Franja

popróći pòprōdēm iti mimo, pasirati: nu čim tako poprodoše, u manastir uljezoše

prae (stlat.
a) prai; prim. skr. purā́ pred, purḗ nato, gr. παραί = sl. pri, got. faúra = stvnem. fora = nem. vor; gl. tudi per;
b) pre [prim. prehendo];
c) pri: pri antiqui pro prae dixerunt Fest.; prim. lat. prior; s prae sor. so tudi praep. per, pro, per, praeter [ki je komp. k prae], gr. παρά, περί, πρό, osk. prai, umbr. pre(-) pred)

I. adv. naprej: i prae, abi prae Pl., Ter.; pren.: prae quam (praequam) ali prae ut (praeut) v primerjavi s tem, kako … , v primeri s tem, da … , proti temu, kako … , proti temu, da … : nihil hoc est praequam alios sumptus facit Pl., ludum iocumque dicet illum alterum praeut huius rabies quae dabit Ter. v primerjavi s tem, kako bo ta šele besnel = proti besnosti tega človeka. Kot predpona = spredaj, na koncu, na čelu: prae-acutus, prae-fringo, prae-cēdo, prae-rumpo, prae-sum, prae-ficio.

2. spredaj, naprej, mimo: prae-eo, (prim. zgoraj: i prae, abi prae Pl., Ter.), prae-fero, prae-mitto, prae-dico, prae-fluo, praeceps idr.

3. pred (časom), predčasno: prae-canus, prae-maturus.

4. pred drugimi, mimo drugih, v primerjavi z drugimi ali proti drugim; od tod zelo, silno (izjemno, res, nadvse), pre-: prae-clarus, prae-dives, prae-durus, prae-fidens, prae-gravis, prae-dico, prae-sto. idr. Drugi del sestavljenke pogosto oslabi (prim. praecīdo, praeficio, praefringo) ali pa se skrči (prim. praeco iz prae-dīcō). —

II. praep. z abl.

1. pred: Pl., Lucr., Col., Ap. idr., prae se agere armentum L., pugionem prae se tulit Ci. je pred seboj držal, singulos prae se inermes mittere S., prae manu Pl., Ter. ali prae manibus Gell. pred roko (rokami), na roki (rokah), pri roki (rokah); pren.: prae se ferre kazati, na ogled dati (postaviti, postavljati), (po)kazati kaj, (po)kazati se, (po)bahati se, (po)hvaliti se, ponašati se (s čim): cruentis manibus scelus prae se ferens et confitens Ci., ego semper me didicisse prae me tuli Ci.; v istem pomenu tudi prae se gerere Ci., Corn. ali declarare Cat.

2. metaf.
a) v primerjavi z, proti; mimo: Ter., S. fr., Atticos prae se paene agrestes putat Ci., Gallis prae magnitudine corporum suorum brevitas nostra contemptui est C., omnes prae illo parvos futuros N., prae omnibus unus V. več kot vsi.
b) vzročno, toda le v nikalnih stavkih od, zaradi: Ter., reliqua prae lacrimis scribere non possum Ci., nec loqui prae maerore potuit Ci., vix sibimet ipsi prae necopinato gaudio credentes L., solem prae iaculorum multitudine et sagittarum non videbitis Ci.

Opomba: Kot solecizem praep. z acc.: in capricorno aerumnosi, quibus prae mala sua cornua nascuntur Petr., scimus te prae litteras fatuum esse Petr.

prae-ferō -ferre -tulī -lātum (prae in ferre)

1. naprej, spredaj, pred kom ali čim nesti (nositi): faces praetoribus Ci., manus cautas O. previdno držati pred seboj, dextrā ardentem facem Ci., vexilla praeferri iubet T., alicui funale praeferre L. epit.; metaf.: lumen menti meae praetulistis Ci., adulescentulo facem ad libidinem praeferre Ci. mladeniču svetiti k pohoti = zapeljevati mladeniča v pohoto, vitam suam ut legem civibus praeferre Ci. pokazati, osvetliti, postaviti, titulum officii sceleri praeferre Cu. prikrivati zločin pod krinko (pretvezo) službe.

2. metaf.
a) kazati, pokaz(ov)ati, na ogled postaviti (postavljati), razkaz(ov)ati, razode(va)ti, razkri(va)ti, izraziti (izražati), izdati, (jasno) povedati, očit(ov)ati, izprič(ev)ati: Mart. idr., avaritiam Ci., amorem O., modestiam T., vultu metum Cu., vultus tuus malum praefert Cu. razodeva, modestiam praeferre (hliniti) et lasciviā uti T.; s predik. acc.: aviam Octaviam T. moči pokazati na Oktavijo kot babico; occ. javno (glasno, na glas) izreči (izrekati), izjaviti (izjavljati), navesti (navajati): apud consulem causam atque excusationem Sis. fr., iudicium L., haec eius diei praefertur opinio, ut se utrique superiores discessisse existimarent C. mnenje (prepričanje) o uspehu tega dne se kaže v tem, da … ; z ACI: vero ego profiteor istā ratione ac praefero (glasno povem) me nemini omnium de eloquentia concessurum Ap.
b) više (bolj) ceniti, prednost da(ja)ti, prednost prisoditi (prisojati) čemu pred čim, postaviti (postavljati) kaj nad kaj, preferirati: Plin. idr., otium labori S., aliquem sibi Ci., invidit praelato honori V., Romanorum quam Gallorum imperia C. raje imeti, ljubše biti komu kaj, se praeferre alicui C. ali praeferri alicui aliquā re C. nadkriliti (nadkriljevati), preseči (presegati, presezati) koga (v čem), prekositi (prekašati) koga v čem, odlikovati se pred kom (v čem); praeferre z inf. = raje (hoteti): Col., Auct. b Alx., alter ludere praefert H. raje se igra.
c) prej prinesti (prinašati), prej storiti, narediti (delati): opem Stat. prej pomoči (pomagati).
d) prej določiti (določati), preusvojiti (preusvajati) si, (po)hiteti s čim: diem triumphi L., diem Icti.
e) mimo nesti (nositi), med.-pass. mimo (hod)iti, mimo švigniti (švigati), mimo (po)hiteti, mimo dr(v)eti (dreviti), mimo jezditi, naprej (po)hiteti: cohortes hostes praelatos adorti sunt L., praeter castra fugā praelati L., castra (mimo tabora) praelati L., quā (sc. funus) praeferebatur Plin., praelatus equo T. mimo odjezdivši.

prae-fēstīnō -āre (prae in fēstīnāre)

1. zelo (preveč) hiteti, prenagliti se, prehitro narediti (storiti) kaj, prehitro ukrepati glede česa, v zvezi s čim: quid opus[t], adulescens? PL. Isti[c] infortunium, qui praefestinet ubi erus adsit praeloqui Pl., praefestinamus quae sit causa sciscere, quod sit necessum scire, praesertim in brevi Afr. fr., iam tamen invenio qui me iaculentur et ictu praefestinato munus inane petant Ps.-O., quia neque praefestinatum opus nimium immature videri possit ante quindecim dies factum Col., proprium est dolentis praefestinare ad indicandum quae dolent Don., defecturos se, ne deficere praefestinarent, effecisse L. prenagliti se z odpadom.

2. hiteti mimo česa, obiti kaj: Toronaeum Thermaeumque sinum praefestinans T.

prae-fluō -ere (prae in fluere) mimo teči: infimā valle praefluit Tiberis L., praefluebat amnis vado incerto T., interim flumini Arsaniae (is castra praefluebat) pontem imposuit T., duo cingunt eam flumina, Clausala [a] latere urbis quod in orientem patet praefluens, Barbanna ab regione occidentis L., sin submotus longius a collibus erit amnis et loci salubritas editiorque situs ripae permittet superponere villam praefluenti Col., applicuerunt se flumini, quod altis in ea regione ripis praefluebat Front., Florentini praefluenti Arno adpositi Plin., cum praefluentes aquae tibiis fidibusque concinerent Fl.; pogosto pesn. trans., pa tudi sicer z acc. kraja: sed quae Tibur aquae fertile praefluunt H., sic tauriformis volvitur Aufidus, qui regna Dauni praefluit Apuli H., Noricam provinciam T., amnis Cephisus praefluens Delphos Plin., Pergamum Plin., Aquileiam coloniam Plin., Aufidus ex Hirpinis montibus Canusium praefluens Plin.

prae-fluus 3 (praefluere) mimo tekoč: hortos villae iungendos non est dubium riguosque maxime habendos, si contingat, praefluo amne, si minus, e puteo Plin.

prae-gredior -gredī -gressus sum (prae in gradior)

1. (hod)iti, stopati spredaj (na čelu), (stop)iti naprej, (hod)iti pred kom, predhoditi (naspr. sequi): Sen. ph., Plin. idr., i primus: praegredi! Nov. fr., praegressos consequi C., agmen praegressum L., praegressi fetiales ubi ad portam venere L., praegrediens Ligus S., sequentes alii, alii praegredientes amici Ci., Classicus et Tutor per speciem explorandi praegressi T., praegressus equo Sil. jezdeč spredaj; z dat.: gregi praegreditur equus (žrebec) Varr.; z acc.: virum Iust., signa, agmen L., aliquem pedibus toto itinere Suet.; pren. prehiteti koga, kaj: nuntios et famam adventus sui L., fama praegressa diem Stat.

2. mimo iti, mimo korakati, mimo marširati: ea (sc. castra) L., eum fines suos praegredientem incursavere Mardi T.

Opomba: Soobl. prae-gradior -gradī: Qui praegradiebantur, equites catafracti, ferrea omni specie S.

prae-lābor -lābī -lāpsus sum (prae in lābī)

1. naprej drčati, naprej hiteti, naprej leteti, naprej dreviti: ales bestiam praevenit et secundo flatu propassis utrimque pinnis praelabitur et anticipat Ap.

2. mimo (z)drčati, mimo švigniti (švigati), mimo smukniti (smukati), mimo (z)leteti, mimo (s)teči, mimo (od)hiteti, mimo (s)plavati, mimo se peljati (voziti): Val. Fl., Sen. ph., pisces, quorum alter paulum praelabitur ante Ci., placidis praelabitur undis Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis Lucan., quam iuxta Lethon tacitus praelabitur amnis Lucan., Germani nando praelabantur T.; z acc.: rotis flumina praelabi V. peljati se mimo rek; pren.: similiter in pectoribus ira considit: feras quidem mentes obsidet, eruditas praelabitur Petr., tempus praelabens Col.

prae-lambō -ere -lambī (prae in lambī)

1. prej oblizniti, prej obliz(ov)ati: mus praelambens omne, quod affert H., aliquid praelambere et gustare Aug.

2. spredaj oblizniti, spredaj obliz(ov)ati; (o reki) teči mimo česa: arenas Prud.

prae-legō² -ere -lēgī -lēctum (prae in legere)

1. razlagati in brati, razlagaje komu kaj brati, brati na glas (pred razredom ali publiko), predavati o čem, recitirati: auctores Q., auctores, quos praelegunt, criminantur Q., sed pueris, quae maxime ingenium alant atque animum augeant, praelegenda Q., Gell., poemata eius etiam praelegi memini Suet., Vergilium et alios poetas novos praelegere Suet., Livium et Ennium … praelegebant Suet., versus scribere me parum severos nec quos praelegat in schola magister, Corneli, quereris Mart., praelegat ut tumidus rauca te voce magister Mart., si praelegam, mea voce pronuntiabo Ap.

2. (posebej) izbrati (izbirati): unde praelectum grandem hircum annosum et horricomem Marti Secutori Comitique victimant Ap.

3. jadrati (pluti) mimo česa, objadrati (obpluti): Campaniam T., oram Lyciae Pamphyliaeque T., Trucculensem portum tenuit, unde proximo Britanniae latere praelecto omnis redierat T., nec continentis modo praelecta est ora, sed in Ebusum insulam transmissum T.

prae-natō -āre (prae in natāre)

1. naprej (pred drugimi) plavati: obrutis eius oculis infestantia magnitudinem vada praenatans demonstrat Plin., hinc multo Proteus geminoque hinc corpore Triton praenatet Stat.

2. plavati mimo: praenatante pisciculo Plin.; occ. teči mimo česa: Lethaeumque domos placidas qui praenatat amnem V.

praenāvigātiō -ōnis, f (praenāvigāre) jadranje mimo, objadranje česa: ab ea V dierum praenavigatione Plin., a Gorgonum insulis praenavigatione Atlantis dierum XL Plin.

prae-nāvigō -āre -āvī -ātum (prae in nāvigāre) pluti (jadrati) mimo, obpluti, objadrati; abs.: praenavigare triginta dierum spatio Plin., praenavigantes adulterae Sen. ph.; z acc.: illa (sc. loca) Mel., litus Val. Max., quidam et alia duo oppida longis intervallis Tigri praenavigari tradunt Plin., stantem (sc. villam) Sen. ph.; subst. pt. pr. praenāvigāntes -ium, m mimo plujoči, jadralci mimo česa: metaf.: praenavigamus vitam Sen. ph.

prae-stringō -ere -strinxī -strictum (prae in stringere)

1. spredaj zadrgniti (zadrgovati, zadrgavati), z(a)vez(ov)ati: faucem laqueo O., pollices nodo T.; metaf. utesniti (utesnjevati), ovreti (ovirati), omejiti (omejevati): quae praestringi opus sit Plin., humor (sc. gelu) praestrictus Plin.

2. spredaj oplaziti, spredaj se dotakniti: cum lecticam eius fulgur praestrinxisset Suet., vomere portam Capuae Ci.; metaf. iti mimo česa, obiti (kaj): ianuas, terras Amm.

3. metaf. (o)topiti, (o)slabiti, (o)slepiti, zatemniti (zatemnjevati): T., Plin., Q., Sen. ph., Val. Max., Lact., Amm. idr., p. oculos L. očem jemati vid, nec illius animi aciem praestringit splendor sui nominis Ci., motu corporis ingenii aciem praestringere Ci.; occ.: vites praestringere Plin. vzeti (jemati) trtam očesa.

praeter (prae; prim. in-ter: in, sub-ter: sub)

I. adv. v krajevnem pomenu

1. mimo, kot predpona v sestavljenih glag. praeter-ago, praeter-eo, praeter-fero, praeter-fluo idr.

2. metaf. (v stavku) razen, izvzemši, z izjemo = praeterquam (gl. praeterquam); sklon je odvisen od predhodnega ali sledečega glag.: Ci. ep., Col., Plin., Suet., ceterae multitudini diem statuit … praeter condemnatis S., omnium civitatum exsules praeter caedis damnati restituebantur Iust.; poseb. za nikalnico (= nisi): Gell., Suet. idr., ne quis praeter armatus violaretur L., nil praeter … canna fuit O. nič kot … ; v zvezi z drugimi partikulami: praeter si Varr. razen če, praeterque Plin. in tega, praeter quam, gl. praeterquam.

3. v komparativnem pomenu = več, bolj (s quam): virgo, quae praeter sapiet quam placet parentibus Pl., quod mihi videre facere praeter quam res te cohortatur tua Ter.

4. (star. in vulg.) praeter prōpter (praeterpropter) = „dalje ali bliž(j)e“ = več ali manj, bolj ali manj, približno: Enn. ap. Gell., Ca. ap. Gell., Varr. ap. Gell. —

II. praep. z acc.

1. mimo, ob: Pl., H., T., Plin., Lucr. idr., copias suas praeter castra Caesaris transduxit C., praeter oculos omnia ferebant Ci., Ligures … in naves impositos praeter oram Etrusci maris Neapolim transmisit L., vela dabant praeter utrumque latus O.

2. metaf.
a) nad, čez, proti: Ter. idr., praeter modum Ci., haud sum annos natus praeter quinquaginta et quattuor Pl., praeter consuetudinem Ci., Cu., N. ali praeter solitum H. čez navado, več (bolj) kot običajno, nenavadno, praeter naturam Ci. drugače kot zahteva narava, proti naravi, nenaravno, praeter spem Ci., L. ali praeter opinionem N., C., Ci. ali praeter exspectationem Ci. zunaj (izven) pričakovanja, proti pričakovanju, praeter aequum Kom., praeter iustum Lucr.
b) (o preseganju) pred, nad, bolj (več) kot: Pl., Ter. idr., praeter ceteros iustus appellatus N., quae me igitur praeter ceteros impulit? Ci., Argonautas praeter omnes mirata est ducem H.
c) (pri izključevanju) razen, izven, zunaj, izvzemši, z izjemo; za nikalnico kot, kakor: Iust., Corn. idr., omnes praeter Hortensium Ci., obstrictis aliis praeter Iapyga H., praeter haec Ter., Cu., Cels. mimo tega, vrh(u) tega, poleg tega, ut neque vestitūs praeter pelles habent quidquam C., nihil praeter id, quod honestum sit Ci., nihil praeter astra videt et undas H., nihil praeter plorare H.; pogosto je treba acc. dostaviti v mislih: nulla civitas v mislih Plataeensinum (sc. civitatem) V., nullas litteras accepi praeter (sc. eas) quae mihi redditae sunt Ci., praeter (sc. id) quod C. razen (poleg) (tega), da …
d) (pri dodajanju) poleg, razen: Col., Mel. idr., ut praeter se deos ad colloquium adducerent C., num quid aliud ferret praeter arcam? Ci., Romanos praeter insitam industriam animis fortuna quoque cunctari prohibebat L.

praeter-agō -ere (praeter in agere)

1. mimo gnati: mutandus locus est et deversoria nota praeteragendus equus H.

2. peljati se mimo koga, prehiteti koga (aliquem): praeteracto Nicolao Iul. Val.

praeter-bītō -āre (praeter in bītāre) mimo iti: abs.: at ne inter vias praeterbitamus metuo Pl.; z acc.: cave praeterbitas ullas aedis Pl.

praeter-currō -ere -currī -cursum (praeter in currere) mimo teči, mimo hiteti, izogniti (izogibati) se čemu (z acc.): transgressus itaque fretum praetercursā Calchedone et Libyssa Veg., praetercursis partibus memoratis Amm.

praeter-dūcō -ere (praeter in dūcere) mimo peljati: quae me ambae obsecraverint ut te hodie quasi pompam illa praeterducerem? Pl.

praeter-eā, adv. (ixpt. iz praeter „dalje“ in adv. abl. eā „od tod“)

1. dalje, potem (pri naštevanju): Ter., O., V., H. idr., qui bona patria laceraverat, qui aes alienum conflaverat, praeterea omnes parricidae S., et virtutem … et iustitiam … et prudentiam tuam mihi exposuit, et praterea suavitatem tuam adiunxit, praetera liberalitatem Ci.

2. occ. a) odzdaj, od sedaj, posihdob, v prihodnje: et quisquam numen Iunonis adoret praeterea? V., neque illum praeterea vidit V.
b) mimo tega, poleg tega, razen tega, poleg tega, vrh(u) tega: Ter., H. idr., nihilne vobis in mentem venit, quod praeterea Crasso requiratis? Ci., quidquid praeterea navium habebat, legatis distribuit C., tibi uni concedo, praeterea nemini Ci.