ergā, praep. z acc., ki mu jo Kom. pogosto zapostavljajo (gl. ergō)
1. (krajevno) proti, v bližini koga ali česa: nostras erga aedes Pl., Sura, quae med erga aedes habet Pl. tja proti meni, machinamenta … erga regiam capitis constituta esse Ap.
2. v povezavi z, glede na, do, za; v klas. lat. le v dobrem pomenu: Iuv., Plin. iun., benevolum erga se Pl., erga me merita est Pl., erga nos, me erga, te erga, amicum erga Pl., se erga Ter., ut erga duces satis gratus iudicarer Ci., summo erga vos amore Ci. iz … ljubezni do vas, Milonis erga me merita Ci. zasluge zame, qua pietate erga deos immortalīs ese soleant Ci., fides erga plebem Romanum Ci., perpetuā erga populum Romanum fide C., fides erga Athenienses N., nullum erga me benevolentiae pignus Cu., tua erga me munera (storitve) T., suprema erga memoriam filii sui munia (dolžnosti) T. Poznejši pisci rabijo besedo
a) splošno: erga sua bona satis cautus Cu. glede na svojo korist, ea prima Tiberio erga pecuniam alienam diligentia fuit T., anxii erga Seianum T.
b) v slabem pomenu = contrā, proti, zoper: si quid med erga falsum dixeris Pl., quae numquam quidquam erga me commerita est (ni … zakrivila) Ter., erga eum odium N., erga eum invidia T., fastu erga epulas T., alienato erga Vespasianum animo T.
Zadetki iskanja
- etiam (iz et in iam in že; prim. quoniam)
I. adv.
1. tudi še, še, še zmerom (o sedanjosti, preteklosti in prihodnosti): hunc ego numquam videram etiam Ter., non satis me pernosti etiam Ter. še zmerom, quam diu etiam furor iste tuus nos eludet? Ci., cum iste etiam cubaret, hic in cubiculum introductus est Ci., paullulum etiam spirans S., nec plane etiam abisse ex conspectu C., etiamque tremens, etiam inscius V.; v zvezi z nondum ali vixdum: quid egerint inter se, nondum etiam scio Ter., qui nondum etiam omnia paterno funeri iusta solvisset Ci., vixdum etiam coetu vestro dimisso Ci., nondum etiam, qui haec omnia habebit, rex est H. „tudi ne takoj“ = še ne. Pogosto v zvezi s časovnima členicama
a) z nunc in num (glede na sedanjost) tudi še zdaj, zdaj še zmerom: etiam nunc mulier intust? Pl., neque quidquam facit etiam num stupri Pl. še ne, hoc quod inicitur, etiam num toral dicitur Varr., non modo tum fuit, verum etiam nunc est Ci., postea redditi alii sunt, alii etiam nunc retinentur Ci., vos cunctamini etiam nunc? S., terrent etiam nunc nubila mentem O., errabant etiam num tempora, donec … O.; (glede na preteklost) tedaj še: dixisti paululum tibi etiam nunc esse morae Ci., ii, qui in iugo constiterant, nullo etiam nunc usu rei militaris percepto C., dicebantur etiam nunc esse Q.: prim. še: etiam nunc, etiam num = etiam: duas etiam nunc formulas praepositis adiciam Col., si has quoque corrotundaverint, etiam nunc interrogabo Sen. ph., alia etiam num generibus ipsis in sexu differentia Plin.
b) s tum, tunc (z ozirom na preteklost) tedaj še: praetentatus etiam tum Archias erat Ci., an etiam tunc quiesceretis Ci., quod Hannibalem etiam tum cum imperio haberent N., etiam tum vita hominum sine cupiditate agitabatur S., manebant etiam tum vestigia libertatis T.; v skrajšanem stavku: imperatore etiam tum bellum administrante Ci., concors etiam tum senatus Ci., Hannibalem armis etiam tunc invictum Ci., trepida etiam tum civitate S., integra etiam tum domo sua T.; ločeno: acri etiam populi Romani tum libertate T.
2. tudi že, tudi takoj, takoj: heus etiam mensas consumimus V.; occ. zopet, pogostokrat, še enkrat, večkrat: circumspice, num quis est, qui … ; tutum probe est! — circumspice etiam Pl. tudi še zdaj = še enkrat, cui pecuniam datam dicit? dic etiam clarius Ci., cetera, quae forsitan alii quoque etiam fecerunt Ci.; poseb. pogosto v zvezi etiam atque etiam zopet in zopet, spet in spet: te moneo, hoc etiam atque etiam reputes Pl., proin tu, dum est tempus, etiam atque etiam hoc cogita Ter., confitetur … multa sibi etiam atque etiam esse discenda Ci., etiam atque etiam considerare Ci., reputare S., qualem commendes, etiam atque etiam adspice H.
II. conj.
1. (dodajanje kakega novega pojma) in, tudi, pa tudi, še tudi: hoc etiam ad malum arcessebatur malum Pl., non omnes bonos esse etiam beatos Ci., multa etiam sunt in nostris institutis ducta ab illis (Pythagoreis) Ci., spem et timorem in eo habebant; aspergebatur etiam infamia N., inveterata cum gloria, tum etiam licentia N. in — in tudi. Od tod pogosto v adverzativno razvrščajočih zvezah non modo — sed etiam, non solum — sed (verum) etiam, non (neque) tantum — verum etiam ne le (ne samo) — temveč (ampak) tudi: tenebat non modo auctoritatem, sed etiam imperium in suos Ci., non solum familiaritates exstingui solere, sed odia etiam gigni sempiterna Ci., non scientia solum, verum etiam bonitas Ci., neque (in ne) auxilium modo defensioni meae, verum etiam silentium pollicentur Ci., neque his tantum se commisit, verum etiam eius potestati Ci.; ob zanikanem prvem členu: non solum minuenda non sunt, sed etiam nova auxilia comparanda Ci. ne le ne, … temveč tudi (celo); occ.
a) v odgovorih = pač tudi, pač, da, seveda: num quid vis? etiam (sc. volo) Pl., num quid processit ad forum hodie novi? etiam Pl., aut etiam aut non respondere Ci. „da“ ali „ne“. Misericordia commotus ne sis. Etiam Ci., „etiam mehercule“, inquit, „ut opinor, ex Africa“ Ci., studes? inquam; respondit: etiam Plin. iun.; prim.: si non (sc. habes), quomodo tabulas conficis? si etiam (če pa), quam ob rem relinquebas? Ci.
b) v vprašanjih (vzklikih) nejevolje = vrh tega še, tudi še: etiam rides? Pl., etiam clamas, carnufex? Pl., etiam caves? Ter., is mihi etiam gloriabitur? Ci.
c) v vprašanjih nestrpnosti, ki vsebujejo pojem ukaza = takoj: etiam aperis? Pl. ali se ne boš odpravil takoj? = takoj se odpravi (odidi)! etiam taces? Ter. takoj umolkni! — tiho bodi!
č) (dodajanje česa pozabljenega) še nekaj! da, še nekaj!: Quid superest? Etiam. Gener est suavis mihi Ci. ep.
2. poudarjanje in stopnjevanje (stoječ pred poudarjeno besedo in za njo) = celo, še celo, da, celo, tudi še, poleg tega še; nasprotno celo: immo etiam, hoc qui occultari facilius credas, dabo Ter., quae omnes docti atque sapientes summa, quidam etiam sola bona esse dixerunt Ci., sunt quaedam officia etiam adversus inimicos servanda Ci., voce, motu, formā etiam magnificā Ci., Mamertina civitas antea improba non erat; etiam erat inimica improborum Ci., ut auxilia etiam a Romanis peterent N., quis … tolerare potest … nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? S., iners ac paene etiam turpe Plin. iun.; pred komp. = še: quid est etiam amplius? Ter., quo mihi etiam indignius videtur obtrectatum esse Ci., haec … pleniora etiam … Romam ad suos perscribebant C., accessit, quod etiam magis aperiret eorum dementiam N., habes plura etiam fortasse, quam requirebas Plin. iun.; pred stavki: etiam cum officio non maneret N. - ēvomō -ere -vomuī -vomitum
1. (iz)bljuvati: Cels., Lamp., eas (conchas) Ci., tamquam nisus evomentis adiuvaret T., haustum venenum evomere Suet.
2. pren. (iz)bruhati, bljuvati, iz sebe metati, od sebe da(ja)ti: quae (urbs) tantam pestem evomuit Ci. = je izvrglo tako pogubnega človeka, in quo tu, … devoratā pecuniā, evomere non poteras Ci. zopet od sebe dati, Cacus faucibus fumum evomit V., multam harenam vicinum mare evomit Cu. meče na suho, evomere ignem Sen. ph., ignes Sil., flammas Plin., undas argenteas Ap.; refl.: Nilus se evomit … in Aegyptium mare Plin. se izliva; occ.
a) poganjati: herbas Col.
b) (govoreč) (iz)bruhati: bona malaque dictu evomere Enn., in quos liberius quod sentis evomas Aug.; (besede) izbruhati, govoriti: libentius (bolj po volji) haec in illum evomere quam verius Ci., in me absentem orationem ex ore impurissimo evomit Ci. je izbruhnil govor; tako tudi: iram evomere in aliquem Ter. jezo stresti nad kom, tres libros contra religionem nomenque Christianum evomere Lact. izbruhati. - excēdō -ere -cēssī -cēssum
I. intr.
1. iziti, oditi, odhajati, oddaljiti se: abiit, excessit, evasit, erupit Ci., metu excesserant L., mecum excedentem tenuit non Ilia tellus V. izseljujočega se, audita maior humana vox excedere deos, simul ingens motus excedentium T. Od kod? z abl.: excedere urbe Ci., V., domo C., L., finibus suis, Galliā, oppido C., possessione L. posestvo zapustiti, finibus, viā L., regione, terrā, patriā V., Crotone excessum est L., excedere caelo O. z neba priti; poseb. o bojujočih se: excedere pugnā C., V., proelio C. boj zapustiti; s praep.: quoquam ex isthoc loco Ter., excessurum se ex Italia dixit Ci., excedere ex civitate, ex via, ex finibus C., ex acie N., ex pugna C., S., ex proelio C., N., ex orbe C. izstopiti, e templo L. Kam?: ex his tenebris in lucem illam Ci., agro hostium in Boeotiam L., in altius terrae fastigium Cu., excedere in exsilium (tudi abs. excedere) Icti,; brahilogija: excedere ad deos Cu., Vell. svet zapustiti in priti med bogove; o stvareh: priusquam ulla navis litore excederet Iust. je odrinila od obale; pren. umakniti se iz česa, s česa, ločiti se (npr. od tega sveta), umreti, (iz)giniti, preminiti: excedere vitā, e (ex) vita Ci., Cu., de vita Fr. = e medio Ter., Val. Fl., T. idr.; tudi abs.: excessise Augustum fama tulit T.; pren.: cura ex corde excessit Ter., mentes ex corpore excedunt Ci., cum animus … ex corpore excesserit Ci., cupiditatum dominatus excessit Ci., corporeae excedunt pestes V. telesne strasti izginejo, excedere palmā V. odreči se nagradi zmage, res excessit e memoria L. je ušla iz spomina, se je pozabila (v tem pomenu tudi samo excedere: Sil.), excedere pristinā bellandi consuetudine Auct. b. Afr. opustiti, reverentia excessit animis Cu.
2.
a) prodreti navzven: si quis humor excesserit Cels.
b) izstopati, ven moleti, dvigati se: sic … partes omnes collocatae sunt, ut nulla … excederet extra Ci., inferiores dentes longius quam superiores excedunt Cels., quod excedit, abscindendum est Cels., rupes quattuor stadia in altitudinem excedit Cu., excedentia in nubes iuga Plin., ubi in nostra maria tractus excedit Mel.; pren. α) iti čez (mejo), stopiti čez, stopiti iz česa, kaj prestopiti, prekoračiti, preseči (presezati): excedere ex ephebis Kom. ali e pueris Ci. mladeniško, deško dobo prestopiti (prerasti), iam excessit mi aetas ex magisterio tuo Pl., quo ultra eius iram excessuram fuisse L., cum libertas non ultra vocem excessiset L. je ostala le pri besedi, le na jeziku, excedere ultra fidem veri, supra usitatam rationem Val. Max., tantum ea clades excessit T. je bil tako čezmeren, hortante senatu, ut numerum augeret, iure iurando obstrinxit se non excessurum T. da ga ne bo prekoračil. β) (v govoru, spisu) od glavne teme zastraniti (zastranjati): excedere paululum ad enarandum, quam (kako) … L., in fabellam Sen. ph., si longior fuero in hoc, in quod excessi Plin. iun.
c) do česa dospeti, povzpeti se do česa: ad summum imperii vestigium Val. Max., eo laudis excedere T. povzpeti se do tolike slave.
č) časovno kam spadati: insequentia excedunt in eum annum, qui … L., pugna ad Trebiam in annum Flaminii non potest excessise L.
d) v kaj iziti, preiti, prehajati, prevreči se: quae (res) studiis in magnum certamen excesserit L., ne in altercationem excederet res L., in hoc … lacessiti principis ira excessit, ut … Vell.
— II. trans. (le poklas.)
1.
a) kak kraj zapustiti, (od)iti iz … umakniti se iz … : excedere curiam, urbem L., patrios muros Lucan.
b) kaj prestopiti (prestopati), prekoračiti: radicem montis S. fr., terminos agelli Val. Max.; (o rekah) stopiti čez, udariti čez … : Tiberis alveum excessit Plin. iun.; (o vodovju) iti čez kaj, sezati čez (nad) kaj, prestopiti kaj: ubi (flumen) adpositae crepidinis fastigium excessit Cu., stagnum altitudine genua non excedens Plin.; (o gorah) moleti nad kaj, vzdigovati se nad kaj: nubes excedit Olympus Lucan.
2. pren.
a) kako dobo prestopiti, prerasti: septimum mensem Col., annos decem Col., annum sextum natu Cael.
b) kako mejo ali mero prekoračiti (prekoračevati), preseči (presegati): tempus finitum L., modum L., Cu., modii mensuram L. epit., summam octoginta milium L., excessere metum mea bona O. moja sreča ne pozna strahu, fidem (vero) Vell., fidem veritatis Val. Max., fabae magnitudinem Plin., staturam iustam Suet., aequavit praestantissimorum gloriam aut excessit Suet., excedere fastigium equestre T. viteški čin, viteško dostojanstvo, excessā unione Tert.; v pomenu prekašati: nemine tantum ceteros excedente Iust.
Opomba: Sinkop. cj. pf. act.: excēssis = excēsseris Ter. - experior -īrī -pertus sum (prim. perīculum, perītus)
1. izkusiti (izkušati), poskusiti (poskušati), preskusiti (preskušati);
a) abs.: cum experiundi potestas non est Ci., experiendum est in ipsa amicitia Ci.
b) trans.: Pl., Ter. idr., amicos, taciturnitatem nostram, belli fortunam, vim veneni in servo, in eiusmodi rebus opes suas Ci., in periclitandis experiendisque pueris Ci., experiri fidem, fortunam, misericordiam S., carmina, procos V., imperium L., aëra pennis H. v zrak se vzdigniti, po zraku leteti, bracchia per lusus O., magna fides avium: experiamur aves! O., grammaticos quaestione experiri Suet., aliquid experiundum accipere ali dare Icti. kaj na ogled prejeti, na ogled dati (poslati); refl.: experiri se in foro Q., variis se studiorum generibus Plin. iun.; medic. kaj poskusiti (poskušati), uporabiti (uporabljati): post febrem experiri balneum et vinum, ubi aliquid non respondet, experiri aliud atque aliud, neque in omni aetate neque in omni vitio id experiendum est Cels. — Skladi: z odvisnim vprašanjem: Enn., Pl., Cels., Val. Fl., in hoc natura, quid efficere possit, videtur experta N., experiri voluit, ut (kako) sine armis propinquum ad officium reduceret N.; z inf.: sanos sensus avertere experiar V.
2. occ.
a) voj. (v boju) s kom izkusiti (izkušati) se, kosati se, meriti se: experiri Romanos N., si iterum experiri velint, sese paratum esse decertare C., Turnum experiatur in armis V., vis ergo inter nos quid possit uterque experiamur V., ipsi duces comminus experti Fl.
b) jur. pravdati se, sodno postopati, tožiti: Icti., experiri cum aliquo Ci., iudicio gravi experiri nolebat Ci., quis non summo iure experietur? Ci., ad constitutum experiundi iuris gratiā venerunt Ci., a me diem petivit; ego experiri non potui Ci., si quid in controversiam veniret, aut intra parietes aut summo iure experiretur Ci., si quod … ius … se habere … existimaret, experiretur L., experiri iudicium populi Romani L. rimskemu narodu dati presoditi, quod quisque vult, legibus experiri licet N.
3. pren. lotiti (poprijeti) se česa, (drzno) poskusiti, (pre)drzniti si, upati si: experiri id nolunt, quod se adsequi posse diffidunt Ci., par est omnes omnia experiri Ci., omnia de pace (glede miru) experiri C., experiri extremum auxilium C. poskusiti zadnji pripomoček, extrema S. ali ultima L., Cels. vse, kar je le mogoče, poskusiti, sua propria mala bonaque L., praesentem fortunam Q.; ret.: experiri libertatem S., ali spem L. vdati se (z dat.); z inf.: experiri beneficium ei reddere Ter., quae sunt tradita, experiar dicere Q.; s finalnim stavkom: nunc si vel periculose experiundum est, experiar certe, ut hinc avolem Ci. ep.
4. met. izkusiti (izkušati) = izvedeti, spozna(va)ti: de me experior Ci. na sebi spoznavam, id experti scire debemus Ci. po tej izkušnji, experto credite V. meni, ki sem to sam izkusil, ut frequenter experti sumus Q. — Skladi: z acc.: istius perfidiam Ci., vires Ci., Cu., vim et gratiam S., expertus fidelem Iuppiter in Ganymede H., experiri animum alicuius, fidem Cu.; z dvojnim acc.: Suet., me fortem inimicum expertus est N., experiri terram vomeris patientem V., illos graves, superbos in rebus secundis L., deos constanter inimicos O.; z ACI: Pl., Q., experti sumus Siciliam nobis pro aerario fuisse Ci., genus tegumenti erant experti nullo telo transici posse C., iam antea expertus sum parum fidei miseris esse S.; s samim inf.: expertus sum prodesse Q., z odvisnim vprašanjem: Val. Max., Plin. iun., quo consilio redierim, estis experti Ci., quid sentiant, experti sumus Ci., experiri voluit, verum falsumne esset relatum N., experiri libet, quantum audeatis L.; occ.: kaj neugodnega, neprijetnega izkusiti (izkušati), prebiti, pretrpeti, prenašati: Suet., Icti., ego expertus accusandi molestiam Ci., magnos esse experiundos labores Ci., aestate labores experiuntur V., nondum alteram fortunam expertus L. — Glagol pogosto, poseb. v pt. pf. v pass. pomenu: expertum hoc est Ca., multa inventa expertaque in hoc sunt bona Acc. fr., nimium saepe expertum habemus Plancus in Ci. ep., libertatis dulcedine nondum expertā L. — Act. soobl. (fut. II.) experiero: Varr. — Od tod
I. adj. pt. pr. experiēns -entis „vsakovrstne stvari poskušajoč“, torej
1. podjeten, delaven, prizadeven: prompti hominis et experientis Ci., experientissimus ac diligentissimus arator Ci., vir acer experiensque L., experiens ingenium O., in bellicis rebus experientissimus Vulg.
2. vztrajen: Ulixes O.; z gen. (v čem, pri čem): experiens laborum O.
3. izkušen, izvéden, vešč česa: experientior … discessit Aug., iste (in) hac arte experientior fuit Isid.; z gen.: rei militaris experientissimi duces Arn. Adv. experienter: Boet. —
II. Adj. pt. pf. expertus 3,
1. act. tisti, ki je kaj (po)skusil, izkušen = izvéden: omnia dico expertus in nobis Ci., expertis credere O.; z gen. (v čem): experti belli iuvenes V., miles … expertus belli T., femina experta fecunditatis T., expertus sagittae Sil.; z abl. (v čem): expertus tribuniciis certaminibus L., expertus bellis animus T.
2. pass. izkušen = preskušen, izkazan, dokazan: Pr., Vell., Suet., Iust., expertus exercitus L., per omnia expertus L., vir acer et expertae virtutis L., venena et artes feliciter expertas verteret in Agrippinam T. - externus 3 (exter, prim. supernus: super)
1. zunanji: cingatur mens corpore externo Ci., ille externus et adventicius tepor Ci., quae (fortuna) domina rerum sit … externarum Ci. zunaj nas, externus hostis C. zunanji = od zunaj pritiskajoči sovražnik, externa bona O.; subst. externa -ōrum, n zunanje stvari, zunanji pojavi : illa externa cum multis cognovimus Ci.; v sg.: externi ne quid valeat H.
2. occ. zunanji = tuj, inozemski: externa religio Ci., scientia peregrina et externa Ci., populus externus, externi populi Ci., domesticis externisque bellis Ci., ab externo hoste atque propinquo sua templa defendunt Ci., externis hostibus victis Ci., superare vel domesticis opibus vel externis auxiliis C., diuturnitate externi mali exarsit intestinum bellum N., externa terra, sedes, gens, externus dux V., orbis Plin., externa bella, verba Q., in peregrinos externosque ritus degenerare Cu., mores externi T.; enalaga: externi thalami V., ali externus amor O. ljubezen do tujca, externa Venus O. ljubezen do tujke, externus timor, terror L. strah pred zunanjim sovražnikom, morum mutatio externa Cu. sprejem tujih šeg. Pogosto subst.
a) externus -ī, m tujec, inozemec: externus quaeritur heres V. tujec za dediča, externi generi V. tujci kot zeti, cum pars … externo potius se applicet quam civi L., externi alienique Vell.; externi tujci = ne k hiši spadajoči: canum … odium in externos Ci.
b) externa -ōrum, n tuje (neutr. sg.) stvari (zadeve): externa libentius … quam domestica recordor Ci., dum in externis moror, incĭdi in rem domesticam Vell. pri zunajitalskih zadevah, ad externa T., adversus externa floruimus T. nasproti tujini, neve externa armis falsis velaret T. sovražnosti (gen. sg.). - extrā (adv. abl. sg. fem. adjektiva exter; prim. ut suprā pro superā, … ita extrā pro exterā Prisc.)
I. adv. na zunanji strani, zunaj, od zunaj, navzven: Cels., Mel., Plin., intus et extra Varr., cum extra et intus hostem haberent C., et in corpore et extra esse quaedam bona Ci., sensibus ea, quae extra sunt, percipimus Ci., nulla pars excedit extra Ci. ne moli navzven, nil extra est in nuce duri H.; v skoraj istem pomenu tudi komp.: exterius sitae (urbes) O., eaque (vasa) intrinsecus et exterius crasse picari iubebat Col.; occ.
a) extra quam razen: Edict. praetor. ap. Ci., Ulp. (Dig.) in extra quam si razen če: extra quam si nolint fame perire Ci., quod negant sapientem suscepturum ullam rei publicae partem, extra quam si eum tempus et necessitas coëgerit Ci., ne navigato citra Calycadnum … , extra quam si qua navis pecuniam … portabit L.; extra quam qui razen tistih (izvzemši tiste), ki: L. (XXVI, 34, 6).
b) extra = poleg tega, vrh tega, zraven tega: ob hoc aliquid mihi extra pro illis debes Sen. ph.
— II. praep. z acc.
1. izven, zunaj, pred: extra portam Pl., Ci., extra Peloponnesum soli absunt a mari Ci., qui tum extra urbem cum praesidio fuit Ci., hi sunt extra provinciam trans Rhodanum primi C., intra extraque munitiones C., Iliacos intra muros peccatur et extra H. (prim.: aut intra muros aut extra Enn.), extra limina Apuliae H., iacet extra sidera tellus V., extra tabulam eminere Cels.; praep. zapostavljena: quo solutius urbem extra lasciviret T.; pren. zunaj česa, pogosto = brez česa: extra noxiam Ter., ali extra noxam Ter., L., extra iocum, extra culpam, extra causam, extra ruinam Ci., extra contentionem certamenque Ci., extra coniurationem hunc esse Ci. = da ni zapleten v zaroto, complures extra coniurationem S. mnogo takih, ki se ne udeležijo zarote, ki ne pripadajo zarotnikom, extra consuetudinem C. proti navadi, extra ordinem Ci. izredno, extra modum Ci. čezmerno, extra numerum modumque H., qui extra periculum sit C. ki ni ogrožen, extra quaestionem contentionis esse Q. nedvomno biti, ipsi ingenium medium, magis extra vitia quam cum virtutibus T. brez napak; occ. pri glag. premikanja (prolept.) čez kaj ven, prek česa ven, iz česa (ven): in medium exeunt extra turbam ordinum Pl., extra munitiones procedere, progredi extra agmen C., egredi extra vallum N., extra moenia egredi, extra vineas egredi S., me extra tecta ferebam V. hitel sem iz hiše (ven), extra munimenta se evolvit Cu.; pren.: certos mihi fines terminosque constituam, extra quos egredi non possim Ci., cavendum … est, ne extra modum sumptu … prodeas Ci. čez mero.
2. pren. razen, samo ne: extra unum te mortalis nemo Pl., neque extra unam quisquam aderat Ter., extra tumultum Gallicum Ci., extra ducem paucosque praeterea Ci. ep., extra cohortem suam nemini committere Ci., extra filias, quae enupsissent L. - extrārius 3 (extrā)
1. zunanji, od zunaj prihajajoč: lux Lucr., lumen Ap.
2. pren.
a) vnanji, zunanji, od zunaj prihajajoč: utilitas aut in corpore posita aut in extrariis rebus Ci., extraria defensio Corn., bonum, bona Ap.
b) nedomač, nesoroden, tuj, inozemski: accusator Q., canis a trivio Suet., mulier Ap., arbiter (priča) Ap., heredes Dig.; subst. extrārius -iī, m tujec, inozemec: condicionem ferre extrario Ter., extrario nubere, apud extrarios Ap.
c) tuj = (last koga) drugega: voluntas Q.; z ab (v sl. z dat.): ut me in hac re ducat abs te extrarium Afr. fr. - facilitas -atis, f (facilis) lahkost, lahkota
1. kot lastnost stvari, glede na njihovo izvršitev, dokončanje, itd.
a) lahkost, lahkota: ut plerique faciunt propter facilitatem Ci., numerus … cognita facilitate contemnitur Ci., simul copia materiae, simul facilitate operis inducti L., nec audendi facilitatem usque ad contemptum operis adduxeris Q.
b) (šele poklas.) = si f. soli est Plin. če se da zemlja zlahka obdelovati, picea tonsili facilitate Plin. se da zlahka obrezati, caulis et folia eius facilitatem pariendi praestant Plin. olajšajo porod, (smaragdi) ad crassitudinem sui facilitate translucida Plin. zlahka prepuščajo svetlobo, magno mihi … f. stetit Plin. iun. prostovoljni popust pri plačilu.
2. kot lastnost oseb
a) (v dobrem pomenu) „lahkost, lahkota, lahkotnost“ = naklonjenost, nagnjenost, nagnjenje, pripravljenost storiti kaj, prijaznost, uslužnost, vnema, predanost, vdanost, težnja, zaupljivost, družabnost, priljubljenost, prikladnost, ljubeznivost, vljudnost, dobrodušnost, neprisiljenost, spretnost (sinonima: lenitas, humanitas, naspr. severitas, gravitas): comitas et facilitas ali facilitasque Ci., f. et humanitas Ci., f. et lenitudo animi, f. sermonis, f. in audiendo Ci., si illius comitatem et facilitatem tuae gravitati severitatique asperseris Ci., videbant ea facilitate praetorem Ci., facilitate par infimis esse Ci., illius facilitas, huius constantia laudabatur S. facilitate saepius quam industriā commendabatur T., facilitas indulgentiaque Suet.
b) (v slabem pomenu) α) popustljivost: prava (mehkotna) f. Ter. β) lahkomiselnost: in quinque et triginta senatores … tanta facilitate animadvertit, ut … Suet., Ci.
3. poseb. lahkost, lahkota:
a) lahkost v pojmovanju = lahko pojmovanje, dojemljivost: aetatis illius f. Q., suspecta f. Q.,
b) okretnost, spretnost v govoru, dobra izgovarjava: oris f. Q., extemporalis f. Q., verborum f. (v izražanju) Q., quae in oratore maxima sunt, ingenium, inventio, vis, facilitas Q. okretnost, disputabat expedite magis quam concitate, ut possim dicere, facilitatem esse illam, non celeritatem Sen. ph., sermonis Suet.
c) nagnjenost: haec in bonis rebus, quod alii ad alia bona sunt aptiores, facilitas nominetur, in malis proclivitas Ci.
č) metaf. dohodnost, dostopnost, prehodnost: f. camporum T.
d) telesna zgradba (konstitucija): f. corporis Sen. ph.
Opomba: Pl. facilitates pri Q. (9, 4, 97). - faciō -ere, fēcī, factum (iz indoev. kor. *dheH- postavljati, polagati, deti; prim. stind. dádhāti [on] polaga, dhātár = gr. ϑετής = lat. con-ditor stvarnik, stvaritelj, ustanovitelj, gr. τί-ϑη-μι denem, (po)stavim, aor. ἔ-ϑη-κ-α, ϑεσμός postava, ϑέσις = lat. con-diti-ō postavljanje, con-dō [iz *con-dho], ab-dō, cre-dō, per-dō, faciēs, facilis, bene-ficus, arti-fex, ponti-fex, sl. deti, dejati, delo, stvnem. tuon, nem. tun, Tat). Pass. se nadomešča z glag. fīō, fierī, factus sum.
A. intr.
1. storiti, delati, ravnati: quoniam, ut aiunt, dei facientes adiuvant Varr., qui cum cogitasset, facere auderet N., familiam Fabii fecisse, tuam familiam non fecisse Ci., nec mihi dicere promptum nec facere est isti O., ratio faciendi Q.
2. (z adv. modi) nekako storiti, delati, ravnati, postopati, obnašati se, vesti se: f. nequiter Pl., recte Ter., seu recte seu perperam Ci., amice, bene, benigne, humaniter, praeclare, simpliciter Ci., arroganter C., male f. alicui Pl. škoditi komu, aegre f. alicui Ter. (u)žaliti koga, alicui bene f. Ter. dobro ravnati s kom, streči komu, koristiti mu, facere periculose quam perpeti maluit Ci., neglegenter eum aut malitiose fecisse N. da je nepridno ali zlobno ravnal, fortius (odločneje) fecit quam locutus est Cu.; pogosto z adv. izrazi: si pie, si cum dolore faciunt Ci., ne gratiae causā facere videantur Ci., facit Clodius apertissime contra legem Ci. ravna nezakonito, f. contra foedus (religionem) Ci., per malitiam Ci., dolo malo Ci., f. malā fide N., animo bono N. ali optimo Ci., pro maiorum suorum animo Ci. v duhu, Hortensium recte et ordine exque re publ. fecisse Ci., f. contra rem publ. S., e re publ. L. ex voluntate eius L.; v zvezi s pojmi „drugače“, „tako“, „kakor“: si quis aliter fecisset Ci., ita feci Ci., sic fecit Alienus Ci., sicut tu nuper fecisti Ci. ut Nico pirata fecit Ci. fecisti item, ut praedones solent Ci.; od tod v drugem stavkovem členu ali v vrinjenih stavkih, kazoč nazaj na glavni glagol: horum gladios extorquere potui, sicuti feci Ci. kakor sem res storil, diligenter, sicut adhuc fecistis (kakor doslej), attendite Ci., phalanx imperare postulabat, ut nunc veterani faciunt nostri N.
3. facere cum ali ab aliquo delati (sodelovati) s kom = potegniti s kom, stati (biti) na strani koga, biti pristaš koga, iti komu na roko, biti za koga, podpirati koga, pomagati komu: so respondisset … secum facere Sullam Ci., non respondit tamen unā (= cum ipso) facere Sullam Ci., cum animadverteret deûm numen facere secum N. da je bila božja pomoč z njim(a), cum Veneris puero non male, Bacche, facis O.; pren.: ostendit … verba ipsa sponsionis facere mecum Ci. da so … na moji strani, — meni v prid, veritas facit cum illo Ci., illud nihilo magis ab adversariis quam a nobis facit Ci. ni nič manj v prid nasprotnikom kot nam; naspr. facere adversus ali contra aliquem biti zoper koga, nasprotovati komu ali čemu, nasproti biti -, postaviti se nasproti komu, potegniti z nasprotno stranko (nasprotno stranjo), pospeševati jo: ut omia perdant neque minus eos, cum quibus steterint, quam adversus quos fecerint N., eae (res) contra nos ambae faciunt Ci., illum contra rem publ. fecerat M. Flaccus Ci.
4. biti za kaj, sposoben (pripraven) biti za kaj, delovati, pomagati, služiti v (za, kot) kaj, koristiti, streči, prijati komu; abs. nec caelum neque aquae faciunt O. ne prija mi niti … , mire facit in peroratione confessio Q. čudovito učinkuje, multum viva vox facit Sen. ph., qui faciunt leges, ubi … Petr., in sancto (v svetišču) quid facit aurum? Pers., quid stemmata (rodovniki) faciunt? Iuv.; z dat.: incolumi Rhodos … facit, quod … H. zdravemu pomaga Rodos toliko, kolikor … , non faciet capiti dura corona meo Pr.; s praep. (ad, in, adversus): Col., Mel., Sen. ph., Medeae faciunt ad scelus omne manus O., ad talem formam non facit iste locus O.; occ. kot medic. t. t. dober biti za kaj, (zdravilo, lek) biti za kaj, (dobro) služiti, rabiti za kaj, dobro deti komu ali čemu: Suet., Plin. id bene faciet Ca. id remedium optime facit exemptā stirpe Col., hic sucus facit ad difficultatem urinae Plin. dober zoper zaprtje seča.
5. abs. kmetovati, obdelovati polje, delati na polju: Ter. (Heaut. 60).
6. kot obr. t. t. žrtvovati, darovati, daritev opravljati; abs. cum pro populo fecisti Ci., qui faciet, quando volet quaque lege volet, facito; z dat. božanstva: Pl., Tert., Iunoni, Larentiae ad aram Ci.; z abl. daritve (žrtve): Ca., Pl., Col., agnā Iovi Varr., cum faciam vitulā pro frugibus V. V tem pomenu tudi trans.: f. Iovi pocillum mulsi L. liba Pali O.
7. (v prostaškem pomenu)
a) prilegati: Cat., Pers., Iuv., Petr.
b) iti na potrebo: suae rei causā f. Petr.
B. trans.
I. z notranjim ali zunanjim obj.
1. delati, storiti, početi, podvzeti, lotiti se: optimum (difficile, facile) factu est C.; s splošnim (notranjim) obj.: Fidiculanus quid fecisse dicebatur? Ci., quid facis? O. kaj počenjaš?, quid potuit Cleomenes facere? Ci., quid faciendum nobis arbitramini? Ci., quo facto Ci., C. = potem, nato; pogosto v dubitativnem cj.: quid faciam (facerem)? Ci., V., O. kaj naj storim (kaj naj bi bil storil)? preg.: fac, si facis Mart. ali fac, si quid facis Sen. ph. = stori hitro; z dat. personae ali rei: quid huic tu homini facias? Ci. kaj hočeš početi s tem človekom? quid faceret Chrysippus huic conclusioni? Ci. kaj bi mogel Hrizip očitati temu sklepu (zaključku)? Nam. dat. tudi abl.: nesciat, quid faceret auro Pl., quid hoc homine facias? Ci. glede tega človeka = s tem človekom; s praep.: Lact. quid de puero hera tua fecit? Pl., quidnam facerent de rebus suis N. glede (zaradi, zastran) svojega položaja? = v svojem položaju, glede na okoliščine, v katerih je, cum multa crudeliter avareque fecisset N. ko je bil mnogo storil iz krutosti in lakomnosti, quid de praeda faciendum censerent L.
2. occ. (z določili) storiti (kakršno koli) dejanje: ne quid atrocius (arrogantius) facere conetur Ci., cum quidvis rectissime facere posset Ci., si quid stulte facit Metellus Ci., multa impure atque taetre f. Ci., quicquid sua sponte faciebat Ci. je delal, je počel.
3. izdel(ov)ati, obdel(ov)ati, umetniško narediti, (iz)oblikovati: argentum (aurum) factum et infectum Ci., V., L., O. obdelano (tudi: kovano in v šibikah ( = palicah)), pocula Mentoris manu summo artificio facta Ci., capella (kip) scite facta Ci., phalerae pulcherrime factae Ci., fama lanae faciendae O. obdelovanje (predelava) volne.
II. s prolept. obj.
1. storiti = (se)zidati, (z)graditi, (po)staviti, narediti, napraviti, izdel(ov)ati: Pl., Ter., carcerem Syracusis Ci., monumentum Ci., castra Ci., C. postaviti = utaboriti se, porticum, sacellum, sacrarium Ci., locum N., templa, moenia, aras O., murum saxo quadrato L., tumulum, horrea V., classem C. ali naves Ci. (s)tesati, pontem in Istro flumine N. most narediti preko Donave, Donavo premostiti, olivetum Ci. zasaditi, moles manu facta O. s človeško roko, haec vasa aurea fecerat Ci., vela fieri imperavit Ci. razpeti, qui venenum malum fecerit Lex ap. Ci. strup kuhati, signa (simulacrum, effigiem Cereris) f. Ci., Hercules factus ex aere Ci., candelabrum factum e gemmis Ci., signum factum de marmore O., arma f. Ci., N., V., armis faciendis praeese Ci. poveljevati orožarni; occ.
a) storiti = (po)roditi, (za)ploditi, ustvariti (ustvarjati): volucres ova ac pullos faciunt Varr. ležejo jajca in valijo mladiče, quos fecit, sustinet angues O., (hominem) divino semine fecit (deus) O., quid faciat laetas segetes V., subolem f. Col., Plin., stercus facit multam herbam Col. da(je), maculas, f. ignem Ci., N. vžgati, zanetiti, calorem Plin. ogre(va)ti, sibi viam V., L. krčiti (ugladiti) si pot, iter facere sceleri O., aditum ad aliquem O. odpreti, sibi transitum L., homo ad ista expedienda factus Ci. kakor ustvarjen, ex industria factus ad imitationem stultitiae L. nalašč se izkazujoč z navidezno norostjo
b) (pisno) izdelati, — sestaviti, — zložiti, (na)pisati: cum Hermacro sygraphas fecit Ci., testamentum fecerat P. Annius Ci., orationem, poëma, epigramma, versūs f. Ci., in versu faciendo caput scabere H. pri pesnikovanju, f. carmen V. (s)pesniti, litteras Ci., librum de eo N.
c) kot gram. t. t. oblike tvoriti: Don. cur aper apri, pater patris faciat? Q., cum Alba faciat Albanos et Albenses Q.
č) denar si pridobi(va)ti, — (pri)služiti, — zaslužiti: Ter., Varr., divitias ex aliqua re Pl., ex publicis vectigalibus tanta lucra facit Ci. ima tolikšen dobiček, quid lucelli fecerit Apronius Ci., magnas pecunias ex metallis fecerat N., praedam f. C. (u)pleniti, magnas pecunias facere ab aliquo N. veliko dobička imeti od koga, ipsum maximos quaestus praedasque fecisse Ci., qui manubias tantas sibi fecerit Ci., rem facias! H. pridobivaj! stipendia facere S., L. služiti si mezdo = služiti v vojski.
d) (ljudi idr.) nab(i)rati, skupaj -, na noge spraviti (spravljati), nabaviti (nabavljati) si, dobiti, priskrbeti si, oskrbeti se s čim: exercitum Ci., Vell., factā manu armatāque Ci., auxilia mercede f. T., tributum facere miseros coëgisti Ci.
e) pot narediti, — prehoditi: cursu L., stadia Iust. preteči.
f) čas prebiti, preživeti, dovršiti: Sen. ph., Icti. tria fecit quinquennia O.
g) kot aritmetični t. t. = efficere znašati, biti: Gell., actus quadratus undique finitur pedibus CXX, hoc duplicatum facit iugerum Col.
2. metaf. (o vsakovrstnih dejanjih) storiti, delati, napraviti, narediti, udejanjiti (udejanjati), opraviti (opravljati), (iz)vršiti, proizvesti (proizvajati), uresničiti (uresničevati): ego plus, quam feci, facere non possum Ci., facta puta, quaecumque iubes O., f. iussa Ci. ali imperata, postulata N. izvršiti, promissa Ci. izpolniti, držati, vota alicui Ci., V., O. obljube komu da(ja)ti, — storiti, multa bona feci N. mnogo dobrot sem izkazal, gradum f. ad … Ci. stopiti, zakorakati, iter f. Ameriam Ci. potovati, f. saltum O. skočiti, iactum f. Auct. b. Alx. zavihteti, zalučati, opus Ter., Ci., N., O., furtum, fraudem C. caedem (alicuius) Ci. uboj (nekoga) izvršiti, usmrtiti (koga), facinus Ci., iniuriam Ci. idr., nefas, scelus O., proelium Ci., S. ali pugnam N. začeti boj, spustiti se v boj (bitko), udariti se, proelio facto N. po boju, bellum Ci. začeti, zasnovati, bellum alicui N. idr. napasti koga z vojsko, iti z vojsko nad koga, zaplesti koga v vojno, začeti vojno s kom, impetum in aliquem Ci. udariti na koga, napasti koga, insidias alicui Ci. zasedo postaviti komu, zalezovati koga, iudicia Ci. ali comitia L. prirediti, imeti, indutias, pacem, foedus, amicitiam, hospitium C. skleniti, deditionem S. predati (vdati) se, fugam (gl. pod fuga); initium f.: = zače(nja)ti, finem f.: = končati, (pre)nehati: initium facit Staienus a (z) Bulbo Ci., finem f. dicendi Ci. nehati govoriti, finem f. pretio Ci., mejo določiti, finem f. huius libri, vitae, belli N.; periculum f. Ci. (po)izkusiti; cum verba faceret Ci., C. ko je govoril, verbum nullum facis Ci. nobene (besede) ne rečeš; s čisto abstr. obj.: f. fletum, clamorem, Ci. zagnati jok, — krik, tako tudi gemitum (v pass. gemitus fit nastane jok, — vekanje), strepitum f. O., fit convicium mulierum Ci., facere divortium Ci. opraviti zakonsko ločitev, ločiti zakon, ločiti se, gratulationem f. Ci. zahvalo izreči, slovesni god obhajati, tudi: čestitati, lapidationem Ci. kamenje metati, kamenjati, largitionem Ci., exempla in aliquem Pl. kot svarilni zgled koga kaznovati, dignum exitum Suet. pripraviti si zasluženi konec, medicinam alicui zdraviti koga, nullus melius medicinam facit Pl. noben zdravnik ne zna tega bolje, eius rei mentio facta non est Ci. ta zadeva ni bila omenjena, tune audes decumarum mentionem facere? Ci., de quo supra mentionem fecimus Ci., N. ki smo ga omenili zgoraj, versuram f. Ci. vzeti na posodo, izposoditi si, vim f. Ci. silo storiti, nasilje izvajati.
3. occ.
a) (pri subst. pass. pomena) (pre)trpeti: res publ. detrimentum fecit Ci., N. je (u)trpela škodo = damnum fecit Ci., in hoc portu Atheniensium gloriae naufragium factum est Ci. se je razbila ladja atenske slave; toda iacturam facere Ci. idr. = „vreči z ladje v vodo“, torej = izgubiti, imeti izgubo.
b) (slavnosti) prirediti (prirejati), obhajati: Megalesia facit pater tuus Ci., f. mysteria N., sacra (sacrificium) ali res divinas Ci. žrtvovati, daritev opravljati, ludi per X dies facti sunt Ci.
c) (posle) opravljati, — vršiti, — izvajati, poslovati, ukvarjati se -, baviti se -, pečati se s čim: praeconium f. Ci. glasniško službo opravljati = biti glasnik, Romae fecerat argentariam Ci. je bil bankir, cum mercaturas facerent Ci., piraticam f. Ci. biti morski razbojnik, sutor medicinam facere coepit Ph. je postal praktičen zdravnik.
č) (čustvo ali stanje) vzbuditi (vzbujati), obuditi (obujati), povzročiti (povzročati), ustvariti, narediti, navdati: admirationem rei Ci., alicui alicuius rei desiderium L. vdahniti, alicui fidem L., O. koga prepričati, f. suspicionem, taedium Ci., spem Ci., L., iram Q., amorem O. vneti, metum Cels., T., timorem L., audaciam hosti L., maciem O., (alicui) dolorem O. prizadeti, somnos, frigora O., facta silentia tectis (linguis) V., oblivia f. rei O. zadevo potisniti (pahniti) v pozabo, divitiae animos faciunt L. opogumi, ohrabri, osrči, spiritūs (ponos) f. L.; tudi konkr.: vulnera f. O. zada(ja)ti, faciente lingua O. po krivdi jezika.
d) komu kaj pridobi(va)ti, priskrbeti, da(ja)ti, pripraviti (pripravljati), podeliti (podeljevati), dovoliti (dovoljevati): f. alicui ius caeli, decorem, vires, ingenium O., umbram nepotibus, moram V., commercium sermonis L., orationi audientiam Ci. pridobiti govoru poslušalce, alicui gratiam alicuius rei Ci. komu kaj odpustiti, favorem L., (cog)nomen alicui rei L. dati, alicui auspicium, H. kreniti -, pozvati koga k čemu (na kaj), alicui famam prompti ingenii Q.; pogosto: alicui aliquid faciendi potestatem (copiam) facere Ci., N. priložnost dati, dovoliti, omogočiti komu, da kaj stori, tabularum mihi potestas non est facta Ci. nisem imel dostopa do … , alicui negotium (negotia) facere Ci. preglavice (težave) delati.
C. Posebni skladi:
1. s predik. acc. (v pass. s predik. nom) storiti -, napraviti -, postaviti -, izbrati -, izvoliti -, imenovati koga za kaj (najprej s subst.): Vell., Val. Max., Iust. idr. testamento facit heredem filium Ci., si se Ligurem fecisset Ci., f. aliquem testem Ter., L. za pričo vzeti, aliquam matrem O., aliquem parentem V., factus est eius filius contra fas Ci., quod aedilis non sis factus Ci. ita quaestor sum factus Ci. sem postal, cum primum a me reus factus sit Ci.; pesn.: Circe Picum fecit avem V. je spremenila v ptiča; potem s predik. acc. adj. participa ali svojilnega zaimka: cum verbis se locupletem faceret Ci., vetustas eos peritiores facit Ci., aliquem peritum alicuius rei f. N. veščega česa, — za kaj, izuriti koga v čem, aliquem certiorem (pesn. tudi certum Pl., V., O.) f. Ci., C., L. idr. obvestiti koga, naznaniti komu -, sporočiti komu kaj, aliquid planum f. Ci., Q. pojasniti kaj, quos civīs bellum reliquos fecerat Ci. ki so bili ostali živi po vojni, ki so preživeli vojno, f. eius iniurias irritas Ci. izničiti, vadimonium missum Ci. znebiti se poroštva, utramque Troiam unam V. zediniti, združiti, cuncta magna facit O. vse povečuje, aliquem scientem facere Pl., Ter. (toda: Xenophon facit Socratem disputantem, prim. spodaj pod 4.), eam terram suam fecit C. si je osvojil, — podvrgel, — podredil; occ. s predik. gen.: neque gloriam meam, laborem illorum faciam S. ne bom si lastil slave, njim pa puščal trud = ne bom njih truda sebi v slavo štel, f. aliquid suae dicionis (potestatis) ali arbitrii -, imperii sui L. kaj pod svojo oblast spraviti, podvreči si, regnum illud populi Rom. factum esse Ci. da je pripadlo rimskemu ljudstvu, da je postalo last rimskega ljudstva, quodcumque sibi petat socius, id fit societatis Ci. postane last, Graeci optionem Carthaginiensium faciunt S. da sta Kartažanom na voljo, f. aliquid sui muneris T. ali beneficii sui Iust. zahtevati, da kaj velja za … darilo, — za dobroto, f. aliquem sui iuris Vell. podvreči si koga, toda f. aliquem proprii iuris Iust. narediti koga samostojnega (neodvisnega); redko z adv.: palam f. aliquid N. v javnost spraviti, objaviti.
2. z gen. pretii: ceniti, čislati, spoštovati, imeti -, šteti za kaj: parvi, minoris, minimi, magni, pluris, maximi, tanti, nihili f. Pl., Ter. idr. tibi videtur minoris facere filium rusticum? Ci. nec pluris nunc facere Camillum hoc bellum Ci. mu prav tako malo mar za … , se prav tako malo briga za … , quos plurimi faciunt Ci. quod illum pluris quam se omnes fieri videbant N. intellegit unus, quanti me facias H. rem aequi bonique f. Ci. biti s stvarjo zadovoljen, pecuniam lucri f. Ci. šteti za dobiček, quae ille universa … fecit lucri N. si je obrnil v prid (v svojo korist), non assis facis? Cat.; redko nam. tega gen. z adv.: si aliter nos faciant, quam aequum est Pl.
3. storiti, narediti, povzročiti, delati pri čem, skrbeti za kaj (s finalnim stavkom, najprej brez conj.): ego faxim (gl. opombo spodaj) ted Amphitruonem malis esse quam Iovem Pl. da boš rajši Amfitruon kot Jupiter, immo illi milem faxo (gl. opombo spodaj) faciant fustibus Afr. fr., tu facito, sis memor! V., haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasga esse putent V., di facerent, sine patrem forem! O., fallat eam faxo O., faxo, sciatis Petr.; pogosto adhortativni cj. pri poudarjanju: certum hominem mittas, face (gl. spodaj opombo) N. = glej, da … , fac sciam Ci. ep. daj, da izvem, daj mi vedeti, moenia, fac condas! daj (nuj)! zidaj!, lac, facitote, bibat O. dajte mi piti, surculos facito sint longi binos pedes Ca. stori (poskrbi, glej, daj), da so … dolgi, potem s conj.: facite, ut mores eius recordemini Ci. skrbite, da se … spomnite, dajte, spomnite se, invitus feci, ut Flamininum e senatu eicerem Ci. nerad sem izključil … , nerad sem se odločil, da izključim … , ut (id) scirent, se facturum N., faciebat, ut ei (pecuniam) numerarent N. skrbel je (za to), da so mu izplačali, dal mu je izplačati; per se quisque sedulo faciebant, quo illam mihi lenirent miseriam Ter., fecisti, ut ne cui crimen adferret Ci., fac, ne quid aliud cures … nisi ut … convalescas Ci. ep., tu fac, ne ventis verba profundam Lucr., mors faciet, ne sim … exsul O.; za zanikanim glag. quin: numquam quisquam faciet, quin soror ista sit germana huius Pl. ne bo dognal (dokazal), da ta ni … , facere non possum, quin cottidie ad te mittam (litteras) Ci. ep. ne morem si kaj, da ti ne bi … poslal = moram ti … poslati; z ACI (le pesn. in neklas.): Col., Pall., desiderium facit macrescere volucres Varr., vel carnuficiam hunc facere possum perpeti Pl., qui nati coram me cernere letum fecisti V., illum forma timere facit O., hoc telum me flere facit O.; pri cj. faxo z ind. fut.: temperi ego faxo scies Pl., iam faxo hic aderit Ter.
4. (o umetnikih, piscih, pesnikih) upodobiti, kazati, prikaz(ov)ati, predstaviti (predstavljati), predočiti (predočevati), opis(ov)ati, uvesti (uvajati) z ACI ali predik. acc. participa Ter. fecerat et … fetam Mavortis in antro procubuisse lupam V., stare deum pelagi … facit O., prikazuje (predstavlja) … stoječega, quem … Homerus apud inferos conveniri facit ab Ulixe Ci. kaže, kako … , quem in suis libris fecit (Cicero) de re publica disputare Aug., Polyphemum Homerus … cum ariete etiam conloquentem facit eiusque laudare fortunas Ci., facit Xenophon Socratem disputantem Ci.
5. (o namišljenih primerih ali učinkih)
a) de(ja)ti (denem), da … , misliti si ((pred)postaviti, reči), da … : quod plus fecit Dolabella Verrem fecisse Ci., fac (te) potuisse (occidere eum) Ci., fac, quaeso, qui ego sum, esse te Ci., faciamus deos non esse Ci., exitium fac me meruisse O.
b) delati se, pretvarjati se, hliniti: facio me alias res gerere Ci. ep. delam se, kakor da (bi) … , se facit esse venustum Cat. — Od tod adj. pt. pf. factus 3,
1. storjen, narejen: bene factum Pl. ali factum bene! Ter. prav dobro (lepo), male factum! Ter. slabo!; preg. dictum factum Ter. rekel — storil, rečeno — storjeno; v komp.: factius ni(hi)lo facit Pl. ne naredi stvari nič bolj narejene, ne bo (prav) nič drugače.
2.
a) (o osebah) olikan, izobražen: qui illuc factus institutusque venisset Ci., homo ad unguem factus H. popolnoma uglajen, — olikan.
b) (o govoru) umet(el)en, preumetelen, izdelan: oratio polita atque facta quodammodo Ci., versiculi facti H. — Od tod subst. factum -ī, n
1.
a) dejanje, delo, čin: Pl., Ter., Cat., Cu., Q. idr. factum mutari nullo modo potest Ci., consilia et facta Ci., facto, non consulto opus esse S., ubi facto magis quam consulto opus esset T., facta dictaque Suet. Prvotni glagolski značaj subst. obl. se kaže v zvezah z adv.: bene facta Ci., S. dobra dejanja, neque recte ac turpiter factum celari poterat C. nič dobro ali sramotno storjenega = nobeno dobro ali sramotno dejanje, paulo fortius factum C., neque celerius factum usquam legimus N. o nobenem hitreje izvršenem dejanju, recte facta L. zasluge, recte perperamque facta prava in napačna dejanja, bene facta male locata male facta arbitror Ph. (dobra dejanja … slaba dejanja; čisto subst. z atrib.: meum f. Pl., Ci. ep., mea facta Ci., tua facta summā laude digna Ci., facta egregia Ci., clara, magna V., tristia, fortia V., H., eius facti Athenienses paenituit N., neque facto ullo neque dicto abstinere S., factum audax, insigne, vetus V., hostile L., facto eodem pius et sceleratus O.; z gen.: facta eius nefaria Ci., eius unum improbissimum factum Ci., Atheniensium facta S., regum facta H., maiorum bona facta T.; pesn.: facta boum (= gr. ἔργα βοῶν Hom.) O. delo volov = orano polje; bonum factum! (uvodni obrazec pred ukazi in razglasi) = srečno bodi (naj bo) (kar začenjamo)!: Pl., Suet., Aur.
b) (kot agr. t. t.) toliko olja, kolikor se ga naenkrat iztisne, en stisk(aj) (oliv): Varr., Col.
c) stvar, reč = suženj (ker so imeli sužnje za stvari): numquam factum reperies Pl.
2. occ.
a) dogodek, primer, zgodba, zgled: post id factum C., f. mirabile ceperat aures O., facto recenti nondum vulgata … convivia O. ker je bil dogodek še nov, referam tota notissima Cypro facta O. zgodbo.
b) dejstvo, uspeh: nymphae factum mirabile temptant O. volui mirabile factum cernere O.
Opomba: Gen. pl. factûm: Enn. ap. Ci. — Star. obl.: imp. face (= fac) Enn., Pl., Ter., Ca., N., O., Cat.; fut. I. faciem Ca. ap. Q.; cj. pf. faxim (= fecerim) Enn., Pl.; fut. II. faxo (= fecero) Afr. fr., Pl., Ter., V., O., Petr., Sil., faxis Naev. fr., Pac. fr., Ter., H., faxit Lex ap. P. F., Enn., Pl., Ter. ali faxsit Tab. XII ap. Gell., Acc. fr., Pac. tr., faximus Pl., faxitis Formula vetus ap. L., faxint Pl., Ter., Ci.; pass. facitur Nigidius ap. Non., faciatur Tit. fr., Petr., faxitur (= factum erit) Formula vetus ap. Ci. - ferrāmenta -ōrum, n. (ferrum) železje, železno orodje, železne ali z železom okovane priprave: Ca. fr., Varr., Col., bona f. Ci. orožje, cras ferramenta Teanum feretis, fabri H. orodje, agrestia f. L. orodje, sekire, f. tonsoria Mart. britve, f. pugnantium Suet. meči. Sg. ferrāmentum neko ranocelniško orodje, pripomoček: f. acutum, concavum, rectum, labrosum Cels., plumbeum Cael.; v pl.: tremenda, medicinalia ferramenta Aug.
- fidēs2 -eī, f (fīdere; glede na kratkost vokala i v fides prim. gr. πίθεσθαι poleg πείθω).
I.
1. zaupanje, vera: fide … vestra fretus Ci., quod mihi cum fide semel impositum est Ci., cum plena fide O., cum fide audiebatur T. s pohvalo, nec vana fides genus esse deorum Ci. ni prazna vera (domneva), fidem habere Ter., Col. verjeti, vero imeti, res fidem habuit O., alicui ali alicui rei fidem habere ali tribuere, komu, čemu verjeti, — vero dati, — zaupati: testibus ali Gabinii defensioni fidem habere Ci., cum eis sive creditur sive fides non habetur Ci., testimonio fidem tribuere Ci., tako tudi alicui rei fidem adiungere Ci. ali (pesn.) — ferre V. ali — addere L., O., T., Amm. ali admittere Cl.; (alicui) fidem facere (komu) kaj verjetno narediti, — zaupanje (vero) vzbuditi, prepričati ga: lacrimae fecere fidem O., quoniam vita viri fidem non faciebat Ci., aptum quiddam ad fidem faciendam Ci. nekaj prepričevalnega, tibi fidem faciemus nos ea suadere, quae … Ci.; v pass.: aliquamdiu fides fieri non poterat C. se (mu) ni moglo verjeti, vix fides facta est N. komaj (stežka) se je dalo narediti verjetno; fidem rei negare, fidem rei eripere O. ali fidem rei demere T. ali fidem detrahere Plin. iun. ali fidem abrogare Suet., fidem alicuius rei non capere Sen. tr. komaj verjeti, citra fidem T., ultra fidem Suet., propter fidem decepta Ter. po zlorabi zaupanja, per fidem fallere Ci. ali per fidem decipere, per fidem violare L. z zlorabo zaupanja; od tod kot jur. t. t. bona fides dobra vera, kakršne je kdo glede na pravno razmerje, naspr. mala fides zla vera = zavest krivičnosti pravn. razmerja: bonae fidei emptor, bonā ali malā fide emere, possidere Icti.
2. occ.
a) vera, up(anje), zaup(anje) = kredit: res et fides Pl. ali res fidesque S. gotovina in kredit, homo sine re, sine fide, sine spe Ci., res eos iam pridem, fides nuper deficere coepit Ci., haec fides cum illis pecuniis cohaeret Ci., fides de foro sublata est, fidem removere Ci., scimus Romae solutione (izplačila) impeditā fidem concidisse Ci., eam pecuniam huius fide sumpsit Ci. na njegovo ime, cum fides totā Italiā esset angustior C., fidem moliri L. labefactā iam fide Suet.; metaf.: segetis certa fides meae H. povračilo, obrodek, fallax unius anni fides Plin. iun. spodletelo upanje.
b) krščanska vera: f. Christianorum, ministri verae … fidei pozni Icti.
3. meton. zvestoba, zvestost, poštenost, vestnost, vestno izpolnjevanje dolžnosti, odkritosrčnost: iustitia in rebus creditis nominatur fides Ci., homo spectatā fide, homo summa fide praeditus Ci., homo magnā fide, homo … sine ulla religione ac fide N., f. antiqua Ci. ali prisca V. starorimska, adductus sum fide, ut … onus hoc susciperem Ci., f. erga plebem ali vetus erga populum Rom. f. Ci. zavezniška zvestoba = fides socialis L., qui fidem suam semper praestiterunt Ci. so izkazali, ohranili, fidem meam praestabo (bom izkazal) Ci., cum fide defendere Ci. ali agere L. zvesto, pošteno, vestno, quibus abrogas fidem iuris iurandi? Ci., f. intemerata, tuta V., impolluta Sil., fluxa T., fluxior Amm., aurea … aetas, quae … fidem rectumque colebat O., de fide queri O. o verolomstvu, in fide manere Suet., Fl.; pogosto pri pozivih in rotitvah: tuam fidem, Venus, pri tvojem poštenju, dii vestram fidem Kom. pri vašem poštenju, fidem vestram oro et obsecro, iudices Ci. pri vašem poštenju vas prosim in rotim, hoc nos metu — per fidem tuam — libera Ci. kakor si zares poštenjak, pro deûm fidem Ter., L. ali pro deûm (deorum) atque hominum fidem Kom., Ci., S. pri poštenju (resnicoljubnosti) bogov in ljudi, pri vsem, kar je pošteno, per fidem Petr., T. pri mojem poštenju, pri moji veri; bona fides odkritosrčno mnenje (naspr. mala fides, dolus, fraus) Icti. bonā fide Ca., Kom., Q. odkritosrčno, pošteno, kot poštenjak, vestno, si tibi optima fide sua omnia concessit Ci. Kot jur. t. t. bona fide ali ex bona fide Ci., Icti. po najboljši volji, z odkritosrčno, resno voljo, vestno, na poštenje in vero, iudicia de mala fide Ci. zaradi poneverbe.
4. verjetnost, verodostojnost, zanesljivost, gotovost: litterae quam habere fidem … possunt? Ci., quid de hac pecunia tuarum tabularum fide feceris Ci., istius causam in testium fide positam arbitrabantur Ci., orationi fidem afferre Ci., fidem ducere ex aliquo Lucr., si qua fides mihi (vero O.) est V. če gre … vera, tibi maxima rerum verborumque fides (est) V. čisto zanesljiv si v besedi in dejanju, ubi prima fides pelago V. brž ko je bilo možno prepustiti se morju, res fide maior komaj verjetna, fidem excedere O. mero verjetnosti, meruit fidem vetustas Lucan., fidem quaerere Q., f. gaudii Plin. iun. nehlinjeno veselje, f. peractae mortis Plin. iun., omnia ex fide narrare Suet. po resnici, cum vix fides esset (z ACI) Suet. ko je bilo komaj verjetno; occ. dokaz, potrdilo, izpolnitev, uresničenje, gotov uspeh: ad (v) fidem criminum, ad (in) fidem rerum L., contione … edicto addidit fidem L., alicui rei fidem facere L., manifesta fides (sc. urbis captae) V., manifesta fides publicā ope Volscos hostes adiutos L. en haec promissa fides est? V. (po preročišču) obljubljeni gotovi uspeh, fidem reportant exploratores V. zanesljive vesti, dant verbo signa fidem O. besedo potrjujejo znamenja, sum fines vocis O. na meni se je beseda izpolnila, — uresničila, facti (po drugih pacti) fide data munera solvit O. v potrdilo, vota fides sequitur, dicta fides sequitur O. obljube se takoj izpolnijo, besede se takoj izpolnijo, promissa exhibuere fidem O. so se izpolnile, pollicitam dictis adde fidem O. izpolni obljubo, si qua fides addenda est O. poroštvo, fidem nancisci O.
5. Pooseb. Fidēs Zvestoba, boginja zvestobe: Ci., V., H., L.
II.
1. obljuba, (dana) beseda, prisega: ubi fides? Ter., fidem frustrari Ter., fidem alicui dare Ci., N. (za)dati komu besedo, obljubiti mu, fidem dare de aliquo Ci. ali de aliqua re C. fidem servare Ci. ali conservare Ci., N. biti mož beseda, (dano) besedo držati = in fide manere N.; fidem liberare Ci. ali solvere Ter., Plancus in Ci. ep. ali exsolvere L. besedo izpolniti, fidem tenere Pr. obljubo molčečnosti izpolnjevati, fidem obligare Ci. ali in eam rem fidem suam interponere Ci. (svojo) besedo zastaviti, fidem mutare L. ali amittere N. ali violare Ci., Cu. ali frangere Ci. ali rumpere V., Sen. tr., Fl., Amm. ali prodere Ci., S. besedo prelomiti, — pogaziti, ne držati besede (toda: prodiderat portae fidem Pr. že je bil izdal vrata), fidem fallere Ci., Plin. iun. besedo umakniti, accipe daque fidem Enn., V., fide data et accepta S. po vzajemni obljubi (prisegi), fidem accipere L., fidem pacis petiitque deditque O., fides dextraeque datae O. obljuba in podana desnica; od tod fidem porrigere Ci. s podano roko dati besedo, fide confirmare N. s prisego potrditi, — zatrditi.
2. kot jur. t. t. (t. t. mednarodnega prava) obljuba osebne varnosti, varščina: fidem publicam postulare Ci., fidem ei publicam iussu senatūs dedi Ci., interpositā fide per trīs legatos Ci., Lusitani contra interpositam fidem interfecti Ci., aliquem interpositā fide publicā Romam ducere S., fide acceptā venerat in castra L.
3. metaf. zaščita, varstvo, pomoč: committere se in alicuius fidem Ter., se alicui commendare in clientelam et fidem Ter., se in alicuius fidem et clientelam ali in alicuius amicitiam et fidem conferre Ci., quaere, in cuius fide sit et clientela Ci., ad cuius fidem confugiet? Ci. petimus a vobis, … ut eum … in vestram accipiatis fidem Ci. da ga vzameta v svoje varstvo, Siciliae civitates in amicitiam fidemque recepimus Ci., aliquem datā dextrā in fidem recipere N., fidem alicuius sequi (iskati) C., se suaque omnia in fidem atque potestatem populi Rom. per mittere C. izročiti se mogočnemu varstvu rim. naroda = na milost in nemilost podvreči se rim. narodu = in populi Rom. fidem ac potestatem venire C. ali in fidem alicuius venire L., in fidem dicionemque venire Plin. iun., in fidem populi Rom. se recipere Suet.; dii, obsecro vestram fidem Pl., fidem obsecrare, obtestari Ci., deûm atque hominum fidem implorabis Ci., bogove in ljudi boš na pomoč klical, cum virgo Vestalis populi Rom. fidem imploret Ci. fidem deûm clamitare Ap., f. numinum Fl.
Opomba: Star. gen. sg. fidēī: Enn., Pl., Lucr., tudi fidēs: Pl. ali fidē: Pl., Ter., Poeta ap. Ci., H., O.; star. dat. sg. fidē: Pl., Ter., H. - fiscus -ī, m (iz *bhid-seos, morda sor. s fidēlia)
I. košara, jerbas: Col. —
II. occ.
1. košara za denar, blagajna: Val. Max., Sen. ph., T., reperiebam fiscos complurīs cum pecunia ad eum esse translatos Ci., mulus ferebat fiscos cum pecunia Ph.; meton. = denar: fiscus in arca Iuv.
2. v demokratski ureditvi = aerarium, državna blagajna, drž. denar(ji): Eutr., quaternos HS, quos mihi senatus … ex aerario dedit, … in cistam transferam de fisco Ci.
3. za časa cesarjev (naspr. drž. blagajni) cesarska zasebna blagajna, cesarski zaklad, cesarski dohodki, fisk(us): Sen. ph., Suet., Isid., qui maris Rubri vectigalia a fisco redemerat Plin., redigeretur praeda in fiscum T., bona petita in fiscum T. ki naj bi se zaplenila fisku v prid, Otho … fiscum suum vacationes annuas exsoluturum promisit T., locupletabant et fiscum et aerarium Plin. iun.; tudi = davek, ki je šel v fisk: Iudaicus f. Suet. - fortūna -ae, f (fors)
1. usoda, slučaj, naključje: fortunae temeritas Ci., si tot sunt in corpore bona, tot extra corpus in casu atque fortuna Ci., fortunam subire, belli fortunam periclitari Ci., se fortunae committere Ci. ep., L., Vell., fortunae committere omnia Ci. ep., se permittere fortunae Cu. ali omnia permittere fortunae Sen. ph.
2. sreča, položaj, razmere kot vox media z določujočimi pridevki: prospera, secunda, florentissima, adversa, misera, gravis atque acerba Ci., secundae fortunae, adversae fortunae Ci. ugodni položaji sreče, neugodni položaj sreče (= sreča, nesreča), in utraque fortuna N. v sreči in nesreči, altera f. L. sprememba sreče, placatae fortuna procellae Pr. ugodno znamenje; occ.
a) (dobra) sreča: etiam propter fortunam saepius imperia mandata Ci., ipsa fortuna caeca est Ci., bonos civīs adiuvat fortuna Ci., superbum se praebuit in fortuna Ci. ep., nostri ab duce et a fortuna deserebantur C., dum f. fuit V., occidit spes omnis et fortuna nostri nominis H., fortunam sibi ipsum facere L., fortuna indulgendo ei numquam fatigata Cu., ne fortunam suam nimis onerando fatiget Iust.; od tod: per fortunas provide Ci. ep. za tvojo srečo! za božje delo!
b) nesreča, nezgoda: contra fortunam paratus armatusque Ci., pecuniam si umquam fortuna ademit Ci., commiserari fortunam Graeciae N., sperans ibi suam fortunam occuli posse N., arte emendaturus fortunam H.
3. pooseb. Fortūna -ae, f Fortúna, Sreča, Usoda, boginja sreče, boginja usode: Bona Fortuna Ci., Fortunae fanum Ci., illa rerum humanarum domina Fortuna Ci., Fortuna, quae regis Antium H., ludus Fortunae H. ali Fortunae pila Aur. igra, igrače Usode, Fort. Praenestina L., Fors Fortuna, gl. fors; Fortunae Antiatinae Suet. ancijski Fortuni, vedežujoči sestri, ki so ju častili v Anciju; preg.: audentes Fortuna iuvat V.; aliteracija: Fortunae filius H. srečnež.
4. meton. (zunanji) položaj, mesto (ki ga kdo v človeški družbi zavzema), stan, okoliščine, razmere: quorum (servorum) fortuna est infima Ci., in … infimi generis hominum condicione atque fortuna Ci., viri ac mulieres omnis fortunae ac loci Ci. = bogatega in ubogega, plemenitega in neplemenitega stanu, cuius ordinis, cuius generis, cuius denique fortunae? Ci. zunanjih razmer, bogat ali ubog? quem et ex quanto regno ad quam fortunam detulisset N. v kakšne razmere, in maxima fortuna (najvišjem stanu) minima licentia est S., gradūs dignitatis fortunaeque L., patre libertino humili fortunā ortus L., magna f. L. visok stan, oneratus fortunae apparatibus suae L. svojega (plemiškega, knežjega) stanu (dostojanstva), intra fortunam debet quisque manere suam O., homines eiusdem fortunae Ps.-Q., similitudo fortunae, ceteri fortunae paratūs T.; occ.
a) kar je komu po žrebu pripadlo, (del)ež: cui triplicis cessit fortuna novissima regni O.
b) imetje, imovina, premoženje, blagó; večinoma v pl.: fortunas aratorum vendidisti Ci., fortunas patrias recuperare Ci. dediščino, pecuniā fortunisque nostris contentus sit Ci., alicui bona fortunasque adimere Ci., fortunas amittere Ci., (Hannibal) simulans se suas fortunas illorum fidei credere N., fortunae exercitūs C. ali militum L., omnibus fortunis sociorum consumptis C., fortunis omnibus adesis T., fortunarum pericula Q.; redko v sg.: Vell., cum gratiā fortunāque crevisset N., quo mihi fortunam, si non conceditur uti? H., castra plena omnis fortunae publicae privataeque L., superior fuit ordine (po stanu) inferior fortunā L., fortuna, qua uterque abundabat Q., pro fortuna quisque apparatis epulis excipit hospitem T. - foveō -ēre, fōvī, fōtum (sor. s favilla; gl. favilla). —
I.
1. greti, segre(va)ti, ogre(va)ti: epulas foveri foculis ferventibus Pl., gallinae … pullos … ita tuentur, ut … pinnis foveant, ne frigore laedantur Ci., solque sua parte fovet tribuitque calorem Lucr., solis terra vapore fota Lucr., mare … terras fovet Cu., ova fovere Plin. valiti; pesn.: fovet ignibus aras O. skrbi, da darilni ogenj ne ugasne, corpus refoventque foventque O. poskušajo segreti; occ.
2.
a) (z vročimi (gorkimi) obkladki) greti, ogre(va)ti, pariti: Cels., ventrem Luc. fr., volnus lymphā V., genua calido aceto Col., foliis in vino decoctis nervos Plin.; pesn. animas et olentia Medi ora fovent illo (flore) V. = zdravijo smrdljive ustne sape z … ; pren.: quasi fovebam dolores meos Ci. ep.
b) skopati v topli vodi: corpus in unda O., alveus accipit artūs fovendos O.
c) obje(ma)ti, ljubkovati: interdum gremio fovet (puerum), inscia Dido V., diva lacertis cunctantem amplexu molli fovet V. drži v lahnem objemu, — rahlo (nežno) objeto, sinu germanam amplexa fovebat V. —
II. metaf.
1. gojiti, streči: matrem prope sola fovebat O., tu me reficis fovesque O., hiemem inter (= inter hiemem) se luxu f. V. vso dolgo zimo se naslajata (preživljata) v razkošju; o strežbi bolnikom: f. vulnus O. gojiti, na skrbi imeti, anhelans colla fovet V. podpira glavo; o abstr. kaj gojiti, živo ohraniti: aliquid in pectore Pl., Caesaris in nos amorem Ci., famam inanem V., hoc regnum esse Iuno tenditque fovetque namerava in si prizadeva, f. spem L., Mart., vota animo O.
2. pospeševati, podpirati: antea famam illius foveram Ci., tu gubernacula rei publ. petas fovendis hominum sensibus Ci., mecumque fovebit Romanos V., fovi cupidine bella V. netil sem, f. patrum voluntatem, alicuius spem, aliquem certā spe L., poëtas O., vitam Tib., propria naturae bona doctrinā Q., sanguinem fovere ac tollere T., populus Rom. hos … plausu fovebat T., tamquam alias partes fovissent T., quibus ille adulescentiam meam exhortationibus foverit Plin. iun. f. alicuius periculum Plin. iun. pomagati koga onemogočiti, f. ingenia et artes Suet.
3. pesn. kak kraj greti = ne zapustiti, držati se ga, varovati ga, čuvati ga: coluber humum fovet V., (apes) larem sub terra fovent V. se mudijo, bivajo, apes progeniem nidosque fovent V. (zevg.) strežejo zarodu ter sede zmerom v gnezdu, f. castra V. držati se za okopi.
Opomba: Metrum inf. pr. fōvēre najdemo pri Luc. - frūgālitās -ātis, f (frūgālis)
1. zaloga poljskih pridelkov, poljščina: Ps.-Q., totā frugalitate spoliatum ipsis etiam glebulis exterminare gestiebat Ap.
2. gospodarnost, varčnost, redoljubnost, vrlost, poštenost: Sen. rh., Sen. ph., Plin. iun., ego tamen frugalitatem, id est modestiam et temperantiam, virtutem maximam iudico Ci., despicitis hominum novorum frugalitatem! Ci., qui (Piso) cognomen frugalitatis (= priimek Frugi) nisi accepisset, ipse peperisset Ci., bona valetudo quaeque eam maxime praestat, frugalitas Q. redno življenje; metaf. (o govoru) zmernost, treznost: quaedam eloquentiae fr. Q., quaedam dicendi fr. Macr. - frūx, frūgis, f, nom. sg. le redek (fruī; frūx torej pravzaprav = „porabna stvar“)
1. sad, poljski pridelek, poljščina; v pl.: Sen. ph., Q., Gell. idr. terrae fruges Ci., ad Athenienses Ceres dicitur fruges adtulisse Ci., ubertas frugum et fructuum Ci. poljskih pridelkov in drevesnih sadežev, vini et olei decumas et minutarum frugum Ci. zrnja, terra feta frugibus (žita) et vario leguminum genere (raznovrstnega sočivja) Ci. (prim.: frugum sunt duo genera, frumenta, ut triticum, hordeum, et legumina, ut faba, cicer Plin.), ager frugum fertilis S., fertilis frugum … tellus H., natura frugum Plin., frugum inopia Suet.; meton.: medicatis frugibus offa V. kepa iz čarodejnih zelišč, imponi (sibi) videt (taurus) fruges O. moka, daritvena moka. Redkeje v sg.: ut non omnem frugem … in omni agro reperire possis Ci., si … placaris … hornā fruge larīs H., sine fruge tellus O., mensae tostae frugis egentes O. brez kruha, spicea frux Aus.
2. (drevesni) sad, sadje, sad ali plod sploh: lentiscus ter fruges fundens Ci. poet., quercus et ilex fruge pecus (prasce) iuvat H., arbor curvetur frugibus Col. poet.
3. metaf.
a) sad, dozorelost, zrelost, korist, uspeh: quantae fruges industriae sunt futurae Ci., (carmina) expertia frugis H. brez nravne koristi, brez jedra, bonam frugem libertatis ferre L., ad frugem perducere Q., ingeniorum praecox genus non temere pervenit ad frugem Q. ne dozori, ne (ob)rodi sadu, inseris aures fruge Cleantheā Pers. s Kleantovim sadom = s Kleantovim naukom.
b) porabnost, sposobnost, koristnost, nravna sposobnost, poboljšanje, vrlost, vrlina: animum ad frugam applicare Pl., aliquem ad frugem compellere Pl. spametovati koga, aliquem ad frugem conrigere Pl. spreobrniti k dostojnemu življenju, multos audivi se ad bonam frugem recepisse Ci. da so se spreobrnili k poštenemu življenju, da so se spametovali, frugem tuam periclitabor Ap., multa alia ad bonam frugem ducentia Gell. mnoga druga napotila k pravi kreposti, veteres nequam dixere hominem nihili neque rei neque frugis bonae Gell., evadere ad bonam frugem Lact., deviare a fruge bona Amm. Od tod dat. finalis frugī ali bonae frūgī (frūgī bonae).
4.
a) (o osebah) sposoben, dober, prida, priden, pošten, vrl, redoljuben, pameten, zmeren: lena, quae frugi esse vult Pl., benignusne an bonae frugi sies Pl., bonus vir numquam est neque frugi bonae Pl., nec probus est nec frugi bonae Pl. niti pošten niti vrl, si frugi est Pl. če svoje delo dobro opravi, frugi es Ter., qui sit frugi Ci., permodestus ac bonae frugi Ci., frugi factus est ille Ci., sum bonus et frugi H. Ker lat. nima pt. pr. glag. esse, se ta dat. samostalniku neposredno prideva (kakor npr. v sl. „prida učenec“, „zanič pero“): homo frugi Ter., Q., Suet. idr. dober človek, pošten človek, poštenjak, dobra duša, poštena duša: Diodorus, homo fr. Ci., fr. servus Ci., amicus fr., fr. parens Amm., vir fr. Aus.; z gen.: multarum rerum frugi vir Fr. Frūgī Poštenjak, Vrli, priimek L. Kalpurnija Pizona (gl. Calpurnius).
b) (o stvareh) skromen, zmeren, skromno opremljen: victus Q., ientacula Mart., atrium, cena Plin. iun.
Opomba: Komp. frūgālior -ius, superl. frūgālissimus 3, adv. frūgāliter (od adj. frūgālis -e). — Nom. sg. frūx (star. = dat. frūgī): Aus., homofrux (= homo frugi) Enn. - fugāx -ācis (fugiō)
1. ki rad beži:
a) bežen, bežeč, begoten, plašen: f. vir H., lympha f. H., fugacissimus hostis L., f. caprea O., V. plašna srna, ferae fugaces V., fugaces pedes V., Lucan., Vell.;
b) bežeča pred moškimi, „moška“, mrzla, drago se delajoča: Pholoē H.;
c) zaničlj. o sužnju, ki rad uhaja; f. uhajač, ubežnik: Pl.
2. hiteč, nagel, hiter: erimus inter hostes fugacissimi, inter fugaces tardissimi Sen. rh., fugaces nymphae H., f. pennis Pegasus O. urnokrili, fugacior aurā O.
3. metaf. bežen, ubežen, minljiv: fugaces anni H., Sen. tr., bona fugacissima Sen. ph., blanditiae fugaces Plin. iun.
4. z objektnim gen.: izogibajoč se, zavračajoč, zametujoč: f. ambitionis O., rerum O., gloriae Sen. ph. Od tod adv. komp. utrum a se audacius an fugatius ab hostibus geratur bellum L. bolj neustrašeno ali bolj plašno. - genius (Genius) -iī, voc. genī (TIB.), m (genere = gīgnere)
1. duh čuvar, duh zaščitnik, genij, božanstvo, ki človeka spremlja od rojstva do groba in z njim deli veselje in žalost: FL., AP., AMM., scit Genius, natale comes qui temperat astrum, naturae deus humanae, mortalis in unum quodque caput, voltu mutabilis, albus et ater (vesel in žalosten) H. Zato so genija poseb. ob rojstnih dneh, svatbah in ob drugih pomembnih obdobjih človeškega življenja častili (pomirjali) z daritvami, kadilom, vinom, cvetlicami idr.: PERS. genium piare H., cras genium mero placabis H. Genij je včasih namestnik človeka samega: genio meo multa bona faciam PL. svojemu geniju (= sebi) bom zelo stregel, genium suum defraudare PL., TER., LUC. svojega genija varati = pritrgati si najpotrebnejše, ničesar si ne privoščiti genium curare vino H. privoščiti si, dobro se imeti ob vinu, December geniis acceptus O. kmetom dobrodošel (ker pozimi ne delajo na polju), indulge genio (= tibi) PERS., quanto tamen pulchrius ... suum genium propitiare T. biti hvaležen samemu sebi = vse imeti sam od sebe (ne od drugih). Pri geniju so tudi prisegali in sicer bodisi pri svojem ali pri geniju čislanih in ljubljenih oseb (sužnji pri geniju svojega gospoda, podložniki pri geniju svojega vladarja): PL., TER., TIB., PETR., SEN. PH., SUET., ULP. (DIG.), te per Genium ... obsecro et obtestor H. Svoje genije so imele tudi vse večje in manjše družbe: narodi, države, mesta, društva, zadruge, rodbine, legije, črede, tudi kraji in pokrajine, celo stanja in opravila: IUV., MART., AMM., PRUD., Genium loci ... precatur V., Genio (sc. urbis Romae) maiores hostiae caesae quinque L.
2. metaf.
a) dajalec veselega, razkošnega življenja, dobrotnik, gostitelj (zajedavcev): tuom gnatum et genium meum (vidi) PL., ecquis est qui mihi commonstret Phaedromum, genium meum? PH., teneo dext(e)ra genium meum PH.
b) (redko) duh, duhovitost, bistroumnost: nemo mathematicus genium indemnatus habebit IUV. preroškega duha (ki bi mu razodel prihodnost), victurus genium debet habere liber MART. mora imeti duhovito dovtipnost, habes nec cor ... nec genium MART. nimaš ne čuta ne uma (za dobre jedi), naspr.: sapis ad genium PL. ugajajo (prijajo) ti dobre jedi. - grātia -ae, f (grātus)
I. večinoma pass.,
1. milina, ljubkost, draž(est), prikupnost, všečnost: gratia formae O., neque abest facundis gratia dictis O., gratia non deest verbis PR., gr. in vultu Q., vinis gratiam affert fumus PLIN. slast, gr. villae PLIN. IUN.; meton. (o osebi) ljubljenec: ut tu gratia nostra fores O.
2. pooseb. Grātia -ae, f Gracija, boginja miline, večinoma v pl. Grātiae -ārum, f Grácije, Jupitrove in Evrinomine hčere, boginje veselega uživanja. Gracije so grške Χάριτες in pomenijo po nravstvenosti in čutu za lepo uravnano, z lepotičjem in veseljem olepšano družabno življenje. Heziod imenuje tri: Aglajo ( Ἀγλαΐα = svečana sijajnost), Evfrozino (Εὐφροσύνη = svečano veselje) in Talijo (Θάλεια = cvetoča sreča): Q., iunctaeque nymphis Gratiae decentes H.; po poznejši razlagi pomenijo tudi hvaležnost, dobrotljivost: SEN. PH.; sg. kolekt.: rixarum metuens Gratia H., non Hymenaeus adest, non illi Gratia lecto O.
3. meton. milost (pri drugih, favor pa je milost, ki jo drugim izkazujemo), naklonjenost (drugih), priljubljenost, veljava, ugled(nost): si suam gratiam Romani velint, posse iis (Gerulanos) utiles esse amicos C., homo summā gratiā CI., non comparat se tecum gratiā P. Quinctius CI., mihi gratia est O. sem v milosti, priljubljen sem, si qua est ea gratia O. če ti to ugaja, magnā gratiā (in gratiā CI.) esse apud aliquem C. v (veliki) milosti biti pri kom, gratiam alicuius sibi conciliare CI., N. ali gratiam ab aliquo (apud aliquem L.) parere S. FR. ali gratiam ab aliquo (ad, apud aliquem L., alicuius CU.) inire CI., C. pridobiti si naklonjenost (milost) koga, prikupiti (priljubiti) se komu, ab aliquo gratiam inisse, quod ... CI., quia plures ineuntur gratiae CI. milost pri več ljudeh, aliquem apud aliquem in gratiā (in gratiam) ponere CI. EP. priljubiti koga komu, in antiquum locum gratiae restitui C. zopet prejšnjo veljavo (ugled) zadobiti, gratiā plurimum posse, valere CI., C., quod apud alios gratiam, apud alios offensionem habet PLIN.; z gen.: gratia Luculli CI. ugled, Chrysogoni CI., Caesenniae CI., matris O. materin ugled, ljubezen do matere, plena est promissi gratia vestri O. naklonjenost, ki jo vaša obljuba kaže; adv. zveze: per gratiam PL., TER. ali cum gratia TER., L. zlepa, zdobra, iz dobre volje, per bonam gratiam PL. ali cum bona gratia TER., CI. prav (čisto) zdobra, zlepa, dobrovoljno, prostovoljno, cum mala gratia TER. v sovraštvu, sovražno, sine gratia SEN. RH. ne zdobra, ne zlepa, ne dobrovoljno, ne prostovoljno; occ. prijateljsko razmerje, prijateljstvo, sloga, složnost, ljubezen, dobrohotnost: de hinc spero aeternam inter nos gratiam fore TER., componere gratiam inter eas TER., aliquem, in gratiam redigere TER. ali restituere TER., CI. EP. ali reducere TER., CI. koga spraviti, - pobotati, - zbogati, aliquem cum aliquo reducere, reconciliare, restituere in gratiam CI. koga zopet spraviti s kom, esse in gratia cum aliquo CI., in gratiam redire cum aliquo CI. ali in gratiam reverti cum aliquo L., PETR., SEN. PH. zopet se spraviti (pobotati, zbogati, sprijazniti) s kom, si qui meum cum inimico suo reditum in gratiam vituperabant CI. mojo spravo z ..., solida est mihi gratia tecum O., (Ilithyiam) difficilem Alcmenae Iunonis gratia fecit O. prijateljstvo z Junono, reconciliandam cum Perdicca gratiam censebant CU., cum Thebanis gratiam pacis reconciliat IUST.; v pl. = prijateljske zveze: externas gratias quaesivere T.
II. večinoma act.
1. milost ali naklonjenost (ki jo izkazujemo drugim), prijaznost, ustrežljivost, uslužnost, usluga, ljubeznivost, vljudnost, (v slabem pomenu) pristran(sk)ost: gratiam alicui facere PL. ali dare TER. ugoditi komu, ergo ab eo petito gratiam istam PL., peto a te hanc gratiam CI., petivit in beneficii loco et gratiae, ut ... CI. kot dobroto in milost, gratia apud eos vim aequi tenuit L. pristran(sk)ost, gratiam dicendi facere L. milostno komu dovoliti da govori, tako tudi: gratiam reddendi equi facere SUET.; pl. gratiae izkazovanje naklonjenosti: Murenae provincia multas bonas gratias ... attulit CI., non excellentibus gratiis paucorum, sed universi populi Rom. iudicio consulem factum CI.; occ.
a) veselje, radost, zadovoljstvo: VELL., IUST. quem cum omnium gratia occidere noluit CI. v veselje vseh, cum gratia imperatoris L. v zadovoljstvo, in gratiam levium ... sociorum L. ali condemnatam ... Lepidam, in gratiam Quirini SUET. zaveznikom –, Kvirinu na ljubo, in praeteritam iudicii gratiam L. zaradi ugodne razsodbe = ker ga je narod oprostil.
b) spregled, prizanašanje, odpuščanje, oprostitev: delicti gratiam facere S. krivdo milostno spregledati, oprostiti krivde, omnium tibi, quae nefarie es ausus, gratiam facio L. odpuščam ti vse, kar ..., iuris iurandi gratiam facere PL., ICTI. prisege odvezati, de cena facio gratiam PL. = zahvaljujem se (= hvala) za obed, ne morem priti, criminum gratia SUET. Pogosto adv. abl. sg. grātiā (stoji za odnosnico v gen. (postpositio)), pravzaprav na ljubo, od tod zaradi, zavoljo: nuptiarum gratiā haec sunt ficta atque incepta omnia TER., quem ... honoris gratia (τιμῆς χάριν) nomino CI., quas familias honestatis gratia nomino CI., ut ipsas bestias hominum gratia generatas esse videamus CI., exempli gratia CI., N., PLIN., Q. ali verbi gratia CI. za zgled, na primer, simulabat sese negotii gratia properare S., cibi aut potionis gratia L., praesentis gratia litis Q.; gratiā pred gen.: gratia lenitatis, gratia significationis Q., gratia patris LAMP.; z gen. gerundii ali gerundivi: Q., GELL., commonendi gratia dicam CI., colloquendi gratia, hiemandi gratia, placandi gratia, simulandi gratia, temptandi gratia S., purgandi gratia C., huius accusandi gratia N.; nam. gen. osebnih zaimkov se uporablja abl. f. svojilnih zaimkov: meā, tuā, nostrā, vestrā gratiā = zaradi mene, tebe, nas, vas; tudi eā gratiā (= eius rei gratiā) TER., S. zato, quā gratiā (= cuius rei gratiā) TER.
2. hvala, zahvala, hvaležnost: gratia est TER. hvala(lepa)! gratia est (sc. tibi) PL. zahvalim (zahvaljujem) se ti, hvala (ti) = moram odkloniti, moram reči ne, dis gratia TER. ali gratia dis (sc. sit) O. hvala (bodi) bogovom (bogu), gratia magna Iovi TIB., gratiam ferre alicuius rei L. zahvalo prejeti za kaj, ab utrisque parem gratiam trahere IUST. (za)dobiti, meritam dis immortalibus gratiam ... persolvere CI. dolžno hvalo izkazati, diis gratiam debere CI. bogovom biti dolžan hvalo, gratiam referre hvaležnost v dejanju (dejansko) izkazati, hvaležnega se izkazati: gratiam referre bonam ali meritam debitamque ali iustam ac debitam CI., gratiam referre parem CI. vrniti, kakor je bilo posojeno, dati (vrniti) milo za drago, vračati (vrniti) nemilo za nedrago; tudi gratias referre: pollicebar me ... praesentem tibi gratias relaturum CI., referre gratiam (o plodonosni njivi) COL.; iron.: praeclaram populo Rom. refers gratiam CI., včasih pomeni gratiam referre (iron.) vračati = maščevati se: TER., CI.; gratiam (v relat. pl. tudi gratias) habere alicui hvalo vedeti, hvaležen biti, zahvaliti (zahvaljevati) se komu za kaj: gratiam habere maximam TER. ali magnam CI., alicui laudes gratiasque habere magnas PL., alicui summas gratias habere PL. (le o enem), sibi populum Rom. senatumque gratias habiturum L., gratiam habere (s quod ali qui in cj.) CI.; gratiam reddere (= referre) hvaležnega se izkazati S., TIB., SEN. PH., (o trsu) COL., gratia redditur meritis O., gratiam rependere (= reddere) facto O.; pro eo (paterno beneficio) gratiam repetere L.; zelo pogostonajdemo besedno zvezo gratias agere (alicui) komu hvalo izreči (izrekati), zahvaliti (zahvaljevati) se komu za kaj: PL., SEN. RH., SEN. PH., AP., EUTR., LACT. idr. agere gratias magnas, agere gratias ingentes TER., alicui gratias agere de matre CI., senatui pro aliquo gratias agere, alicui pro suo summo beneficio gratias agere CI., agere ei maximas gratias pro beneficiis in matrem, coniugem liberosque impensis CU., gratias se ... ob hoc agere, quod (ker) ... L., agere gratias incipit, quod (da) perfidi hominis insidias prudenter ... vitasset CU., alicui maximas ... agere atque habere gratias, quod ... VITR., tantae erga me benevolentiae tuae (za tvojo tolikšno dobrohotnost) gratias ago debeoque plurimas AUG.; elipt.: tamen, genio illias gratias (hvala bodi ... geniju!), enatavi PETR., gratiarum actio CI. zahvala, zahvalni govor, zahvalitev, nullum est ... acceptius genus gratiarum, quam quod ... PLIN. IUN. Pogosto abl. pl. grātiīs: POMP. FR., PL., TER., pozneje nav. skrčeno grātīs „le za hvalo“, torej = brez povračila (plačila), brezplačno, zastonj: cum aratores frumentum dare gratis mallent CI., questus est ... communem factum esse gratis cum Roscio, pretio proprius fuisset Fanni CI., sit argumento tibi gratis stare navem CI. da te nič ne stane, habitent gratis in alieno CI., cave, ne tibi gratis hic constet amor O., reges Parthos non potest quisquam salutare sine munere; tibi valedicere non licet gratis SEN. PH., et tantum gratis pagina nostra placet MART.