je vpeljal Ajshil (naspr. soccus obuvalo komikov): Q., Amm., c. maior, minor Ci., Aeschylus … docuit magnumque loqui nitique cothurno H., nil illi larvā aut tragicis opus esse cothurnis H., tragoedia pictis innixa cothurnis O.

2. pren.
a) tragični, vzneseni slog, α) v pesništvu: sola Sophocleo tua carmina digna cothurno V., grande munus Cecropio repetes cothurno H., desine et Aeschyleo conponere verba cothurno Pr., tragicos decet ira cothurnos O., in cothurnis prodit Aesopus novis Ph. nastopa v novih koturnih = z novimi tragiškimi verzi, cothurnus et sonus Sophoclis sublimior Q., Varro, Sophocleo non infitiande cothurno Mart., nec comoedia cothurnis assurgit nec contra tragoedia socculo ingreditur Q., fingimus haec altum saturā sumente cothurnum scilicet Iuv., a socco ad cothurnum ascendere, ioca non infra soccum, seria non usque ad cothurnum Ap. β) v slikarstvu: cothurnus ei (sc. Nicophani) et gravitas artis multum a Zeuxide et Apelle abest Plin.
b) tragični predmet, tragična snov: vulgi scelus et cuncta graviora cothurnis Iuv.
c) vznesena dostojnost: c. imperatoriae auctoritatis (cesarskega veličanstva) Amm.
č) žaloigra, tragedija: hunc socci cepere pedem (sc. iambum) grandesque cothurni H. komedija in tragedija.

crēdō -ere -didī -ditum (osnovni pomen je srce [= zaupanje] polagati na [v] koga ali kaj, zaupati komu)

I.

1. komu kaj zaupa(va)ti, poveriti (poverjati), preda(ja)ti, izročiti (izročati), v roke da(ja)ti, prepustiti (prepuščati): O., Plin. iun., Iust. idr., alicui id aurum, alicui tutelam Pl., alicui omnem exercitum Ter., cuinam praesidio pecua credemus Corn., cr. alicui omnes res ali res tantas Ci., ut mihi illum honorem non solum datum, sed etiam creditum et commissum putarem Ci., cr. fortunas suas alicuius fidei N., arma militi, alicui imperium L., num puero summum belli, num credere muros (hortati sumus)? V., Aenean credam (quid enim?) fallacibus auris et caelo? V., navis, quae tibi creditum debes Vergilium H., semina sulcis cr. Tib., ea (= semina), quae terrae credimus Col., cr. vela Ionio mari Cl.; pesn.: credere aliquem solo ali terrae Lucan. podreti koga na tla (na zemljo). Včasih s stranskim pomenom molčečnosti = zaupno izročiti (izročati), molčečno zaupa(va)ti: facinus magnum timido pectori Pl., quod erat cerae creditum, iam mihi credis? Pl., alicui cr. verba ali consilia sua omnia Ter., id tibi non credidit Ci., ei arcanos sensus cr. V., illa velut fidis arcana sodalibus olim credebat libris H., alicui tantundem quam sibi cr. Sen. ph. Pogosto refl. se credere alicui ali alicui rei zaupa(va)ti se, izročiti (izročati) se komu, čemu: se Neptuno (pesn. = mari) Pl., se victori Ci., cui se, cui salutem suam crederet Ci., cr. se alicuius tectis Ci., se suaque omnia alienissimis C., Daedalus … praepetibus pinnis ausus se credere caelo V., ausus se credere pugnae V. pogumno spustivši se v boj, te comminus aequo mecum crede solo pugnaeque accinge pedestri V. spusti se z menoj peš v boj, age te procellae crede veloci H., qui perfidis se credidit hostibus H., cr. se caelo Iovique O., se nocti ali se ponto O. upati si v noč (na morje), se publico (na plano) Sen. ph., temere se colloquio, se templi religioni Vell., se ventis Q., se pedibus Sil. (o bežečih), simpliciter se amicis Plin. iun., se fidei medici Iust.; kam? z in in acc.: inque novos soles audent se germina tuto credere V.; pass. (med.): casūs … turbae, quae tecum est credita ponto O. ki si je s teboj upala na morje.

2. occ. denar idr. komu zaupa(va)ti, posoditi (posojati), v najem da(ja)ti, na up da(ja)ti: cr. nemini Ca., quod credidisti, reddo Pl., alicui numquam quicquam cr. nisi si accepto pignore Pl., alicui male cr. Pl., ei nummum nullum credidit Ci., cr. alicui pecuniam (pecunias), grandem pecuniam Ci., pecuniam alicuius fide (na besedo) cr. Ci., cr. alicui aut pecuniam aut beneficia Sen. ph., exegit, quod crediderat Ci., ne, quod crediderat, perderet Ci., pecuniamque sine faenore sineque ulla stipulatione credidit N., cr. populis Ci., talenta Q.; abs.: credendi modum constituere Ci., in dando et credendo procedere longius Ci., cum credebat inductus usuris Ci., emam, aedificabo, credam, exigam Sen. ph. Pogosto v pt. pf.: res creditae zaupano, posojeno blago (= denar), npr.: solutio rerum creditarum Ci., iustitia in rebus creditis fides nominatur Ci., pecunias creditas solvere Ci. ali non solvere C., pecuniam creditam ali argentum creditum solvere L., pecuniae male creditae exactio Sen. ph.; elipt.: certa credita (sc. pecunia) Q.; pren.: quam bonā fide (terra) creditum fenus reddidit Plin. — Od tod subst. pt. pf. crēditum -ī, n kar je bilo komu posojeno, posojilo, dolg, kredit: creditum abiuraverat S., solvere creditum sorte L. plačati dolg z glavnico po odbitih obrestih, solvere creditum fide incolumi ex thesauris Gallicis L., etiam malo (sc. homini = lopovu) reddere creditum Sen. ph., exigere creditum Q., Suet., crediti exactio Mel., cr. iustum L., insolubile Sen. ph., publicum Q.; pren.: ex beneficio creditum facere ali beneficium creditum (predikatni acc.) facere Sen. ph.

II.

1. zaupati komu, čemu, upati na (v) koga, nasloniti se na koga, sloneti na kom, zanesti (zanašati) se na koga, na kaj; z dat. personae ali rei: cr. eorum nemini Ci., neque credit nisi ei, quem fidelem putat Ci., alicui parum ali nimium cr. C., Corn., neque loco neque homini cuiquam satis cr. S., neque mortali cuiquam neque tempori satis cr. S., dubitare, virtuti an fide (dat.) popularium minus crederet S., consules magis non confidere quam non credere suis militibus L. sta zaupala manj srčnosti kakor zvestobi … , praesenti fortunae non cr. L., cr. alicuius fidei Cu., cr. non amicorum fidei, non liberorum pietati Sen. ph., utrumque vitium est, et omnibus credere et nemini Sen. ph., alicui tantum cr., ut … Auct. b. Alx.; pesn.: nimium ne crede dolori V., altae neu crede paludi V., non cr. caelo adventantibus Euris V., equo ne credite Teucri V., hastae credere V., neu struere auderent aciem neu credere campo V. spustiti se v boj na planem, cr. talaribus O. zanašati se na … , credere desine ventis O., ante actis veluti male crederet O.; v pass.: pratensibus optima fungis natura est, aliis male creditur H.; z de: nec de te credam nostris ingrata serenis Val. Fl.; abs.: post amicitiam credendum est, ante amicitiam iudicandum Sen. ph., perditissimi hominis est fallere eum, qui laesus non esset, nisi credidisset Sen. ph.

2. occ.
a) α) komu, čemu verovati, verjeti; z dat. personae: credamus testibus Ci., ubi quis peieraverit, ei credi postea, etiam si per plures deos iuret, non potest Ci., si diceret iuratus, crederes (sc. ei) Ci., ego potissimum Thucydidi credo N., his auctoribus temere credens C., meliori (modrejšemu) credere non vis? H., si Valerio qui credat L., cr. talia deferentibus pueris Cu.; pogosto kot vrinek mihi crede, v pl. mihi credite verjemi(te) mi (moji besedi), poslušajte me (moj nasvet): Sen. ph., Amm., fuit tanti, mihi crede Ci., muta iam istam mentem, mihi crede, oblivisere caedis atque incendiorum Ci., sed, mihi credite, non est iturus (sc. Catilina in exsilium) Ci., „facinus“, inquit, „memorabile fecistis; sed, mihi credite, inchoata vestra gloria nondum perfecta est … “ L., carpe viam, mihi crede, comes H., nec perit in tanto quicquam, mihi credite, mundo O.; redk. obratno crede mihi, credite mihi: Ci. ep., Plin. iun., regia, crede mihi, res est V., namque ego, crede mihi, … te sequerer O., credite mihi, et nos, si viri sumus, a dis adoptabimur Cu., credite mihi, non est turpe misereri Sen. rh.; z dat. rei: fortunatorum promissis miseros credere non oportet Ci., cr. fabulis, somniis Ci., falsis visis non cr. Ci., nos non minimo potissimum numero credidimus L. nismo ravno najmanjšemu številu verovali = nismo imeli ravno najmanjše število za pravo, cr. oculis magis (ali amplius še več Sen. ph.) quam auribus L., cr. lacrimis O., nec vanis credite verbis O., (non) cr. famae Cu., O., cr. talia suadentibus oraculis Cu., rumori Suet.; star. z gen. rei ali causae: nam mihi divini numquam quisquam creduat (gl. opombo), qui … Pl., numquam … mihi quisquam homo mortalis posthac duarum rerum creduit (gl. opombo) Pl.; določilo z de: recte non credis de numero militum Ci. ep., leniter te accusans in eo, quod de me (govoricam o meni) cito credidisses Ci. ep., Dinon historicus, cui nos plurimum de Persicis rebus credimus N., maluit avunculo et Caesari de se quam vitrico credere Vell., de his famae credere Cu., cr. oratori maximo de nomine suae artis Q.; abs.: hae latebrae dulces et, iam si credis, amoenae H., egregium cum me vicinia dicat, non credam? Pers. Pass. brezos.: creditum est aliquando Sardis et fortasse credetur Ci., in quo scelere, etiam cum multae causae … inter se congruere videntur, tamen non temere creditur Ci., ne, quodcumque volet, poscat sibi fabula credi H.; pesn. pass. z osebnim skladom (credor = creditur mihi): ora (Cassandrae) non umquam credita Teucris V. ki jim Tevkri niso nikoli verjeli, certe credemur, ait, si verba sequatur exitus O., vix equidem credar O. komaj se mi bo verjelo, creditus accepit cantatas protinus herbas O. β) sibi credere samemu sebi (svojemu prepričanju) verjeti, sam pri sebi prepričan biti: non satis sibi ipsi credebant Auct. b. Alx., crede nobis, crede tibi Plin. iun., fieri malunt alieni erroris accessio quam sibi credere Min.
b) (z zunanjim obj.) kaj verjeti, kaj (v kaj) verovati, kaj za resnico imeti: quid iam credas? Ter., quod fere libenter homines id quod volunt credunt C., ille lacrimans orare, ne ea crederet S., cr. haec cupidius L., primus est deorum cultus deos credere Sen. ph., hoc nolo mihi credas, sed fideli Vergilio Sen. ph.; posebna rekla (večinoma kot vrinek): crede hoc meae fidei (besedi) Ter., quod quidem magis credo Ci. in to se mi zdi verjetneje, quod et non praedicanti facile equidem crediderim Ci., quod mihi credas velim, hoc mihi velim credas, tudi samo credas mihi velim ali velim mihi credas (sc. hoc) Ci. ep., quis hoc credat, nisi sit pro teste vetustas? O., quod nisi expertus vix credat Vell., quod equidem non temere crediderim Suet. V pass.: res tam scelesta credi non potest Ci., testimonium si diceret, non crederetur Ci., opinio in Sardinia credita Ci., Euander venerabilior divinitate creditā Carmentae matris L. ker se je splošno verovalo (priznavalo) božanstvo … , saepe, quod falso creditum est, veri vicem obtinuit Cu., falsum est, quod vulgo creditur, testamenta hominum speculum esse morum Plin. iun. Določilo s praep.: ne quid de se temere crederent S., licet Thrasymachus quoque idem de actione crediderit Q., Vittelius credidit de perfidia T., facilius de odio creditur T.; potest alio tempore … falsum aliquid pro vero credi S.; z ACI: Plin. iun., Ap., credone tibi hoc nunc, peperisse hanc e Pamphilo? Ter., credo te isto animo venisse Ci., quod vix credendum sit tantas res tam breviter potuisse declarari N., quod civitatem ignobilem atque humilem Eburonum suā sponte populo Romano bellum facere ausam vix erat credendum C., si pleraque dure dicere credit eos H., utinam Indi quoque deum esse me credant Cu.; z odvisnim vprašanjem: vix credere possis, quam sibi non sit amicus H., quam trepide anxieque certaverit, … vix credi potest Suet.; abs. (zunanji obj. se lahko pristavi v mislih): Lucr., audivi et credo (kot odgovor) Ter., credo, satis credo (kot odgovor na željo, ki jo je kdo o kom izrekel) Ter. že verjamem, že dovolj verjamem, imperiti facile ad credendum impelluntur Ci., ita me ad credendum ducit tua oratio Ci. tako me prepričuje tvoj govor, neque id mirandum, si non facile ad credendum adducebatur N., vidit, si quo esset iter facturus pronuntiasset, hostes non credituros N., neque caede vulgatā statim creditum est Suet.
c) verjeti = meniti, misliti, kakega mišljenja biti, imeti koga ali kaj za kaj: timeo, ne aliud credam atque aliud nunties Ter.; s predikatnim acc.: quid eam credis? Pl. kaj misliš (sodiš) o njej? quoscunque moribus aut fortunā novis rebus idoneos credebat S., quae deserta et inhospita tesqua credis, amoena vocat mecum qui sentit H., Scipionem Hannibal … praestantem virum credebat L., se Iovis filium credidit Cu., quos gravissimos sapientiae magistros aetas vetus credidit Q.; v pass. s predikatnim nom.: credi posset Latonia O., male credebar sanguinis auctor ego O., pignora da, per quae tua vera propago credar O., unde origo animi caelestis creditur Q.; pt. pf. v voc.: Rufe, mihi frustra ac nequicquam credite amice (drugi berejo amico) Cat.; z inf.: credit de suo adventu esse auditum N., in rem fore credens universos appellare et cohortari S., credas pluisse (lapidibus) Mel., non amavisse credebant sibi Plin. iun.; z ACI: Pl., Ter. idr., credidit Quinctius eum facta imitaturum Ci., credo ego vos, iudices, mirari, quod ego potissimum surrexerim Ci., cum reliquum exercitum subsequi crederet C., quod deditione factā nostros praesidia deducturos … crediderant C., ceterum credere illum nihil palam ausurum S., Poeno cepisse iam se urbem credente L., caelo tonantem credidimus Iovem regnare H., iurando gratiam Scythas sancire ne credideris Cu.; v pass. z NCI: Mel., Plin. iun. idr., ea (navis) praeter creditur ire Lucr., pro certo creditur (Catilina) necato filio vacuam domum scelestis nuptiis fecisse S., creditur, ex medio quia res arcessit, habere sudoris minimum … comoedia H., huic Epaphus magni genitus de semine tandem creditur esse Iovis O., Antiphon … pro se dixisse optime est creditus Q., aries creditus vexisse Phrixum T. o katerem se je mislilo, da … , illic voluntariā morte interisse creditus T.; pa tudi pass. z ACI: quorum neminem nisi iuvante deo talem fuisse credendum est Ci., creditur Pythagorae auditorem fuisse Numam L., creditum est ceteros veneno aut fame exstinctos (esse) T., numquam credito (absolutni abl.) sine fraude Germanicum interisse T.; abs.: at ego haut credo, sed certo scio Pl., credin' (= credisne)? Ter. meniš? misliš? (dvomeče vprašanje), ut Athenaeus credit (kot vrinek) Q., oppidum adiacet Cherrone, a Diana (sic creditur) conditum Mel.

3. Rekla:
a) credo (večinoma kot vrinek) kot subjektiven, pogosto ironičen izraz govornikovega mnenja, menim, mislim, menil bi, mislil bi, sumil bi, menda, pač: credo, misericors est Pl., Mulciber, credo, arma fecit Pl., si te iam, Catilina, comprehendi, si interfici iussero, credo, erit verendum mihi, ne non … Ci., quaerendum, credo, est, Heius num aes alienum habuerit Ci., quod Pompeius insidias timens, credo, … munitionibus appropinquare aliquamdiu non audebat C., quo maiorem, credo, licentiam habeant, qui peccare conentur C., credo, falsa existimans ea, quae de inferis memorantur S., a bello, credo, quod deinde gessit, appellatum L., evasti (= evasisti): credo, metues doctusque cavebis H. (prim. H. Sat. II, 2, 90), at, credo, mea numina tandem fessa iacent V., quisquis es, haud, credo, invisus caelestibus V., iam Thessali equites et Acarnanes Aetolique, … fundis, credo, et hastis igne duratis repellentur? Cu.
b) crederes (nekakšen porek irealnega pogojnega stavka) menil (mislil) bi bil, utegnil bi bil meniti (misliti), namreč: „ko bi bil videl“, 'ko bi bil mogel videti': Q., maestique — crederes victos — … redeunt in castra L., crederes Alexandrum … flere Cu., signum datum crederes Cu.

Opomba: Star. cj. ali opt. pr. creduam, creduas, creduat ali creduis, creduit, creduint: Pl.

creō -āre -āvī -ātum

1. ustvariti (ustvarjati), roditi (rojevati), obroditi, napraviti (napravljati), v pass. tudi = nasta(ja)ti: censet (Zeno) artis maxime proprium esse creare et gignere Ci., ut placet Stoicis, quae in terris gignantur, ad usum hominum creari Ci., nec principium exstinctum ex se aliud creabit Ci., cr. genus humanum ali vix animalia parva Lucr. (o zemlji), vermes intus (= in corpore humano) creantur Lucr., terram creari ex igni Lucr., res non posse creari de nilo Lucr., seminibus quia certis quaeque creantur Lucr., quos (flores) Thessala magnis montibus (abl. loci) ora creat Cat., ut plaga (rana) plus carnis creare possit Cels., aliud fimum herbas creat Plin., terra, quae neglecta sentes ac dumos, culta fructus creat Q.; z dvojnim acc.: natura fingit homines et creat imitatores et narratores facetos Ci., primordia cr. ignes et lignum Lucr.; subst. pt. pf. neutr. pl.: creata servare Lucr.; pren. (kako stanje) povzročiti (povzročati), napraviti (napravljati), roditi, v pass. tudi = nasta(ja)ti: venter creat omnes has aerumnas Pl., nonnumquam etiam errorem creat similitudo Ci., alicui periculum cr. Ci. koga v nevarnost spraviti, in urbe luxuries creatur Ci., notitiam veri quae res falsique crearit Lucr., cr. seditionem Vell., toporem et dolorem, adversam valetudinem Cels., fastidium, vomitum Plin., taedium Q., magnum (maius) odium Auct. b. Afr., familiaritate Romanā odium sibi apud regem Iust.

2. occ. (otroka, otroke) roditi (rojevati), poroditi (porajati), oče ali mati biti komu; (o očetu in materi): prolem ex se videre creatam Lucr.; (redk. o očetu): patria est antiquior parens, quam qui creavit Ci., is (Silvius) Aeneam Silvium creat L., me creat … Babylonius Horops Horon Pr., quattuor ille iuvenes crearat O., cr. liberos Ph., Val. Max., si dii creare possint Min.; z abl.: fortes creantur fortibus et bonis H.; (večinoma o materi): Dryope quem nympha crearat V., quaeritur argentum puerisque beata creandis uxor H. zmožna poroda, plodna, vestra parens vobis animosa creatis O. ponosna, da sem vaju rodila; s predikatnim nom.: cum crearer masculus Ph.; v kavzativnem act.: patri quos (equos) daedala Circe suppositā de matre nothos furata creavit V. je dala roditi. Pren. (o zemlji, morju, domovini): tum partu Terra nefando Coeumque Iapetumque creat V., o caeruleo creata ponto (=ποντογενής) Cat. (o Veneri), Sulmone creati quattuor hic iuvenes V. v Sulmoni rojeni. Pogosto pt. pf. creātus (-a) z abl. očeta ali matere: Saturno sancte create Enn. fr. Saturnov častitljivi sin, Erebo creata Nox Enn. fr. Erebova hči, Vulcani stirpe creatus V. Vulkanov potomec, Telamone ali Maiā creatus O. Telamonov, Majin sin, matre servā creatus Fl.

3. pren. (drž. pr.)
a) ustanoviti (ustanavljati), utemeljiti (utemeljevati): tribuniciam potestatem L., nova Romae dignitas est creata, quae dictatura appellatur L.
b) (oblastnike) (iz)voliti, (iz)voliti da(ja)ti: cr. magistratūs Ci., L., Iust., consules, praetores, censores, tribunos plebis duos Ci., decem praetores N., consules plebeios, interregem, regem sacrificulum, regem, sui corporis regem, augures, pontifices, tribunos militum tres, sibi tres collegas, centum senatores L.; v pass.: quo mense sacerdotem maximum creari oporteat Ci., comitia habere decemviris creandis Ci., ut enim Romae consules, sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur N.; z abl.: comitatu consules rite creare Ci., decem tribuni plebis comitiis curiatis creati sunt Ci., optimā lege creari Ci., magistratus ali consules ali censores vitio creati Varr., Ci., L. po napaki pri avgurjih, lege, non suffragio creatum esse L., plebeius magistratus nullus auspicato creatur L.; s praep.: decem tribunos plebis per pontificem (po pontifiku) creaverunt Ci., si per praetorem consules creantur Ci., toda: consules per vim ac tumultum creantur Plin. iun. nasilno in burno; creare consules ex plebe L., tribunos plebis ex equitibus Romanis Suet.; creatis in annum magistratibus L., summus magistratus, quem vergobretum appellant Aedui, qui creatur annuus C., archontes coeperunt in denos annos creari Vell., prior consulatus eius, in quem creatus est anno octavo et tricesimo Vell., neve quis flamen aut augur in locum Germanici nisi gentis Iuliae crearetur T.; creari in eo numero S.; creari inter quinque viros Plin. iun.; kam? (z acc.): praefecti Capuam creari coepti sunt L.; z dvojnim acc.: Tullum Hostilium populus regem interrege rogante comitiis curiatis creavit Ci., non praetorem te, sed praedonem creavimus Ci., Ancum Marcium regem populus creavit, dictatorem Albani Mettium Fufetium creant, dictator primo comitiali die creavit consulem Q. Fulvium Flaccum magistrum equitum L.; v pass. z dvojnim nom.: consules creantur Iulius Caesar et P. Servilius C., cum leges duo ex una familia vivo utroque magistratus creari vetarent C., decem qui postea praetores (za vladarje v Atenah) creati sunt N., rex est creatus L. Tarquinius L., consules creati (sunt) Q. Fabius et P. Decius L.; apud veterrimos … auctores T. Larcium primum, Sp. Cassium magistrum equitum creatos invenio L.; v absolutnem abl.: magistro equitum creato filio suo L.; z dat. gerundivi (za kaj): me Albani ducem bello gerendo creavere L., cr. decemviros legibus scribundis L.

crepitō -āre -āvī -ātum (frequ. in intens. glag. crepāre) ponavljajoče ali neprestano glasiti se; (o orožju, kovinskih predmetih) rožljati, zveneti, žvenketati ipd.: crepitantia concutit arma, arma ferunt inter nigras crepitantia nubes O., audierant necdum impositos duris crepitare incudibus enses V. odmevati, sic leni crepitabat bractea vento V. je šumela; (o tem, kar od kovine šumi ali zveni): arbor … , fulvo ramis crepitantibus auro O., cum vaginae catellis, baltea laminis crepitent Plin.; (o glasbilih) doneti, zveneti, škrebetati: Curetum aera crepitantia V., sistrum crepitans Pr., sonitus cymbalorum magno fragore crepitantium Mel.; (o listju) šumeti, šušteti, šelesteti: folia inter se crepitantia Plin.; (o vetru, toči) šumotati, bučati, hreščati, hrumeti, sikati, vršeti: lenis crepitans auster V., multā grandine nimbi culminibus crepitant V., multa in tectis crepitans salit horrida grando V., grando … crepitat ac solvitur Sen. ph.; (o vodi) šumeti, bučati, žuboreti: crepitantes undae V., tot leniter lymphis totā crepitantibus urbe Pr.; (o kamenčkih): invitat somnos crepitantibus unda lapillis O. s klopotajočimi potočnimi kremenci; (o ognju in gorečih predmetih) prasketati, sikati: laurus … flammā crepitante crematur Lucr., ardentes stipulae crepitantis acervi O., tura myrtata (z mirtami pomešana) crepitant in igni Plin., Agrigentinum salem … velut in igne crepitare Aug.; (o živalih in njihovih telesnih delih): crepitans cicada Ph. cvrčeč, ipsa sibi plaudat crepitante ciconia rostro O. s klopotajočim kljunom, maesto similem … ora dedere sonum tenui crepitantia rostro O., tractu squamae (namreč kačje) crepitantis O. klopotajoče, quaeque salutato crepitat Concordia nido (= ciconia, quae contra templum Concordiae ex consilio rostri sonitum facit) Iuv.; (o človeku in njegovih telesnih delih): quia clare crepito dentibus Pl. šklepetam (škrtam) z zobmi, ubi satur sum, nulla (intestina) crepitant Pl. mi ne kruli po trebuhu (po črevesju), duro crepitant sub vulnere malae V. pokajo, pluribus osculis collisa labra crepitabant Petr. so mlaskale, digiti crepitantis signa Mart. tleskajoča prsta; (o poosebljenih abstr.): crepitans dentibus algor Lucr. škripajoči.

crēscō -ere, crēvī, crētus (incoh. iz debla crē rasti)

1. (o tistem, česar še ni) rasti, narasti (naraščati), nasta(ja)ti, posta(ja)ti, prihajati: quae sursum crescunt Lucr., quaecumque e terra corpora crescunt Lucr., corpore de patrio et materno sanguine crescunt (liberi) Lucr., crescit barba pilique per omnia membra Lucr., qui postea creverunt Varr. potomci, hic et acanthus et rosa crescit V. (Culex), crescentes segetes O., tibi, mors, crescit omne Sen. tr., in exitu paludis saxum crescit Plin.; pogosto (pesn.) pt. pf. crētus 3 izvirajoč od (iz), izhajajoč od (iz), rojen od (iz), po rodu; s samim abl. ali z a(b): mortali corpore cretus Lucr., hortamur fari, quo sanguine cretus V., venisse Aenean, Troiano a sanguine cretum V., cretus Amyntore O., Semiramio Polydaemona sanguine cretum … sternit O., cretus ab origine eādem O.

2. (o tistem, kar že obstoji) rasti, dorasti (doraščati), narasti (naraščati): ostreis conchyliisque omnibus contingere, ut cum luna pariter crescant pariterque decrescant Ci., crescere non possint fruges, arbusta, animantes Lucr., corpus crescere iam domitis (equis) sinito V., toti salutifer orbi cresce, puer O., postquam super ora caputque crevit onus O., ut pennas clivo (abl. = in clivo) crevisse putes O., crescere in ventrem V. (o murki), tu ignoras arbores magnas diu crescere, unā horā exstirpari? Cu., pili crescunt et in quibusdam morbis Plin.; poseb. pri pretvorbah = z rastjo pretvoriti (pretvarjati) se, (z)rasti v kaj: ille … in caput crescit O. raste v glavo, poveča se mu glava, in frondem crines, in ramos bracchia crescunt O., coeperunt curvari manus et aduncos crescere in ungues O.; enalaga: crescentes anni O., Mart. doba rasti, mladostna leta.

3. pren.
a) (o tistem, česar še ni) (z)rasti, nasta(ja)ti: haec villa inter manus meas crevit Sen. ph., ingens his terris crescit labor Sil.
b) (o tistem, kar že obstoji) rasti, narasti (naraščati) = (po)večati se, (po)množiti se; (najprej o naravnih stvareh): cum Albanus lacus praeter modum crevisset Ci. je bilo čezmerno naraslo, Liger ex nivibus creverat C., forsitan Aethiopum penitus de montibus altis crescat Lucr. (o Nilu), cava flumnia crescunt cum sonitu V., Iliaco tumidum qui crescere Thybrim sanguine … videbit V., mare inoffensum crescenti adlabitur aestu V. s kipečo plimo, Roma interim crevit Albae ruinis L., in aeternum urbe conditā, in immensum crescente L., cognata moenia laetor crescere O., crescunt loca decrescentibus undis O. kraji se vzdigujejo, medtem ko valovi upadajo, crescit in immensum (Atlas) O. se dviga, kipi, petra non modicis ac mollibus clivis in sublime fastigium crescit Cu. se ne vzdiguje; (o mesecu) rasti: luna crescens Varr., Ci., Macr., cum luna triduum recessit a sole, crescit et illuminatur Vitr., nunc de crescenti lumine lunae … dicam Varr., crescens minuensque sidus Plin.; (o dnevu) rasti, daljšati se: crescere dies licet et tabescere noctes Lucr., ut dies crevit decrevitve Plin. iun.; (o jedeh) rasti, (po)večati se, napihniti (napihovati) se: crescit et invito in ore cibus O., non in ore crevit cibus Sen. ph.; (o sočivju) nabrekniti (nabrekati): coquendo cr. Plin.; (o lesu) nape(nja)ti se, nabrekniti (nabrekati): contignationes humore crescentes aut siccitate decrescentes Vitr.; (o oteklini) (po)večati se, zateči (zatekati), oteči (otekati): tumor … retento spiritu crescit Cels.; (o udih) nape(nja)ti se, nabrekniti (nabrekati), oteči (otekati): crescentia laboribus membra Plin. iun. od moči nabrekli udje, creverunt artus (namreč pri mučenju) Sil., od tod (o mučencu samem): crescit et suspensus ipse vinculis latentibus Prud. Potem pren. (o raznih drugih stvareh, poseb. abstr.) = rasti, narasti (naraščati), (po)množiti se, (po)večati se, (o)krepiti se, (o)jačati se: Lucr., Vell., Sen. ph. idr., plagae (udarci) crescunt Ter., crescit in dies singulos hostium numerus Ci., crescens in dies multitudo hostium L., metuisti, ne aes alienum tibi cresceret Ci. da ti ne bi narasel, neque indulgendo inveterascere eorum aes alienum patiebatur neque multiplicandis usuris crescere N., his omnibus annona crevit C. je poskočila cena žita, crescit pretium Plin. raste, reliqua (zaostanki obresti) creverunt Plin. iun., plebis opes inminutae, paucorum potentia crevit S., multis occulto res (imetje) crescit fenore H., improbae crescunt divitiae H., crescentem sequitur cura pecuniam H., simul crescit inopia omnium (vsega) L., crescente certamine et clamore L., crescebat in eos odium Ci., quod ex his studiis quoque crescit oratio et facultas Ci. ker tudi ti nauki pospešujejo govorniško nadarjenost, ad extremam aetatem eorum amicitia crevit N., advenientes crescentesque morbi Ci., crescentes morbi Cels., si febris non decrescit, sed crescere desiit Cels., si etiam vehementius dolor crevit Cels., crescunt ignisque dolorque O., crescit indulgens sibi dirus hydrops H. se poslabša, primo pecuniae, deinde imperii cupido crevit S., fuga atque formido crescit S., Tuscis crevit audacia L., fama e minimo sua per mendacia crescit O., crescentibus iam provinciis (opravki, posli) L., crescit mihi materies Ci. ep. snov (za pisanje) mi raste pod roko, quoniam satis huius voluminis magnitudo crevit Corn., crescens carmen O. še nedovršena, liber crevit Plin. iun., iambi a brevibus in longas (syllabas) nituntur et crescunt Q., crescente vento Cat., crescente aestu Cu., in foro eius vox crescebat tamquam tuba Petr.; (poseb. pogosto o pogumu) narasti (naraščati): cum hostium opes animique crevissent Ci., crevit ex eo hostium (v sl. dat.) animus L., morte Africani crevere inimicorum animi L.; z dat.: plebi creverant animi L., animus crevit praetori, ut Cassandream oppugnaret L., hinc animus crevit obsessis Cu., hostibus quoque crevere animi Iust.; (o bitjih): cr. malo ali per damnum O. (o hidri, ki sta ji namesto ene odbite glave zrasli dve), quoad vixit, virtutum laude crevit N. je rasel (pridobival) v … ; e nostro crescit maerore Charaxus O. se opogumi, tako tudi: cresco et exsulto Sen. ph.
c) occ. α) po imetju rasti, v imetju pridobi(va)ti, povzdigniti (povzdigovati) se, opomoči si, (o)bogateti: ut rei publicae, ex qua crevissent, tempus accommodarent L., crescam patrimonio, non corpore Petr., ex parvo, ab asse, de nihilo crevit Petr. β) (politično) (z)rasti v moči, ugledu = moč (vpliv, veljavo) pridobi(va)ti, visoko povzpe(nja)ti se, mogočen (mogočnejši) posta(ja)ti, (o)krepiti se, opomoči si, povzdigniti (povzdigovati) se: si nostram rem publicam vobis et nascentem (v njenem nastajanju) et crescentem (v njeni rasti) et adultam (v njenem razcvetu) et iam firmam et robustam (v njeni že utrjeni moči) ostendero Ci., cum Atheniensium opes senescere, contra Lacedaemoniorum crescere videret N., Rhodiorum civitas populi Romani opibus (s podporo) creverat S., labore atque iustitia res publica crevit S., concordiā parvae res crescunt, discordiā maximae dilabuntur S., secundis usque laboribus Romana pubes crevit H., sic fortis Etruria crevit V., Saguntini in tantas creverant opes, ut … L., non tantum interest nostrā Aetolorum opes ac vires minui, quantum non supra modum Philippum crescere L., o quantum de tenui Romanus origine crevit O., crescens regnum Iust.; (tudi o posameznikih): date crescendi copiam Ter., oblatam sibi facultatem putavit, ut ex invidia senatoria posset crescere Ci., crescendi in curia sibi occasionem datam ratus L., timentes, ne crescendi ex se inimico collegae potestas fieret L. da se ne bi zaradi njegovega padca dokopal … tovariš do vpliva, qua ex re creverat cum famā tum opibus N., frater per se crevisset C., fit Mimnermus et optivo cognomine crescit H.

Opomba: Sinkop. inf. pf. crēsse: Lucr.

Curēs -ium, f Kure, prastaro sabinsko glavno mesto severovzhodno od Rima, domovina Tita Tacija in Nume Pompilija (Correse); od tod baje izvira ime Kviriti (Quirītēs) (toda prim. cūria): Ci. ep., Varr., L., V., O. idr.; met. Kurci, preb. Kur: intumuere Cures O., sic voluere Cures O. Od tod adj.

1. Curēnsis -e kurski: turba O.; kot subst. Curēnsēs -ium, m Kurci, preb. Kur: Varr., Plin.

2. Curēs -ētis kurski: Curetis … saxa Iovis Pr.

cūrō (st.lat. coirō, coerō) -āre -āvī -ātum (cūra; prim. umbr. kuraia = curet, kuratu = curato, st.lat. coeret = curet, coerari = curari; ius coerandi = curandi Lex. ap. Ci.)

I. (po)brigati se, (po)skrbeti, skrb imeti, poganjati se, (z)meniti se za kaj, komu je kaj do česa, zavze(ma)ti se za kaj, za koga, na skrbi imeti, k srcu si vzeti (jemati, gnati) kaj, na skrbi je komu kaj; abs.: quem ad modum adstitit severo fronte curans, cogitans Pl. skrbeč, bene curassis (gl. opombo) Pl. ali ne cures Enn. ap. Serv. bodi brez skrbi, curabo, curabitur Ter.; poseb. v pismih: quia sum Romae et quia curo attendoque Ci. ep., cura et cogita Ci. ep.; z acc. rei: c. haec, aliena Ter., alia ali aliud cura Pl., Ter. zato se ne (z)meni (ne maraj), za to bodi brez skrbi, eam rem studiose c. Corn., magna dii curant, parva neglegunt Ci., nihil omnino c. Ci. čisto brezbrižen biti, c. sociorum iniurias S., duabus his artibus se remque publicam curabant S. so varovali svoj in državni napredek, Diana preces virorum curat H. uslišuje, nihil mea carmina curat V., litora Cythereia c. O., periuria nihil c. Cat. nič se ne (z)meniti za … ; z acc. personae: nos tu ne curassis Pl., curate istam diligenter virginem Ter. dobro pazite na … devico, c. deos V.; v pass.: etiam hic mihi curandus est? Ci., cum existimet se curari a deo Ci.; s predikatnim acc. gerundivi, sl. dati z inf.: Hannibalem Coelius scribit … buculam curasse faciendam Ci. da je dal napraviti junico, c. gladios destringendos, lapides iaciendos Ci., (Caesar) pontem in Arare faciendum curat C., quod obsides inter eos dandos curasset C., eum per simulationem colloquii c. interficiendum Hirt., fratrem tyrannum interficiundum curavit N., ex ea pecunia … basilicam faciendam c. L.; redk. s predikatnim acc. pt. pf.: inventum tibi curabo et mecum adductum tuum Pamphilum Ter. poskrbeti hočem, da najdem … ; z dat.: c. omnibus Acc. ap. Macr., rebus publicis, rebus alienis Pl., rebus meis Ap., rebus eius absentis Gell., saluti suae Tert.; nam. acc. ali dat. skloni s praep.: ego pro me et pro te curabo Pl., non te pro his curasse rebus, … ? Ter.; Quintus de emendo nihil curat Ci. ep. nič ne misli na … , vides, quanto hoc diligentius curem quam aut de rumore aut de Pollione Ci. ep., quasi vero curent divina (božanstvo) de servis Macr., noli curare de palea Aug.; z inf. (po)skrbeti, (po)truditi se, prizadevati si, poskusiti (poskušati), misliti na to, da … , hoteti, hoče se komu: Col., mando tibi, uti cures lustrare Ca., qui illud Carneadeum curent defendere Ci., qui res istas scire curavit Cu., tu recte vivis, si curas esse quod audis H. ako hočeš biti, si quid et nos, quod cures proprium fecisse, loquamur H. kar bi si (bil) rad (ti) sam prisvojil, multa exemplaria contracta emendare curavit Suet.; pogosto non (nec, neque) curare = (in) ne (po)truditi se, ne prizadevati si, ne misliti na kaj, ne marati, ne hoteti, (in) braniti se: vos liberi sine periculo esse non curatis Corn., in Siciliam ire non curat Ci., neque sane redire curavit Ci., qui ista nec didicissent nec omnino scire curassent Ci., nec repetita sequi curet Proserpina matrem V., nec revocare situs aut iungere carmina curat V., nec curat Orion leones aut timidos agitare lyncas H., nec crines solvere curat O., neque enim ieiunia curat finire O.; redk. z ACI: Persium non curo legere … , Laelium Decumum volo Luc. ap. Ci. nič mi ni do tega, da me bere Perzij, neque vero haec inter se congruere possent, ut natura et procreari vellet et diligi procreatos non curaret Ci., curant rem hostibus nuntiari Iust.; s finalnim stavkom: Sen. ph., Q., pater curavit, ut fieret Pl., adhuc curavi unum hoc quidem, ut mihi esset fides Ter., cura igitur, ut quam primum venias Ci. ep., ex coriis utres uti fierent, curavit S.; poseb. pogosto v pismih: cura, ut valeas Ci. ep. skrbi (glej), da ostaneš zdrav, tu velim in primis cures, ut valeas, tu etiam atque etiam cura, ut valeas, cura ergo potissimum, ut valeas, cura igitur nihil aliud, nisi ut valeas, cetera ego curabo, nec quicquam cures, nisi ut valeas Ci. ep.; curavi, ne quis (Catilinam) metueret Ci., senatus nobis … negotium dederat, ut curaremus, ne quid res publica detrimenti caperet Ci. ep., amari iucundum est, si curetur, ne quid insit amari Corn., quod ne miremur, sopor atque oblivia curant Lucr.; praetor curavit, ut Romae ne essent Suet.; s samim cj.: Petr., Fr., curate, domi sint gerdius, ancillae, pueri Luc. ap. Non., ne illa quidem curo, mihi scribas, quae … Ci. ep., imprimat his, cura, Maecenas signa tabellis H., simplici myrto nihil allabores sedulus, curo H. skrbi me = želim, da nič ne pritakneš (priumetničiš), iam curabo, sentiat, quos attentarit Ph.; z relativnim stavkom: cura, quae iussi, atque abi Pl., ego quae ad tuam dignitatem pertinere arbitror summo studio … curabo Ci. ep.; z odvisnim vprašanjem: tu, civitatem qui deceat status, curas H., nec, quid sint conubia, curat O., non curo, an isti suspicionibus relinquantur Plin. iun.; s quod (da): nam quod strabonus est, non curo Petr.

II.

1. oskrbeti (oskrbovati), opraviti (opravljati): studiosissime omnia diligentissimeque Ci., negotia aliena Ci., mandatum Ci. izvršiti, praeceptum diligenter N. natančno po predpisu ravnati, predpisa se držati, quod corpus tegeret, curavit N. izumil je orožje, ki … , c. domi forisque omnia S., rem alienam periculo suo S.

2. oskrbeti (oskrbovati) kaj = poskrbeti za kaj, pripraviti (pripravljati) ali pripraviti dati kaj: cenam, obsonium Pl., cibum Varr., mutuaque inter se convivia (gostije) curant V., c. triclinia sacerdotum Suet., cenulam omnibus Gell., funus Ter., corpus exanimum (Alexandri) ali corpus suo more Cu. ali cadaver Suet. za pokop pripraviti.

3. oskrbeti (oskrbovati) = očediti, (po)lišpati, (po)lepšati, (na)lepotičiti: domos Petr., vestimenta c. et polire Ulp. (Dig.); poseb. agr. (živino, živali) oskrbeti (oskrbovati), gojiti, rediti, (rastline) (o)trebiti, obrez(ov)ati: sic (pulli anserini) curati circiter duobus mensibus pingues fiunt Varr., ut ante lucem viri equique curati pransi essent L., iumentum e manibus curantium elapsum L. paznikov, c. vites V., vitem falce Plin., vineam, apes Col.; medic. (poseb. v pt. pf.) (o)čistiti: sevum vitulinum curatum, cadmia curata Cels.

4. sebe, telo idr. gojiti, negovati, (o)krepiti, (o)krepčati, streči si, streči komu: c. se suamque aetatem Pl., se molliter Ter., reficere se et curare Ci., cras genium mero curabis H., dicto citius curata membra H., c. corpus Lucr., corpora Lucr., Plin. iun.; poseb. pogosto voj. (po)skrbeti za telo = (o)krepčati se, streči (goditi) si, odpoči(va)ti (si), počivati: Cu., passimque in litore sicco corpora curamus V., nunc corpora curare tempus est L. počivati, Romani quidem pleni spei corpora curabant L., curati cibo corpora quieti dant, vinoque et cibo curatos domum dimisit, corpora cibo somnoque curant L.; pogosto z zaničljivim stranskim pomenom: ire domum atque pelliculam curare iube H., nebulones Alcinoique in cute curanda plus aequo operata iuventus H. za telesno nego bolj skrbeča, kakor je prav, c. cutem Iuv. streči (goditi) si; z grškim acc.: si curatus inaequali tonsore capillos occurri, rides H. z lasmi, ki mi jih je brivec neenako (stopničasto) postrigel; curare aliquem skrbno (po)streči komu, (po)gostiti koga: dominum, amicos suos Pl., parentem suum Pl. (o hčerah), nos Ter., hunc (virum) sedula curet Tib.

5. occ.
a) obr. (daritve ipd.) opraviti (opravljati): religionem Ci., sacra Cereris per Graecas semper curata sunt sacerdotes Ci., non rite id sacrum c. L., quaeque prodigia … curarentur L. naj se ublažijo z opravljanjem daritev.
b) oskrbovati, upravljati: res rationesque heri Pl., pensa ac domos Mel. (o gospodinjah); pesn. curare aliquem biti za, služiti za … , predstavljati koga: pastorem ad baculum possum curare Pr.; drž.pr. in voj. upravljati, voditi, poveljevati, načelovati (na čelu biti) komu, čemu: res Romae, bellum maritimum L., cohortes S., Achaiam, Asiam, superioris Germaniae legiones T.; abs. ravnati, poveljevati: in postremo legatus curabat S., Sulla cum equitatu apud dextumos, in sinistra parte A. Manlius … curabat S., ubi quisque legatus aut tribunus curabat S., gliscentibus negotiis duo additi, qui Romae curarent T. ki naj bi v Rimu uradovala, comitate quadam curandi provinciam tenuit T.
c) (bolnika, bolezen ali zlo) (o)zdraviti, ozdravljati, rezati (operirati), v pass. tudi ozdraveti, okrevati: aliquem magna cum cura Pl., aliquem graviter aegrum diligentissime Ter., Ci., aliquem ali se diligenter, aliquem leniter Ci., corpora Ci., adulescentes gravius aegrotant, tristius curantur Ci., vinolentis quibusdam medicaminibus (z zdravili, ki dišijo po vinu) solere curari Ci., curari se pati Ci., curari se fortiter pati L., curari non posse C., curare vulnus L., vulnus suturā Cels., ulcus Cels., Sen. ph., morbum, febrem, morbos victu (s primerno, zmerno hrano), morbos remediis Cels., graviores morbos asperis remediis Cu., curari neque manu (kirurško) neque medicamentis posse Cels., curari ferro, scalpello Cels. z nožem operiran biti, ictus parum bene curatus Cels., is, qui curatur Cels. bolnik, curare regis filiam Sen. ph., medicus, qui curandi finem fecerit Q., frigidis (z mrzlimi obkladki) curari se pati Suet., curare alicuius valetudinem Ap.; subst. pt. pr. cūrāns -antis, m zdravnik: plurimi sub alterutro curantis errore moriuntur Cels. — Preg.: qui, cum capiti Sex. Roscii mederi debeam, reduviam curem Ci. ko bi moral misliti na glavno stvar … , se ukvarjam z malenkostjo.
č) čast (spoštovanje) izkaz(ov)ati komu, častiti, spoštovati koga, pokloniti (poklanjati) se, dvoriti komu: eum ultra Romanorum … morem curabant exornatis aedibus per aulaea et signa S. fr., curatur a multis, timetur a pluribus Plin. iun.
d) (dobavo denarja idr.) preskrbeti (preskrbovati), (denarne posle) opravljati, (denar) priskrbeti, izplač(ev)ati, izplačati dati: signa, quae nobis curasti, ea sunt ad Caietam exposita. Te multum amamus, quod ea abs te diligenter parvoque curata sunt Ci. ep., iube sodes nummos curari Ci. ep., redemptori tuo dimidium pecuniae curavi Ci. ep., me, cui iussisset, curaturum Ci. ep. da bom dal denar na njegov ukaz izplačati, erat enim curata nobis pecunia Valerii mancipis nomine Ci. ep., ut pro eo frumento pecunia Romae legatis eorum curaretur L. — Od tod adj. pt. pf. cūrātus 3, adv. -ē

1. oskrbovan, opravljan, gojen, rejen, negovan: boves bene curatae Ca., boves corpore curatiores erunt Ca. govedo bo bolj rejeno, bolj mesnato, me pinguem et nitidum bene curata cute vises H., familia bene curata ac vestita Plin., nitida et curata vox Q.

2. pren. skrben, maren, živ: sermo Plin. iun., donec Haterius Augustam oraret eiusque curatissimis precibus protegeretur T. na njene (prav) žive prošnje; kot adv.: Amm.; komp. cūrātius: Plin. iun., eius negotii initium … curatius disseram T., diurna populi Romani … curatius leguntur T.

Opomba: Star. cj. pf. cūrāssis, cūrāssint: Pl.

cursus -ūs, m (currere)

I.

1. tekanje, tek, dir: vincere cervum cursu Pl., ingressus, cursus, accubitio, inclinatio, sessio … Ci., omnis omnium cursus est ad vos Ci. vsi se zatekajo k vam, cursu ac lassitudine exanimati C., cursu et spatio pugnae defatigari C., duplicare cursum C. še enkrat tako daleč teči, še enkrat tolikšno razdaljo preteči, cursu fugere C. v teku, incitato cursu C. v pospešenem teku, magno, vehementissimo cursu C. v silnem diru, cursus cervorum V., Ambr., equorum V., rapidus V., fatigare iaculo cursuque cervos V., cursu superare canem H., Volsci cursu et clamore fessi L., vagi per omnes vias cursus L., fessum cursu trahens corpus L., deflectere cursum ad Gallos L., emetiri cursu uno die ingens spatium L. (o tekaču), iungere cursum equis L. (o pešcih) s konji ujeti se pri teku, incerto cursu ferri L. (o konjih), fugit heros et se tam celerem cursu miratur in ipso O., cursus anhēlus, celer, timidus O., volucer Pr. (o času), descendere (ex lectica) et capere cursum Suet. teči začeti, pognati se v tek.

2. occ.
a) ježa, jahanje, jezdenje, dir: exceptus tergo (equi) … sic cursum in medios (hostes) rapidus dedit V. je tako konja v silnem diru pognal med sovražnike, inhibere paulisper cursum Cu. (o jezdecu), ingenti cursu refugere Cu. (o konjenici) v silnem diru.
b) letanje, let, polet, vzlet: quo cursu deserta petiverit (avis) V., cursum per auras dirigite V., Mercurius … inclinat cursus et easdem circinat auras O., c. aërius (po zraku) O., solito delabere cursu O., longi non falsa pericula cursus O. letanja po zraku.
c) tek (ladje), vožnja (potovanje) z ladjo, plovba, plutje: cursus duplicis per mare Ulixei H., sospite cursu H. po srečni plovbi, dant placidi cursum redeuntibus austri O., propositos pelagi dimittere cursus O. plovbe po moru, unde (sc. ab ora Italiae) in Epirum brevis cursus est Cu.
č) voj. tekalni (hitri, nagli, naskočni) korak: agmen cursūs magis quam itineris modo (s pohodno hitrostjo) ducere L., vix ab impetu et cursu teneri L. vzdržati se napada v naskoku, praeceps c. Vell. (pren.) naskočni tek, naskok; pogosto abl. cursu (= δρόμῳ) s hitrim (naglim, naskočnim) korakom, v hitrem teku: cursu tendere ad aliquem ali ad aliquem locum S., L., cursu in hostem feruntur L. ali cursu ire in hostem Cu., Demoleos cursu Troas agebat V.; prim.: tuis non dicam cursibus (ob tvojih naglih prehodih), sed victoriis (na tvojih zmagovitih potih) lustratae sunt (terrae) Ci.

3. met. hitrost, naglica: in cursu esse Ci. ep. = z vso hitrostjo potovati, adaequare cursum equorum ali longarum navium C., non cursu segnior illo (sc. turbine) per medias urbes agitur V., cursuque praevertere ventos V., non fidere cursu cerva … meminit O.; eo cursu s tako hitrostjo, tako hitro: ad fretum eo cursu contendit, ut prope repentino adventu incautos oppresserit L.

4. pren.
a) (o nebesnih telesih) tek, obtek, obhod, kroženje: Val. Max., Q., solis cursus Lucr., solis cursus annalis Varr., c. solis, lunae, siderum, stellarum Ci. idr., annui cursus solis Ci., cursus annuos conficere Ci. (o soncu), novem lunae cursus Ci., perpetui cursus conversionesque caelestes Ci., solis exortus, cursus, occasus nemo miratur Corn., ad cursus lunae in duodecim menses describit annum L., ad siderum cursum iter dirigere Cu., lunae cursu notare tempora Cu., annum ad cursum solis accomodare Suet., properantis mundi volubilis cursus Sen. ph.; (o blisku): quod (spatium profundi) neque clara suo percurrere fulmina cursu perpetuo possint … nec … Lucr.
b) tek vode, tok, struja: quosdam exaruisse amnes aut in alium cursum contortos … videmus Ci., mutata suos requierunt flumina cursus V. (Ecl. VIII, 4), cum hiems … glacie cursus frenaret aquarum V., cursum mutavit iniquum frugibus amnis H., (fluvii) defrenato volvuntur in aequora cursu O. dero v razbrzdanih navalih v morje, cursibus obliquis fluere O., nec adiri poterat ad iusti cursum amnis L., spatio alvei segnis cursus (fluminis) est Cu., maris cursus alterni et recursus Sen. ph. bibavica, menjajoča se oseka in plima, vehementior fluminum cursus est prono alveo Q., c. aquae Plin. iun., cursus amnium non torrentes rapidique, sed lenes Iust.; pren.: dii eodem cursu, quo fluxere adhuc, res ire patiantur Cu.; medic. tek ali tok tekočin v človeškem telesu: c. pituitae acer, acerrimus, tenuis, levis Cels. tok sluzi, c. sanguinis ex naribus Cels. krvavenje iz nosu, ne in inferiores partes factus cursus pedes repleret Cels., c. menstrui Plin. menstruacije.
c) tek, prodornost besede, govorice: tantus cursus verborum, admirabilis orationis cursus, interdum cursus in oratione est incitatior Ci., dicebat citato et effuso cursu, sed praeparato Sen. rh.
č) tek drugih stvari, hod, hoja, prehajanje: hic per omnes sonos vocis cursus Ci. višanje in nižanje (padanje) glasu po vseh tonih, venarum cursūs Plin., cursus hic et sonus … sententiae Gell.

5. met. tek = pot: summus ille caeli stellifer cursus Ci., cursum suum anno ali triginta fere annis conficere Ci. (o premičnicah); occ.
a) tek v določeni smeri, smer, pot, poseb. na morju, plovba po morju v določeni smeri: Petr., Mel., Plin., Plin. iun. idr., in medio cursu est insula, quae appellatur Mona C., c. navigationum tuarum Ci. ep., petere alium cursum Ci. drugam se nameriti, drugam kreniti, imprudentiā aut tempestate paulum suo cursu decedere C. malo odmakniti se od smeri, commutare cursum C., naspr. cursum tenere: equites cursum tenere … non potuerat C. v ravni smeri ostati, cursum tenere tudi = držati se svoje smeri, npr.: naves cursum tenere non potuerant C., cursum non tenere et longius deferri C., secundis ventis, secundissimo vento cursum tenere Ci.; cursum dirigere aliquo (adv.) vožnjo (po morju) nameriti kam = nameriti se kam, npr.: eo N., L. tjakaj, alio Val. Max. kam drugam, ad litora Apolloniatium C., ad nocturnos ignes Suet., ad Antiochum Iust., in Africam Vell., Gades Iust., (columba) cursum dirigit per auras in lucos V.; v istem pomenu pesn. cursūs advertere aliquo, npr.: Naxon cursus advertite vestros O.; unde et quo tenderent cursum L. (gl. tendō); cursus vocat vela in altum V. smer vetra, prim.: cursum exspectare Ci. ep. ugodnega vetra čakati, cursum secundum habere C. imeti ugoden veter (za plovbo); insidiosus rector cursūs Val. Max. (o krmarju). Pogosto pren.: quem neque periculi tempestas neque honoris aura potuit umquam de suo cursu … demovere Ci., e quibus quoniam tamquam e scopulosis cotibus enavigavit oratio, reliquae disputationis cursum teneamus Ci. držimo se v preostali razpravi ravne smeri = ne zahajajmo v preostali razpravi od poglavitne snovi, Polycratis felicitas semper plenis velis prosperum cursum tenuit Val. Max., rectum cursum, recta gubernacula in periculum tenere Plin. iun.
b) pren. tek, pot: Plin. iun., reliquus vitae cursus Ci., vitae brevis est cursus, gloriae sempiternus Ci., c. vivendi Ci., temporum Ci., rerum Ci. ep., T., orationis Q., defensionis Ps.-Q., continuus proeliorum c. T. nepretrgana vrsta, annorum Aug., da facilem cursum (sc. mihi poëtae) V., dum furor in cursu est, currenti cede furori O., meus dolor in cursu est O. se pase (po meni), cursum irrevocabilem ingressa ex destinato fluunt Sen. ph. kar se je začelo, teče po določeni odredbi, medium agens cursum aetatis placida morte decessit Amm. v srednji starosti.

II.

1. tek(anje) za tekmo, tekmovalni tek: ibi (sc. in gymnasio) cursu, luctando, hastā, disco se exercere Pl., c. Olympiacus Corn., cursu cum aequalibus certare S., contendere cursu O., Atalanta victa cursu O., cursu invictus Echion O., invicti ambo certamine cursus O., cursu certare in stadio Suet.; tudi (tekmovalna) dirka z vozovi ali konji: c. equester V. konjska dirka, studere optatum cursu contingere metam H., nobiles equos cursus et spatia probant T., c. bigarum quadrigarumque Suet.

2. pren. teženje (prizadevanje) za kakim smotrom, poganjanje za kaj: cursūs errore falluntur Ci. zmotna težnja jih vara, illa iactatio cursusque popularis Ci. poganjanje za priljubljenost, vides, in quo cursu simus Ci. ep. za kaj (kako) se poganjam (za najvišje časti), ille tibi non ignotus cursus animi (sc. mei) Ci. ep. tista tebi dobro znana odločna smer mojega duha.

3. met. poprišče, pot, napredovanje (napredek) v častni službi: transcurrere cursum suum Ci. svoje poprišče (pot) tako rekoč na skok preteči; s subjektnim gen.: cum numquam sit aut illius a me cursus impeditus aut ab illo meus Ci.; z objektnim gen.: honorum tuorum cursus cui suspectus umquam fuit? Ci. ep., cursu honorum inoffenso T.

III. met. cursus publicus tek državne pošte, državna pošta za odpravo državnih pisem in oseb (v cesarski dobi): Amm., Dig., Cod. Th.

cutis -is, f (prim. gr. σκῦτος koža, usnje, κύτος odevek, koža, ἐγκυτί[ς] do kože, lat. scūtum, obscūrus) skoraj le pesn. in poklas.

1. gladka, tanka, mehka človeška, živalska, tudi rastl. koža, polt: nihil ultra … cutem morti concesserat atrae H., non missura cutem nisi plena cruoris hirudo H., dura c. O. suha, napeta, vix habeo tenuem, quae tegat ossa, cutem O., adducitque cutem macies O., clamanti cutis est summos direpta per artus O., c. oris Cu. na obrazu, detrahere alicui cutem Sen. ph., summam cutem stringere Sen. ph. povrhnjico, c. aegra Pers.; preg.: cutem curare H., Iuv. (gl. cūrō II., 4.), intra suam cutem cogere aliquem Sen. ph. (pri)siliti koga, da se s samim seboj zadovolji, ego te intus et in cute novi Pers. poznam te od znotraj in od zunaj = skoz in skoz, cute perditus Pers. „znotraj bolan“ = duševno popolnoma propadel; živalska koža: rana rursus intendit cutem Ph. se je spet napihnila, c. anguis O. kačji olevek = cutis, quam relinquunt angues Plin.; cutes cervorum Plin., piscium cute se velare Mel., quod solidior sit cutis beluis, decentior dammis, densior ursis, mollior fibris Sen. ph.; tudi ustrojena živalska koža, usnje: calceus est sartā terque quaterque cute Mart.; koža rastlin in sadja, lupina: c. casiae, lauri, nucleorum, glandium, uvarum Plin.

2. odevek, ogrinjalo, pokrivalo: obductā nubium cute Plin., in summa terrae cute Plin. na površju.

3. pren. ovoj, zunanjost, površje: sufficiat imaginem virtutis effingere et solam, ut sic dixerim, cutem Q., tenera quaedam elocutionis c. Q., c. prima ac species sententiarum Gell.

Opomba: Nenavaden acc. sg. cutim: Ap.

cynicus 3 (gr. κυνικός)

1. pasji; medic. spastici cynici Plin. bolni za pasjim krčem, pasjemu krču podvrženi.

2. Cynicus 3, adv. -ē kiniški (ciniški) = kiniški ločini (filozofski šoli) pripadajoč. Glavno načelo te šole, ki jo je ustanovil sokratik Antisten, je bilo izogibanje vsem življenjskim potrebščinam in s tem pridobitev nravne svobode in neodvisnosti. Vzdevek Cynicus 3 prihaja deloma od tod, ker so se privrženci te ločine zbirali na Kinosargu (Cynosarges), še bolj pa, ker se je Atencem zdelo njihovo mišljenje in življenje „pasje“. Poleg Antistena sta najznamenitejša predstavnika te šole Diogen (ὁ κύων) in Kratet (Cratēs -ētis); gens (ločina) Pl., Cynice hic accipimur Pl., cena Petr. boren obed, Cynicae institutionis doctor T. učitelj kiniške filozofije. — Od tod subst. Cynicus -ī, m kinik (cinik), kiniški filozof, v pl. kiniki, kiniška ločina: Varr. fr., Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem dicunt, … alii nullo modo Ci., mordacem Cynicum sic eludebat H., non doluit patriā Cynicus procul esse Sinopeus (= Diogenes) O., Cynici nudi (= Diogenis) dolia Iuv.

Cyrnos (Cyrnus) -ī, f (Κύρνος) Kirna (Cirna),

1. grško ime otoka Korzike: Sen. ph., Plin. — Soobl. Cyrnē -ēs, f Kirna (Cirna): Serv. — Od tod adj. Cyrnēus (pravilneje menda Cyrnaeus) 3 (Κυρναῖος, Κύρνιος) kirnski (cirnski), korziški: Cl., sic tua Cyrneas fugiant examina taxos V., tellus Ph.

2. otok pri Etoliji: Plin.

deceō -ēre decuī (—)

1. krasiti, poda(ja)ti se, prilegati se: „ decere“ quasi „aptum esse“ Ci., velatā parte oris, … quia sic decebat T.; nav. trans. decet aliquem aliquid: me aspice … , ut haec (vestis) me deceat Pl., quem tenues decuere togae H., te toga picta decet Pr., alba (bela obleka) decent Cererem O., quem decet muliebris ornatus O., ista decent humeros gestamina nostros O.; pren.: illa ornamenta decere me … non putabam Ci.

2. pren. spodobiti se, dostojno biti, prist(aj)ati; brez subj.: fecisti ut decuerat Ter., perge, decet V., quo maiorem spem habeo nihil fore aliter ac deceat Ci. ep., ieci fundamenta serius quam decuit Ci.; z zaimenskim subj.: multi dubitabant, quid deceat Ci., et quod decet honestum est et quod honestum est decet Ci.; s subjektnim nom. in z acc. personae: nec scit, quod augurem decet Ci., arta decet sanum comitem toga H., parvum parva decent H.; predklas. in star. z dat. personae: ita nobis decet Ter., istuc facinus nostro generi non decet Pl., locum editiorem, quam victoribus decebat, capit S. fr., ali z abl. personae: ut meque teque maxume atque ingenio nostro decuit (= dignum erat) Pl. Pri kom? z apud, pri čem? z abl.: Q. (XI, 3, 150). Subj. z inf.: iniusta impetrare non decet Pl., exemplis grandioribus decuit uti Ci., gaudere decet, laetari non decet Ci.; pogosteje z ACI: oratorem irasci minime decet, simulare non dedecet Ci., non enim decere se arbitrabatur … asseclam esse praetoris N., omnes bonos rei publicae subvenire decebat S., omnes homines ab odio … vacuos esse decet S., non … deos hominesque omnes armatos opem ferre, in Capitolium currere decuit? L.; z ACI pass.: num dubitas, quin specimen naturae capi deceat ex optima quaque natura? Ci., Periclen … violari versibus et eos agi in scaena non plus decuit quam … Ci., mortalin decuit violari volnere divum? V. — Adj. pt. pr. decēns -entis, adv. decenter,

1. spodoben, dostojen, primeren: color H., genus Sen. ph., corporis decens motus Q., habitus decentior quam sublimior fuit T. bolj srednje postave kakor velika, decentissimae exsequiae Ci., locum teneant sortita decenter H., lacrimare decenter O., decentissime descripta Ci.; pren.: quid verum atque decens sit H., lasciva decentius aetas H. ki ji bolj pristoji prešernost.

2. pesn. ljubek, privlačen, mičen, dražesten, čeden, lep, zal: d. Venus, Gratiae decentes H., mālae decentes H. cvetoča lica, d. Cynthia Pr., d. facies, tempora crine decentia O., decentior equus Q., pulcher et decens toto corpore Suet. (o Domicijanu)

Opomba: Pogosto se mora decet sloveniti s spodobilo bi se, decebat in decuit s spodobilo bi se bilo.

dēclāmatiō -ōnis, f (dēclāmāre)

1. govorniška vaja: Corn., Q., sic haec mihi nunc est senilis declamatio Ci.; met. predmet govorniške vaje, umetelno predavanje, šolski govor: Val. Max., Sen. rh., Iuv., Suet.

2. occ. (prazno, glasno) govorjenje, govoričenje, besedičenje, besedovanje, puhlo deklamiranje, govorniško ropotanje: desinamus vulgari declamatione contendere Ci., non placet mihi inquisitio candidati … , non declamatio (nekateri pišejo denuntiatio) potius quam persalutatio Ci., sequitur, ut materiae abhorrenti a veritate declamatio quoque adhibeatur T.

dēdō -ere -didī -ditum

I. le v reklu dēditā operā = nalašč, namenoma: Pl., L., ne nos id, quod faciemus, dedita opera facere videamur Ci.

— II.

1. izročiti (izročati), preda(ja)ti: ancillas Ter., Vercingetorigem C., auctores belli L. ali discordiae Cu., Hannibalem concitorem belli Eutr., (Hannibal) verens, ne dederetur N., qui tum tribuni plebis erant, quod eorum auctoritate pax erat facta, dediti sunt L., senatum paenituit dediti principis L. se je kesal, da je kneza predal; z dvojnim acc.: multos mortales obsides d. S.; z dat.: filium carnifici Ci., aliquem vinctum (nudum Vell.) hostibus Ci., Antigono est deditus N., si quis infamem mihi nunc iuvencum dedat iratae H., d. eius rei auctores … Achaeis, noxios exposcentibus hostibus L., dedatur cupido iamdudum nupta marito Cat.; z napovedanim namenom (čemu?): orat, ne se hostibus in cruciatum dedant C., mulieri servum ad supplicium (da bi ga kaznovala) dedidit L., aliquem ad necem (da bi bil usmrčen) d. L., ad exitium dedi T., aliquem in pistrinum usque ad necem d. Ter.; tudi z dvojnim acc.: aliquem trucidandum populo d. L.

2. occ. v last izročiti (izročati), preda(ja)ti, prepustiti (prepuščati), podvreči: Vall., Suet., d. regnum, deditā Cirtā S., pueros in potestatem d. L., convenit, victi … urbem, agros, focos seque uti dederent ali si ego iniuste inpieque illos homines illasque res dedier (= dedi) mihi exposco, tum … Formula ap. L., populum Campanum urbemque Capuam, agros, delubra deûm, divina humanaque omnia in vestram … populique Romani dicionem dedimus L.; pren.: dede manūs Lucr. vdaj se; refl. in med. vdati se, preda(ja)ti se, izročiti se komu na milost in nemilost: se suaque omnia sine mora dediderunt C., sese dedere sine fraude C., Helorum atque Herbesum dedentibus ipsis recipit L. ki (ko) sta se sama predala; z dat.: praedones omnes unius huius se imperio ac potestati dediderunt Ci., d. se populo Romano C., se atque oppidum Caesari C., Athenienses se Lacedaemoniis dediderunt N., d. se hostibus L., velut hostibus se praetoribus S.; s praep.: d. se in arbitrium dicionemque populi Romani ali se prius in fidem quam in potestatem populi Romani L., ad Q. Fulvium consulem Hirpini … dediderunt sese L.; med.: bellum se cum iis, ni dederentur, gesturum L.; pogosto v pt. pf. dēditus 3 ki se je predal, kot subst. masc. v pl. podaniki, podložniki: incolumitatem deditis pollicebatur C. če bi se predali, si statim deditus traherer T. kot človek, ki se je predal, dediti victique C., L. idr.

3. pren. izročiti (izročati), prepustiti (prepuščati), izpostaviti (izpostavljati), žrtvovati, posvetiti (posvečevati): Davo ego istuc dedam iam negoti Ter., ut poëtis aurīs suas dederet Ci. da bi prisluhnil pesnikom, da bi jih rad poslušal, reum telis militum d. Ci., d. aliquem omnibus periculis Ci., ne Naevii cupiditati dedatur Ci., filiam suā manu occīdere potius, quam ea Appii Claudii libidini dederetur L., d. animum sacris L. svojo pozornost obračati na … , aliquem neci (Neci) V., O., aliquem noxae O., Sen. ph., collegam liberto T.; refl. vda(ja)ti se, posvetiti (posvečati) se: d. se doctrinae, litteris, ei studio Ci., lamentis muliebriter lacrimisque Ci., ego homo astutus ei me dedabam Ci., d. se amicitiae eorum C., se duritiae N. navaditi se trdega življenja, se non otiosis disputationibus, sed administrationibus rei publicae Q., se altioribus studiis artibusque Plin. iun.; z dvojnim acc.: d. se totum ab adulescentia Catoni Ci., se totum patriae Ci. ali rei publicae N.; tudi: voveo dedoque me pro re publica S. fr. ali d. se ad litteras Gell.; (v slabem pomenu) dedere se = čemu vda(ja)ti se, streči, služiti: qui se vitiorum inlecebris dediderunt Ci., si sese isti vitae dedidisset Ci., d. se languori desidiaeque Ci., pigritiae, voluptatibus Ci. — Od tod adj. pt. pf. dēditus 3,

1. komu vdan, privržen: auctoritati senatūs deditus Ci., populo Romano, equestri ordini d. Ci., optimus animus ac deditissimus tibi Dolabella in Ci. ep., cui (Lysidi) … sic fuit deditus (Epaminondas), ut … N.

2. čemu vdan, vnet za kaj, ki se čemu posveča, ki se s čim vneto ukvarja: deditus litteris ac studio doctrinae, studio litterarum, his studiis Ci., studiis ac litteris Sen. ph., liberalibus studiis Suet., religionibus Ci., L., lanae dedita (Lucretia) L. ki se posveča preji volne, ubi spectaculi tempus venit deditaeque eo mentes cum oculis erant L. so bile tja obrnjene misli in oči, nec studio citharae nec musae deditus ulli H., in pugnae studio quod dedita mens est Lucr.; (v slabem pomenu) čemu strastno vdan, čemu služeč, ki čemu streže: animus libidini deditus Ci., nimis voluptatibus esse deditum Ci., vita vitiis flagitiisque omnibus dedita Ci., vino epulisque dediti N. misleči le na pojedine in pijančevanja, homines violenti rebusque veneriis dediti N., homines rixis dediti N. prepirljivi, corporis gaudiis ali ventri atque somno deditus S., eo profusius … quaestui atque sumptui deditus erat S., ultra modum vino deditum esse Sen. ph., somno ciboque deditus T., uxoribus deditior Eutr.; in malā deditus vir adulterā Cat.

dēdūcō -ere -dūxī -ductum

I.

1. z višjega mesta (navz)dol odpelja(va)ti, dol odvesti (odvažati), dol spraviti (spravljati), dol potegniti (potezati), dol odvleči: molliuntque … clivos, ut non iumenta solum, sed elephanti etiam deduci possent L.; pesn.: imbres nivesque deducunt Iovem H. v dežju in snegu pada Jupiter (z neba); z acc. rei: d. pectine crines O. navzdol počesati, caesariem barbae dextrā O. navzdol pogladiti, poma deducentia ramos pondere suo O. navzdol upogibajoče, d. vela O. spustiti, t. j. razpeti, molli gestu brachia Pr. gibati, tiaram Suet. z glave sneti; pren.: antiquissimum sollemne deduxisti L. si ponižal, v nič del. Od kod? pedes de lecto Pl., omnia de capite Ca., contionari conantem consul de rostris deduxit C., eosdem ad caedem civium de Appennino deduxisti Ci., summā vestem d. ab ora ali suas a pectore vestes O. od … roba strgati, s prsi strgati, cantando rigidas montibus (abl.) ornos V. ali caelo Iovem, cursu Lunam O. s čaranjem (z zagovori) potegniti dol (prim.: deducta luna Pr., cantus et e curru Lunam deducere temptat Tib.). Kam? omnes deducunt undas in mare O., in praecipitia iste cursus deducit Sen. ph., d. montes in planum Iust. dol prestaviti, non iniquo … aditu super caput hostium eos d. L., d. equitatum ad pedes L. konjenikom ukazati razjahati,, tunicam summā orā ad mediam O., manum ad imum ventrem Q., sinum ad ima crura, aliquem ad terram Suet.; pren.: carmen ab origine mundi ad mea tempora deducite O. speljite (razvijte) pesem od … do … , d. philosophiam e fastigio in planum Sen. ph., deduc orationem tuam de caelo ad haec citeriora Sen. ph.

2. occ.
a) voj. četam ukazati (navz)dol iti, korakati, marširati: d. copias ex locis superioribus in campum C., exercitum in campos L., suos in aequum locum, instructos ordines in locum aequum, in planum S., Benos in plana Front.; suas copias in campum Marathona deduxerunt (sc. z ladij) N.
b) navt. ladje s suhega na morje zvleči, odriniti, odpluti: d. naves ex navalibus L. ladje iz ladjedelnic spustiti na morje, splaviti jih, d. naves C., V., classem L., puppim Pr., navigia Sen. ph., quadriremes Plin. iun. Od kod? naves litore V. Kam? naves in aquam L., carinas in freta O., naves in Oceanum Cu.

3. pren. z zmanjševanjem spelja(va)ti, zvesti (zvajati): universitatem generis humani … d. ad (na) singulos Ci.

II.

1. proč peljati, odpelja(va)ti, odvesti (odvajati), odvleči, predvsem s silo: pecora C., naves ab Meloduno, onerarias naves in portum C., dominam Ditis thalamo V., regem ex possessione L. s silo pregnati, inde boves O., animalia deducta Q., a tribuno deductus est T.; aliquem de fundo d. Ci. z zemljišča zvleči (po stari navadi o posestni pravdi); occ.
a) drž.pr. naseljence kam odpeljati, odvesti (če so ustanovili kako naselbino, so odvedli naseljence po skupnem žrtvovanju s kapitolija): d. coloniam, colonias, colonos Ci. idr., illi qui initio deduxerant N. prvotni naseljenci. Kam? Capuam colonos C., coloniam Albam L., coloniam in Asiam Ci., illo (tja) coloniam, eo (tja) coloniam novam Ci., milites veteranos in colonias Ci.; v pass.: quo (kamor) plebs publice deducatur Ci., Aquileia colonia Latina in agrum Gallorum deducta est L., deductis olim … haec patria est T.
b) voj. odpeljati, odvesti: praesidia de oppidis Ci., legionem Orico, legionem ab opere, nostros de vallo C., exercitum ex iis regionibus C. vojski ukazati odpraviti se, praesidia C. straže umakniti (odpraviti), exercitum Numidiā, militari more vigilias S.
c) pren. odpraviti (odpravljati), odstraniti: brassica de capite … omnia deducet et sanum faciet Cu., quoniam haec (sc. vitia) deducuntur de corpore Ci., non aeris acervus et auri aegroto domini deduxit corpore febres, non animo curas H.

2.
a) (vodo) drugam spelja(va)ti, odvrniti (odvračati): aquam Albanam Ci., rivos V.; pren. (začetek, izvir, ime) izvesti (izvajati): Tert., Lact., mos unde deductus H. od kod izvirajoča šega, d. nomen ab Anco O., genus ab Achille Cu. ali ab Anchise et Venere Vell. ali originem ab ea (femina) Plin. izhajati, izvirati od …
b) od česa odvajati = ločiti, razločiti (razločevati): ipsum vocabulum ab appellatione Q. (prim. Q. I, 5, 40; V, 10, 62).
c) odtegniti, zmanjšati: cibum Ter.
č) (števila, vsote) odšte(va)ti, odtegniti (odtegovati): addendo deducendoque videre, quae summa fiat Ci., de capite (od glavnice) deducite, quod usuris pernumeratum est (plačane obresti) L.; z dat. (osebe ali vsote): de his divitiis sibi drachumam d. Enn. fr., deducto summae aeris alieni, si quid usurae nomine numeratum aut perscriptum fuisset Suet.; occ. abs. odtegniti, (u)trgati: arbitratu deducetur Ca.; subst. pt. pf. dēducta -ae, f (sc. pecunia ali pars) odtegljaj (odbitek) od volila, dovoljen prejemniku volila, da se je izognil nadležni dolžnosti, povezani z oporočnikovim imetjem, t. j. potratnemu obhajanju rodbinskega bogoslužja (sacra; gl. to besedo pri sacer): si in testamento deducta scripta non sit Ci.
d) s preslice nit vleči = nit odpresti (odpredati), (s)presti: plenā stamina longa colu Tib., pollice filum O., staminis pollice fila Hier., dexterā leviter d. fila Cat., gracili deducit aranea filum O., tereti filo et aequali stamina d. Plin. (o pajku); pren. (kakor kako tkanino pesmi, spise) umetelno izdel(ov)ati, umetelno sestaviti (sestavljati), umetelno zložiti (zlagati), spesniti: d. versum O. versūs H., Val. Max., tenui deducta poëmata filo H. tenko spredene pesmi, carmina proveniunt animo deducta sereno O., tibi saepe novo deduxi carmina versu Pr., toda: Iliacum carmen d. in actus H. v dramo razpletati, vetus in telā deducitur argumentum O. se predstavlja, se prikazuje; pesn.: Aeolium carmen ad Italos d. modos H. po italsko pesniti (peti); d. commentarios Q., deducta atque circumdata oratio Q. umetelno zasnovan in zaokrožen, subtilis deductā oratione Menelaus Aus. Od tod preneseno na glas = oslabiti: vocem deducas oportet Pomp. ap. Macr., Ὀδυσσεύς ad Ulixem deductus est Q.
e) spelj(ev)ati, nameta(va)ti: fossam … post castra Front., vallum per triginta duo milia a mari ad mare Eutr.
f) (pišoč, rišoč) potegniti (potezati), začrta(va)ti: litteram mero O., tamquam linea uno calamo deducta Cass.; pren.: d. formam bonorum virorum et lineamenta Sen. ph.

3. pren.
a) koga od česa odvrniti (odvračati), koga od česa odvabiti, odgnati: aliquem ab humanitate, a pietate, a religione, a tristitia, de fide, de hac animi lenitate Ci., hi homines deduci de sententia possunt Ci., d. aliquem a pristino victu N., aliquem de sententia L., aliquem vero Lucr.
b) zvabiti (zvabljati), zapeljati, zavesti (zavajati); abs.: a quibus deductum ac depravatum Pompeium queritur C., adulescentes et oratione magistratūs et praemio deducti C.; z naznačeno smerjo ali namenom: d. aliquem ad eam sententiam, ad condicionem, ad iniquam pugnam C., disciplina, ad quam me deducas Ci., neve legis improbissimae poenā deductus est, quominus hospitii et amicitiae ius officiumque praestaret Ci. ep., in ea loca erat deductus, ut … elabi non posset N., d. quasdam civitates dissentientes in causam L. zaplesti v … , Philippum et Macedonas in societatem belli L., Macedonas in bellum civile Iust., aliquem in insidias Front., Iust.

III. (z oslabljenim pomenom predloga in poudarjeno smerjo)

1.
a) najprej voj. kam (pri)peljati, prestaviti: exercitum C., L. vojski ukazati odpraviti se (odmarširati), exercitum in hiberna C. ali in aciem L., classem in proelium N., praesidia eo C., legiones duas in interiorem Galliam C., exercitum … in hiberna Lunam et Pisas L., in cornua leves armaturas L.; z dat. (čemu?): tres in arcem oppidi cohortes praesidio C. za posadko postaviti.
b) potem sploh koga kam (pri)peljati, privesti, spraviti: ex qua (provincia) Q. Ennium poëtam deduxerat (sc. Romam) N., Pydnam eum deduci iussit N. dal ga je (kot jetnika) odvesti v Pidno, deduci ad Eumenem N. ali in conspectum Caesaris C., d. testem ad iudicium Ci., aliquem ad Ianitorem quendam hospitem Ci., hospites domum Corn., transfuga duci se ad consulem iubet deductusque traditurum urbem promittit L., d. mulierem triumpho H. (kot jetnico) ob zmagoslavju privesti, aliquem in regnum, hunc in possessionem Armeniae T. uvesti; pesn.: primus ego in patriam … deducam … Musas V. = prvi bom jaz presadil grško pesništvo na domača tla; poseb. mladega človeka kam ali h komu, da bi si pridobil višjo (zlasti politično) izobrazbo, pripeljati, izročiti ga komu, da si pridobi višjo izobrazbo: ego autem a patre ita eram deductus ad Scaevolam, ut … Ci., hunc (M. Caelium) a patre continuo ad me esse deductum Ci., sic ad se Caelium deductum a patre Cicero profitetur Q., iuvenis … deducebatur a patre … ad eum oratorem, qui … T., d. ephebum in gymnasium Petr.

2. occ. slovesno spremiti (spremljati), najprej o častnem spremstvu ljudstva: haec … ipsa sunt honorabilia, … adsurgi, deduci, reduci Ci., d. aliquem ad forum Ci., in forum Q., ad curiam Val. Max., cum magna multitudo optimorum virorum me de domo deduceret Ci., frequentes eum domum deduxerunt L., plebes consules ambo sacrā viā deductos … invadit S. fr.; d. aliquem tudi = mrtveca spremiti (spremljati): Aug.; abs. (o posameznem spremljevalcu): deducam H. (Sat. I, 9, 59) domov spremiti; potem spremiti, (pri)peljati, privesti nevesto iz očetove hiše na ženinov dom: eorum habentur liberi, quo (= ad quos) virgo quaeque deducta est C., velut auspiciis nobilissimis populis deductus esse L., d. virginem ad aliquem L., virginem iuveni marito Tib., illa mihi dextrā deducta paternā Cat., quae mihi deductae fax omen praetulit Pr., deducta in domum patrui filia T.; (o ženinu samem): d. uxorem domum, illam domum in cubiculum Ter.; (v slabem pomenu, evfem.) komu kako žensko privesti kot priležnico: sine prius deduci Pl., d. ad Docimum Tertiam Ci., Liviam Orestillam … ad se deduci imperavit Suet., Tertia deducta est (dvoumno!) Suet.

3. pren. pripraviti (pripravljati) koga k čemu, napelj(ev)ati koga k čemu ali da kaj stori, spraviti, pripraviti koga ali kaj v kako stanje: d. aliquem ad fletum Ci., rem huc, ut … Ci. skušati prignati do tega, … d. aliquem ad eam sententiam C., aliquem in periculum C., rem ad arma, ad otium, in summum periculum, in controversiam C., si in eum casum deducerentur C. če bi prišli v ta položaj, res in eum locum deducta est, ut … C. ali res eo deducta erat, ut … N. prišlo je do tega, da … , cuius errore eo deductam esse multitudinem, ut omnes de salute pertimescerent N. — Od tod adj. pt. pf. dēductus 3,

1. navznoter ukrivljen, upognjen: nasus d. Lamp. potlačen, nasus ab imo deductior Suet.

2. (o glasu) oslabljen, tenek, tih, zamolkel: deductā voce Luc. ap. Non., Afr. et Corn. ap. Macr., Pr.; enalaga: d. carmen V. z bolj tihim glasom peta.

Opomba: Star. imp. deduce: Ter.

dēfiniō -īre -īvī (-iī) -ītum

1. mejo delati, mejiti, omejiti (omejevati): orbes, qui … aspectum nostrum definiunt Ci., si res eae, quas gessimus, orbis terrae regionibus definiuntur Ci., is tractus … muri ex omni parte arduis … montibus definitus est Ci.; pren.: pirata non est ex perduellium numero definitus Ci. ne spada med …

2. natančneje določiti (določ[ev]ati), zaznamovati, označiti (označevati): cur eos (agros) non definis neque nominas? definio inquit, Italiam Ci., universam … oratoris vim definire complectique Ci., genus universum brevi circumscribi et definiri potest Ci., unam quamque rem certo naturae termino d. Corn.; occ. (log., ret.) pojmovno določiti (določati), označiti (označevati), opredeliti (opredeljevati): sic definitur ira, ulciscendi libido Ci., quam voluptatem sic definiunt Ci., ii, qui mala dolore, bona voluptate definiunt Ci., placet ante definire, quid sit officium Ci.

3. določiti (določ[ev]ati), nameniti (namenjati): potestatem in quinquennium Ci., cum esset omnibus definita mors Ci., d. consulatum in annos, adeundi tempus, suum cuique locum C., verna opera Plin., annos Q., pro (po) gradu cuiusque et tempora militiae et commoda missionum Suet., iis magna praemia Iust.; z odvisnim vprašanjem: tibi, quid facias, definit Ci.; v pass.: definitum est Pl. določeno (sklenjeno) je; z ACI: non sequitur tamen, ut etiam sedere eos et ambulare principalibus causis definitum et constitutum sit Ci.

4. (do)konča(va)ti, skleniti (sklepati): ut aliquando totam … orationem concludam atque definiam Ci., saepissime similiter extrema definiunt Ci.

5. omejiti (omejevati): amicitiam paribus officiis ac voluntatibus Ci. na enako mero uslužnosti in naklonjenosti omejevati, oratio mea … eis fere ipsis definietur viris, qui hoc sermone continentur Ci. se bo omejeval na … , bo ostajal pri …

6. koga pokončati = usmrtiti: definito iuvene Ap. — Od tod adj. pt. pf. dēfīnītus 3 omejen, določen, poseben: certum esse in caelo ac definitum locum Ci., quaestionem duo sunt genera, alterum infinitum, alterum definitum Ci., de re generales quaestiones sunt et definitae Q. Adv. dēfīnītē določno, izrecno, jasno: quae (lex) definite potestatem Pompeio civitatem donandi dederat Ci., vel separatim (brez posebnega nanašanja, vobče, abstraktno) dicere solemus de genere universo vel definite (s posebnim nanašanjem, konkretno) de singulis temporibus, hominibus, causis Ci., qui nihil (potest) partite, definite, distincte dicere Ci., nec magis (te) distincte definiteque designat Plin. iun., festive magis dixit quam aperte atque definite Gell.

dēfluō -ere -flūxī (—)

I.

1. (dol) teči, odteči (odtekati): Mel., Amm., defluit incerto lapidosus murmure rivus O., a celeritate, quā defluit, Tigri (= puščica) nomen est inditum Cu. Kod? per arbores non defluunt imbres Plin., amnis praeter coloniam defluens Plin. Od kod? z abl.: flumen Durda Tauro monte defluens S. fr., defluit saxis humor H., mella frondibus defluunt Mel.; s praep.: sudor a capite et a fronte defluens Ci., sanguis, qui defluit a renibus Plin., flamma (ognjeni tok) ex Aetna monte defluxit L., Tanais amnis ex Ripaeis montibus defluens Plin., arbores, ex quibus mel defluit Plin., defluens ex eo (fonte) rivus Lact. Kam? Rhenus … in plura defluit partes C., amnes clari in oceanum defluunt Plin., si quando in scrotum sanguis defluxit Cels., aes ipsum in catinos defluit, scoria extra fornaces Plin., potes defluit ad pulmonem Gell.; occ. (dol) plavati, (dol) pluti: dolia medio amni defluxerunt L., nuces fusae ab Romanis castris medio amni ad Casilinum defluxerunt L., cum paucis navigiis secundo amni d. L., fluvio cum forte secundo deflueret (cervus) V., aries … secundo defluit amni V., classis defluit Cu., defluxit ad insulam Cu., d. Ostiam Tiberi Suet.

2. pren.
a) (dol) polzeti, zdrsniti, spustiti (spuščati) se, odpasti (odpadati), osuti se, osipati se: iam ipsae defluebant coronae Ci., ne quid in terram defluat Ci., gleba, cum regis capiti incĭdisset, resoluta defluxit Cu., flores … defluunt Hyg., folium eius non defluet, non defluet folium ex eo Vulg.; (poseb. o konjenikih): tota cohors … relictis ad terram defluxit equis V. je hitro skočila s konjev; (predvsem o ranjencih): moribundus Romanus … ad terram defluxit L., frenisque manu moriente remissis in latus a dextro paulatim defluit armo O., haec agentem anima deficit corpusque ex equo defluxit in terram Cu.; occ. α) (o obleki) dol spustiti (spuščati) se, dol viseti: Macr., pedes vestis defluxit ad imos V., rusticius tonso toga defluit H. visi nemarno (dol), toda: mirumque fuit neque defluxisse eas (praetextas) neque … Plin. da niso niti padle (nekateri pišejo diffluxisse), tunica … non ante deponitur … , quam … carie in pannulos defluxerit defrustata Amm. β) (o laseh) (s)polzeti, izpasti (izpadati): tristi medicamine tactae defluxere commae O., alicui pili defluunt, capillum defluere prohibet Plin., vel affluit capillago vel defluit Tert., toda: defluentem leniter flectens comam Prud. dol se spuščajoče γ) (politično) odpasti, izneveriti se: ex novem tribunis … unus me absente defluxit Ci.
b) (v podobah, posnetih po reki) priteči (pritekati), izvirati, privreti, prihajati, priti kam, k čemu: hoc totum (orationis genus) e sophistarum fontibus defluxit Ci., philosophorum ingenia Socratico ore defluentia Vell., ipsum illud primum, a quo defluit secundum Arn., unde haec in terras nisi ab superis defluere potuerunt? Ci., necesse est, si quid redundarit de quaestu, ad illum defluxisse Ci. da je prišlo njemu v dobro, multa merces tibi defluat aequo ab Iove H., d. a necessariis artificiis ad elegantiora Ci. polagoma priti, ab amicitiis perfectorum hominum … ad leves amicitias defluxit oratio Ci. v teku govora smo prešli (zašli).

— II.

1. odteči, poteči: rusticus exspectat, dum defluat amnis H., dum hiberni defluxere torrentes Sen. ph.

2. pren.
a) izginiti, miniti, nehati se: ubi salutatio defluxit, litteris me involvo Ci. ep., antequam tenerae sucus defluat praedae (dat.) H., sic horridus ille defluxit numerus Saturnius H., nullus defluat inde color Tib., ignavus defluxit corpore somnus Tib., celerrime is odor … defluit Plin., eorum pinguedo sic defluxit Cael.
b) izpasti iz glave, uiti iz spomina, pozabiti (pozabljati) se: id tibi ne vacuo defluat ex animo Pr., merita cito defluunt Sen. ph.

dēiciō -ere -iēcī -iectum (dē in iacere)

I.

1. (dol) vreči, (dol) metati: pernam et prandium Pl. v lonec vreči, libellos Ci. (s česa) strgati, antemnas C., equo vulnerato deiectus est C., neque eorum (consulum) sortes deiciuntur (sc. in urnam) C., deiectam aerea sortem accepit galea V., cum deiecta in id (v ta namen) sors esset L., d. comam, crines Afr. ap. Non. (z glave) strgati, crinibus deiectis T. z nerodno spuščenimi lasmi, ramenta pellis cervinae deiecta pumice Plin. odrgnjeni, odstranjeni, d. togam Q. (dol) spustiti. Izhodišče s samim abl.: aliquem saxo O., T., aliquem equo L., deici gradibus Aur.; s praep.: aliquem de ponte Ci., aliquem de saxo L., togam de humero ali ab humeris Suet., iugum servile a cervicibus Ci., lecto graviter deici ab alto O. Smer s praep.: librum in mare Ci. ep., conservos in piscinam Ci., e summo … ictos … in Tartara Lucr., fulmen caelo in terras V., securim in caput L., in arma hostis caesim … ensem L., in viam equos L. dol pognati, stipites in cavernas Cu., naves in altum Vop. pognati v globočino = potopiti, saxa alia super alia deiecta Plin. iun.; z dvojnim acc.: Sopatrum de porticu … praecipitem in forum d. Ci. Refl. in med. zagnati (zaganjati) se, strmoglaviti se, (dol) skočiti: se in mare, se de superiore parte aedium N., se de muro, se per munitiones C., in locum deiectus inferiorem C., saxi vertice deicior V.; pren. zagnati (zaganjati) se, spustiti (spuščati) se, (o solzah) udreti se: venti ab … praealtis montibus se deiciunt L., foeda tempestas … caelo deiecta L., deiectae montium iugis procellae Plin., flatūs rursus deiecti Plin., tanta vis aquae se deiecit Plin. (o dežju), amnis deiectus per (čez) scrupulosa Plin., Tanais ex Rhipaeo monte deiectus Mel., deiecta saxis (čez skale) flumina Val. Fl., deiectis lacrimis Pr.

2. na tla vreči (metati), podreti (podirati), prevrniti (prevračati), rušiti, porušiti: status Ci., L., signa aēnea L., ut … omnes Hermae deicerentur N., d. turrim C., hostium castra L., muri bracchia Iust., muros L., moenia O., arces V., H., alta Ceraunia telo V., arbores L., Vitr. (po)sekati, toda: arbores … vi ventorum deiectae Ulp. (Dig.) podrta; pesn.: vidimus … Tiberim … ire deiectum (sup.) monumenta regis templaque Vestae H.; occ. na tla zvaliti, (do smrti) pobiti: d. Typhoëa O., paucis deiectis C., deiectis circum stipatoribus T., super iuvencum stabat deiectum leo Ph., Thetidi d. iuvencam Val. Fl. za žrtev zaklati, toda: d. animal P. Veg. podreti žival (za operacijo); poseb. lovsko ubiti, ustreliti: feram Cu., Mart., avem ab alto caelo (visoko z neba) V.; pren. (oči) pobesiti (pobešati), povesiti (povešati): d. ocellos O., vultum V., Sen. ph., deiectus in humum vultus O., vultus pudore deiectus Sen. tr., deiecti in terram militum vultus T., deiecto capite Q., id (caput) deiectum semper in terram Plin., deiecto in pectora mento O., euntes deiecta cervice Getae Cl.; pesn. z grškim acc.: deiectus oculos V. s pobešenimi očmi, deiectus vultum Stat. s povešenim obrazom.

3. (politično) koga izpodriniti, vreči, poraziti: hoc (Critiā) deiecto N., de possessione imperii deiectus L., Pontica signa deiectum meminisse piget Lucan., Artavasdes non sine nostra clade deiectus T.; brahilogija: infra Ventidium deiectus oriens T. poraženi vzhod, ki je prišel pod Ventidija, v pozni lat. poraziti (= ponižati): Eccl.

II.

1. odbiti: Anxuris ense sinistram … deiecerat V., uno deiectum comminus ictu … caput V., deiectum ense caput Sil.; occ. (ladje) zanesti; v pass.: tanta tempestas coorta est, ut naves ad inferiorem insulae partem deicerentur C., classis … foedā tempestate vexata ad Balearīs insulas deicitur L., quae (classis Punica) tempestate deiecta ad Baliarīs erat L.; (o ladjah): Menelaus ad terram Libyam deiectus est T.; pren.: in epilogis deiecti sumus Q.

2. pren. odvrniti (odvračati), odpraviti (odpravljati), odstraniti (odstranjevati): mucrones a iugulis vestris Ci., oculos nusquam a re publica Ci., si tantulum oculos deiecerimus Ci. = če smo le malce manj pazljivi, quantum mali de humana condicione deieceris Ci., d. metum, vitia a se ratione, cruciatum a corpore, aliquem de sententia Ci., philosophos de negotio Petr. od njihovega predmeta odvračati = njihove razprave pobi(ja)ti, Zeno omnia negotia de negotio deiecit Sen. ph. je pobil vse trditve, uxore deiectā (sc. conubio) T. ko je bila odstranjena.

3. medic.
a) odvajati, odpraviti (po dristitvi ali bljuvanju): alvum ali alvum superiorem Ca. (gl. alvus), casei, qui facillime deiciantur Varr. ki se jih prav lahko otrebiš; abs. deicere Cels. dristiti.
b) vsrkavati da(ja)ti: per nares d. P. Veg.

III.

1. boriteljsko koga z mesta (položaja) premakniti, iz(pod)riniti, odriniti: de loco hominem Quadr.; pogosto pren.: eum de statu omni Ci. povsem zbegati, aliquem de omni vitae statu Ci., de gradu deici Ci., Auct. b. Alx., studio feriendi … deiectus (sc. de gradu) non pugnat, sed rixatur (orator) T.

2. voj. nazaj potisniti, v beg zapoditi, pregnati: praesidium C., praesidium Claternā Ci., praesidium loco munito, praesidium ex saltu, hostes muro turribusque, nostros ex utraque munitione C., hinc celeriter deiecti C., d. praesidium inde Cu., equitatum hostium de colle Auct. b. Afr., tenentes locum Romani cum deiecissent L.

3. pren.
a) koga (s posestva) pregnati, izriniti iz česa, pripraviti ob kaj: aratores, aliquem per insidias vi de agro, aliquem de possessione fundi, fortunis, consulem de urbis praesidio, magistratūs templo Ci., deicitur familiaritate suetā T., d. aliquem vi, de fundo, de possessione fundi, de solo Icti.
b) vzeti komu upanje, v pass. deici aliqua re, aliquo tudi = izgubiti upanje na kaj, izgubiti kaj, koga: deicere aliquem aedilitate Ci., deici praeturā, de honore Ci. ali honore L., deiecti principatu, Helvetii ea spe deiecti C., opinione trium legionum deiectus C. je izgubil upanje, da bi dobil tri legije, deiecta coniuge tanto V.; abs. odvzeti komu upanje na kako častno službo, izpodriniti ga: Caelius ap. Ci. ep., cum … inimicum eo quoque anno petentem deiecisset L. — Od tod adj. pt. pf. dēiectus 3,

1. znižan, nizko ležeč: loca C.

2. pren.
a) (po pomembnosti) nizko stoječ, nizek: neutrum altero sublimius aut deiectius Tert.; adv. komp. dēiectius niže: Tert.
b) pobit, potrt, malosrčen, malodušen: quamquam vis alto volnere tardat, haud deiectus V., deiecti et infracti Q., res super Argolicas haut sic deiecta videbis Stat.