cantare1
A) v. intr. (pres. canto)
1. peti, prepevati:
canta che ti passa šalj. le pogumno!, korajža velja!
cantare a orecchio peti po posluhu
2. peti, ukvarjati se s petjem:
canta alla radio poje na radiu
3. pren. priznati, izblebetati; sporočiti, izdati skrivnost:
l'hanno fatto cantare prisilili so ga priznati
carta canta tu je zapisano, tu je črno na belem
B) v. tr.
1. peti, prepevati:
cantare una canzone peti pesem
cantare messa relig. mašo brati, peti; maševati, novo mašo peti
2. glasno izgovoriti, izgovarjati; deklamirati:
cantare vittoria pren. veseliti se (ob zmagi, ob uspehu), biti zmagovalec
cantare la solfa a qcn. pog. koga pošteno okregati
cantarla chiara a qcn. pren. komu brez ovinkov, odkrito povedati
Zadetki iskanja
- circumducō -ere -dūxī -ductum
1. v krogu voditi, okoli peljati, okrog vleči, okrog potegniti: exercitum Pl., flumen ut circino circumductum C. kakor s šestilom okrog speljana, aratrum circumducere Ci. plug okoli potegniti (pri ustanavljanju mesta), c. linum ter vel quater Ulp. (Dig.) oviti, oculos circumducto nigrore fucare Cypr. s krog in krog namazanim črnim lepotilom; occ.
a) obkrožiti, krog potegniti okrog česa: oppida, quae prius erant circumducta aratro Varr.; s potezo obkrožiti v znak neveljavnosti = ukiniti, razveljaviti (razveljavljati): cognitionem, edictum Icti.
b) odprtino tvoriti: utro modo vero id circumductum est Cels.
2. okrog voditi: aliquem vicatim ali per coetus epulantium Suet.; v tmezi: Galli... circum in quaestus ducere asinum solebant Ph.; z dvojnim acc.: aliquem hasce aedes et conclavia Pl., quos... omnia sua praesidia (od straže do straže) circumduxit et ostentavit C.; v tmezi: terque haec altaria circum effigiem duco V.
3.
a) po ovinkih voditi, okrog česa peljati: cohortes quattuor longiore itinere C., per invia circa... quamvis longo ambitu c. agmen L., ad latus Samnitium c. alas L.; abs.: praeter castra hostium circumducit (sc. copias ali agmen) L. udari mimo tabora.
b) (o stvareh) α) arhit. zgradbo v loku (z)graditi: bracchia Auct. b. Hisp., portum exstruxit circumducto dextrā sinistrāque bracchio Suet. β) kaj napisanega z lokom gor potegniti: Suet. (Augustus, 87).
4. pren.
a) koga za nos voditi, zavajati, (pre)varati: Icti., servum Pl., c. aliquem aliqua re Pl. koga opehariti.
b) gram. in ret. α) kak zlog zategniti (zategovati), zategnjeno izgovoriti (izgovarjati): syllabam flexam Q., syllabam apice Q. z znamenjem dolžine za zategnjenega zaznamovati. β) kak izraz razširiti, opis(ov)ati: sensus unus longiore ambitu circumducitur Q., si quid modo longius circumduxerunt Q.; od tod subst. pt. pf. circumductum -ī, n sestava, perioda: Q.
Opomba: Star. imp. pr. circumdūce Pl. - contrahō -ere -trāxī -tractum „skupaj vleči“, od tod
I.
1. kaj na manjši obseg spraviti (spravljati), krčiti, skrčiti (skrčevati), stisniti (stiskati): collum contrahere et tendere Ci., contracta cervicula Q., qui (pulmones) tum se contrahunt aspirantes, tum in respiratu (se) dilatant Ci., contrahere membrum Ci., Cels., manum celeri motu, tres digitos Q., digitos in pugnum Plin. skrčiti v pest, ipse tibi iam bracchia contrahit ardens scorpios V. ti krči ščipalke (da ti naredi prostor), c. crura O., frontem Pl., Ci., H., Q., Plin. iun. ali c. vultum O. (na)grbančiti, supercilia Q. (na)mrščiti, rictum Lact. zožiti, c. labra nimium Cels., bina cornua Plin. (o polžih), pinnarum oculos in acervum Plin. (o pavu), corpora, quae in arma sua contrahi possunt Sen. ph. ki se dajo v svojo vojaško opravo stisniti; enalaga: contractum genibus tangas caput H. tako, da se ves sključen s koleni dotikaš glave; med. skrčiti (skrčevati) se, zožiti (zoževati) se: ipsius (stomachi) autem partes eae, quae sunt infra quam id, quod devoratur, dilatantur, quae autem supra, contrahuntur Ci., contractum aliquo morbo bovis cor Ci., contrahitur rictus O., nervi musculique contrahuntur Cels., tumor frigore omni contrahitur, calore diffunditur Cels., cum spiritus timore contrahitur Sen. ph. ko strah človeku duši sapo, ovis sanguinariam herbam pasta toto ventre distenditur contrahiturque Col. ovci … se napne in skrči ves trebuh, gravissimo frigore solus atque contractus vigilabit in lectulo Hier.
2. occ.
a) (poseb. medic.) krčiti, skrčiti (skrčevati), strditi (strjevati); med. krčiti se, skrčiti (skrčevati) se, v krčih zvi(ja)ti se: contrahere alvum, ventrem Cels. trebuh zapeči (zapekati), oras vulneris Cels., cicatrices, vulnera Plin., lac Plin. zasiriti, sanguinem Gell.; med.: saepe crura manusque contrahuntur Cels., nervi qui contrahuntur Cels. skrčene žile (kite); pogosto pt. pf. contractus 3 skrčen, ohromljen, okorel: articuli c. Plin., recenti cicatrice contracti articuli Cels., contracti cruris aridi nervi Sen. ph., contracti aliquo morbo nervi Cels., vermes rigore contracti decĭdunt Col., mori contractam cum te cogunt frigora Ph., contractis membris clamitans se vivere Suet., digitus torpens contractusque frigore Suet.; enalaga (o mrazu) skrepenel: contracto frigore pigrae V. (o čebelah), pigrum est enim contractumque frigus Sen. ph.; kot subst. contractī -ōrum, m hromci, ohromljenci: Arn.
b) nape(nja)ti: arcum Iuv.
c) navt. contrahere vela jadra spe(nja)ti, jadra zvi(ja)ti; pren. brzdati se (v sreči), vzdrževati se, ne biti prešeren: Ci. ep., O., sapienter idem contrahes vento nimium secundo turgida vela H., qui (M. Tullius) tamen ipse … contrahit vela inhibetque remos Q.
č) arhit. zožiti (zoževati): columnam Vitr., pyramis XXIV gradibus in metae cacumen se contrahens Plin.
3. pren.
a) krčiti, skrčiti (skrčevati) = omejiti (omejevati), utesniti (utesnjevati), zožiti (zoževati), zmanjš(ev)ati: castra C., L., lacum Plin. iun., spatia orae Mel., lucis iter Pr. (o soncu), umbras O. (o dnevu), luna contrahit orbem O. se krči, pojema, horrida tempestas caelum contraxit H. je zožila (navidez) nebo = je omejila pogled na nebo, je zagrnila nebo, contracta aequora iactis in altum molibus H., contracta freta O., diffunditur mare latissimum iterumque contrahitur M.; o abstr.: c. universitatem generis humani eamque … deducere ad singulos Ci., appetitus omnes contrahere sedareque Ci., contracto melius parvă cupidine vectigalia porrigam H., simul et quod gaudes et quod times contrahe Sen. ph., c. iura Stat. ostrost prava ublažiti; occ. α) (čas) (s)krajšati: tempus epulandi Plin. iun., tempora dicendi Q. β) (v besedi in pismu) (s)krčiti, (s)krajšati, kaj na kratko povze(ma)ti, na kratko povedati; krajše izgovoriti (izgovarjati): orationem aut ex verbo dilatare aut in unum verbum contrahere Ci., poëta inusitatius contraxerat meûm factûm pro meorum factorum Ci., c. praecepta in unum O., rerum notitia in artum contracta Vell., sit nonnumquam … contrahenda oratio Q., ut breviter contraham summam Q., c. quaelibet ex iis artibus in paucos libros Q., opus in minores gyros Stat., mollia vocabula … ad lenitatem versus contrahere, extendere, inflectere Plin. iun. (o Homerju); c. nomina, verba Ci.
b) (srce ali dušo) tesniti, utesniti (utesnjevati): (vis sonorum) tum remittit animos, tum contrahit Ci., animum contrahere et demittere Ci. ep., contrahi autem animum Zeno et quasi labi putat Ci., cui non animus formidine divûm contrahitur? Lucr. komu ni … tesno pri srcu? cuius non contractum sollicitudine animum illius argutiae (pametne domislice) solvant? Sen. ph.; sol … tum quasi tristitiā quadam contrahit terram, tum vicissim laetificat Ci., amici (gen.) incommodis contrahi Ci.
II.
1. (kako množico na enem kraju) skupaj spraviti (spravljati); (o živih in neživih subj. in obj.) nab(i)rati, zb(i)rati, združiti (združevati), zgrniti (zgrinjati): illa (Venus) rudes animos hominum contraxit in unum O., c. agrestes O., caesorum corpora et captivos L., contrahit celeriter similitudo eos L., contrahit enim non officii modo cura, sed etiam studium spectaculi L., quendam virum … vaticinatum ferunt, quae in rerum natura … constarent, … ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam Ci., contrahere dispersos cives in unam urbem Val. Max., undique fontes O., aquam intus in uterum, pituitam, semen Cels., muscas, serpentes, in se caliginem Plin.; occ.
a) voj. nab(i)rati, zb(i)rati, strniti (strinjati), združiti (združevati), privze(ma)ti: copias N., Cu., copias ad Bononiam Suet., exercitum Vell., exercitum in unum locum (na enem kraju) C., Veios (v Vejih) ingentem exercitum L., undique exercitum L., auxilia Suet., Iust., auxilia Babylonem (v Babilonu) Cu., auxilia in Graecia Iust., ex finitimis regionibus cohortes C., in una castra decem legiones Vell., dispersos milites in unum S., omnia (omnes L.) in unum Ci. ep., milites veteranos Ci., veteranos in suum auxilium Suet., contrahimusque viros V., naves circiter LXXX cogere contrahereque C., naves a finitimis, naves ad exercitum traiciendum, naves ex omni Graeciae orā eodem L., magnam classem N., impedimenta in unum locum L., iumenta et camelos a Susis Cu.
b) osebe k posvetovanju (razgovoru) spraviti (spravljati), poz(i)vati, na posvetovanje (razgovor) (s)klicati, zb(i)rati: Scipionem et Hasdrubalem ad colloquium dirimendarum simultatum causā L., praefectos copiarum in praetorium Cu., pauci tantum patrum … contracti a consulibus L., senatus (Romanus) edicto contrahitur Val. Max., c. senatum (= βουλήν) in gymnasio Iust., domum fidissimos amicorum Iust., decuriones Plin. iun.; podobno: c. personas ad negotium Plin. iun.; včasih = osebe v eno (občestvo) združiti: ii, qui in idem contracti fuerint Plin. iun.
c) stvari (skupaj) spraviti (spravljati), znositi (znašati), nab(i)rati, zb(i)rati: aurum Plin., apes mella contrahunt Plin., venenum aliud ex radicibus herbarum contrahitur Ps.-Q., c. omnis generis commeatum, exemplaria, undique libros Suet., haec vetera (te stare spise) T., plures domos emptionibus per procuratores Vell.; (poseb. o denarju) skupaj spraviti (spravljati), nabaviti (nabavljati), nab(i)rati si, (s)preje(ma)ti: pecuniam Val. Max., pecuniam ex viatico amicorum T., ex pretio viridis olei plus quam multitudine mali nummorum contrahitur Col., pecunia per quaestorem populi Romani ex praeda venditā contracta Gell. Čemu? (z dat.): pecuniam tuae saluti contraxeram Sen. ph.; aes alienum Ci. ep., Cu., Sen. ph. „tujega denarja si nab(i)rati“ = dolgove delati, zadolžiti se.
2. pren.
a) učiniti (učinjati), povzročiti (povzročati), prizade(va)ti, zakriviti kaj ali okriviti se s čim, zapasti (zapadati) čemu, pridobi(va)ti si, nakopa(va)ti kaj sebi ali drugim, naprtiti si kaj: aliquid litigii inter hos duos Pl., litīs Pl. ali lites Ci., malum culpā Ci., culpam Icti. okriviti se, ea est contracta a nobis culpa, ut … Ci. s tem smo se okrivili, c. bellum (alicui ali sibi cum aliquo) L., causas bellorum et bella Mel., ibi atrocissimum contractum est certamen L. ondi se je vnel … boj, clades suā temeritate contracta L., contrahere nefas celanda effando L. zagrešiti, pregrešiti se, plus periculi L., conscientia contracti culpā periculi L., flamen … tantum sibi reique publicae piaculi contrahet? L., c. sibi poenam Hirt., c. porcam Ci. svinjo za kazen dobiti, in maximis lucris paulum aliquid damni Ci. nekoliko škode imeti, noxam Col. škodo si napraviti, molestias liberalitate suā Ci., nescio an amplius mihi negotii contrahatur Ci. ali se mi ne dela večja zadrega, si causae turpitudo contrahet offensionem Ci., eiusmodi res et invidiam contrahunt in vita et odium in oratione Corn., c. plurimum invidiae aliquā re Suet., apud Lacedaemonios virtus Alcibiadis plus invidiae quam gratiae contraxit Iust., c. odium hoc facinore, rixam ex occursu Vell., numinis iram sibi O., illa, quae rabie contracta toleravimus S. fr., c. regis indignationem Cu. naprtiti si, inimicitias domui Q.; obj. je kaka telesna nadloga: tristitia, quam videtur atra bilis contrahere Cels., inopia contraxerat pestem Iust., c. stranguriae morbum Plin. nalesti, morbum ex aegritudine, ex dolore Iust., saginam corporis et valetudinem oculorum ex nimia luxuria Iust., cruditatem illic (= pri pojedini) Q., valetudinem adversam ferventissimis aestibus Plin. iun.; situm aut mucorem Col., ne situ penora mucorem contrahant Col.; v pass.: tussis multis modis contrahitur, dolor capitis vel vino vel cruditate contrahitur Cels.; redk. z obj., ki izraža kaj ugodnega: a nostra persona benevolentiam c. Corn.
b) occ. vda(ja)ti se, poda(ja)ti se v kaj, skleniti (sklepati) kako zvezo, kupčijo idr., pogoditi (pogajati) se: qui vendunt, emunt contrahendisque negotiis implicantur Ci., res contractae Ci. sklenjene kupčije, pogodbe, male contractae res Ci. neugodne okoliščine (razmere), v katere smo vpleteni, c. emptionem ac venditionem Icti.; cum illo nemo iam rationem, nemo rem ullam contrahebat Ci. z njim že ni nihče sklepal kupčijske zveze, nihče ni imel sploh opravka z njim, magnā ratione cum Mauritaniae rege contractā Ci., res inter se contrahere emendo, vendendo, mutuum dando L.; brez obj.: quīcum contraxit Ci. s katerim se je podal v kako kupčijo, ii, quibuscum contrahebat Ci., neque si cum altero contrahas, vacare officio potes Ci. — Od tod adj. pt. pf. contractus 3, adv. -ē
1. skrčen: tanto contractioribus ultimis digitis, quanto priores descenderunt Q.
2. pren.
a) ozek, tesen: locus exiguus atque c. V., contracta vestigia vatum H. ozke steze, introitus contractiores Ci., ignis contractior Lucr., Nilus contractior et exilior Plin., contractius habitare Sen. ph. bolj na tesnem.
b) (o času) kratek: his iam contractioribus noctibus Ci.
c) (o glasu) stisnjen: contractum genus dicendi Ci., c. vox Q.
č) (o govoru) kratek, jeder, jedrnat: dialectica quasi contracta et astricta eloquentia putanda est Ci., haec ratio dicendi (ars rhetorica) latior est, illa loquendi (dialectica) contractior Ci., ut Stoicorum astrictior est oratio aliquantoque contractior, quam aures populi requirunt, sic … Ci.
d) (o stanju, položaju) tesen, utesnjen, omejevan: paupertas H., quae studia in his iam aetatibus nostris contractiora esse debent Ci. želene težnje se morajo bolj omejevati; occ. skop, stiskaški: parcissimum tamen hominem vocamus pusilli animi et contracti Sen. ph.
e) enalaga (o osebah) α) osamljen, samoten: vates contractus leget H. β) na tesnem živeč, ob skopem gospodarjenju živeč: quis enim contractior illo? Ps.-V. (Moret.). - dēpacīscor in (večinoma) dēpecīscōr -scī -pectus sum
1. intr. pogodbo skleniti, pogoditi se: neque ante dimissum (esse), quam depectus est Ci., depecisci ad condicionem alicuius (po nasvetih koga) Ci., d. cum aliquo, ut … Ci.; v slabem pomenu = sramotno pogodbo skleniti: depectus autem dicitur turpiter pactus Ulp. (Dig.); pren.: iam depecisci morte cupio Ter. zdaj želim pogodbo za smrt skleniti = zdaj rad umrem, cum enim tot (pericula) impendeant, cur non honestissimo depecisci velim? Ci. ep.
2. trans. izgovoriti si kaj, pogoditi se s kom glede česa: ipse tria praedia depectus est Ci., cum illo partem suam (praedae) depecisci Ci. - dēpōscō -ere -popōscī (—)
1. nujno zahtevati ali terjati kaj, nujno prositi kaj: Val. Fl., Sil., Plin. iun., Front., id non modo non recusem, sed etiam appetam atque deposcam Ci., certas sibi deposcit naves Domitius C., numquid ego a te magno prognatum deposco consule cunnum … ? H., votis d. poenam Lucan. živo želeti, d. poenam in se ultro, supplicium, suam caedem, pugnam, ludos Suet.; z dvojnim acc.: ad commune bellum Pompeium imperatorem d. Ci.; v pass. skladu: unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti Ci.; brez acc.: nobis de proelio cogitandum (est), sicut semper depoposcimus C., omnibus pollicitationibus ac praemiis deposcunt, qui belli initium faciant C.; pren. (o neživem subj.): talia loca lentos deposcunt calamos O. zahtevajo, potrebujejo.
2. occ.
a) (opravljanje kake službe, izvršitev kakega posla) zase zahtevati, izgovoriti si: tum tuus pater … illam sibi officiosam provinciam depoposcit Ci., tene … potissimum tibi partes istas depoposcisse, ut … ? Ci., video, … quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit Ci., sibi id muneris d. C., d. asperrima ad laborem L., consulatum sibi, primas sibi partes, partes sibi tuendas, coloniam tutandam Suet.
b) koga izročitev zahtevati, zahtevati, da se kdo izroči, npr. v kaznovanje, smrtno kazen, pogubo: cum me unum omnes deposcerent Ci., d. auctorem culpae L., Hannibalem L., Iust., ad Cloeliam obsidem deposcendam, ad ducem deposcendum L., d. ducem Lucan., studiisque ardentibus ausum talia deposcunt O., quosnam populos deposcat hiatu Sil.; z določili (čemu?): hunc tota Asia deposcit ad supplicium Ci., Gutruatum ad supplicium depoposcit Hirt., regum amicos ad mortem d. C., ducem in poenam foederis rupti d. L., centurionem illa morti deposcit T., summissis, qui … ad poenam deposcerent Suet.; podobno: Caelii adulescentia ad mulieris delicias deposcitur Ci.
c) borilsko koga na dvoboj poz(i)vati, za nasprotnika si vzeti: deposcant haec (familia) Volscos sibi, illa Aequos L., Persen simul et Minyas deposcimus hostes Val. Fl. - dētonō -āre -uī (—)
1. z višine (za)grmeti: hic (Iuppiter) ubi detonuit O.
2.
a) nad kom, na koga zagrmeti, na koga navaliti: primi impetus turbo … valido fragore detonuit, d. in subiectos, Sullana tempestas … intra Italiam … detonuerat Fl., cum persecutionis procella detonaret Hier.
b) (z besedami) zagrmeti, zahrumeti: turba patricia detonabit Hier.; z acc. z gromkim glasom izgovoriti: haec ubi detonuit Sil.
3. odgrmeti, nehati grmeti, izdivjati (se), poleči se: Aeneas nubem belli, dum detonet omnis, sustinet V., cum illa dicendi vitiosa iactatio … detonuit Q., refugit, dum detonet ira Val. Fl. - écorcher [ekɔrše] verbe transitif odreti (žival), iz kože dati; oguliti, odrgniti (kožo), razpraskati; odkrušiti (zid), poškodovati; figuré grdó zdelati, strašno zbiti; figuré oslepariti, odreti (koga); obrekovati; popačiti (ime), lomiti (jezik), slabo izgovoriti (besede); izkriviti (resnico); slabo igrati (instrument); žgati (v grlu)
écorcher le français lomiti francoščino
nous nous sommes fait écorcher dans ce restaurant odrli so nas v tej restavraciji
il crie comme si on l'écorchait vpije, kot da bi mu kožo vlekli s telesa
écorcher l'oreille žaliti uho - excipiō -ere -cēpī -ceptum (ex in capere)
I.
1. ven vzeti, ven jemati, vze(ma)ti iz česa, izvleči, potegniti iz česa: vidulum e mari Pl., quos e mari propter vim tempestatis excipere non potuissent Ci., classis, quae exciperet natantes N. ki naj bi izvleklo, clipeum excipere sorti V. žrebanju odtegniti, excipere telum (e vulnere), dentem manu Cels., aliquem servitute L. sužnosti rešiti, osvoboditi, aliquem cupiditati, libidini T. rešiti (česa).
2. pren. izvze(ma)ti: excipere me Pl., hosce ego homines excipio et secerno libenter Ci., excepi de antiquis praeter Xenophanem neminem Ci., illud exceptum sit, ne vitia sint imitanda Ci., reus … quo minus decemvir fieri possit, non excipitur Ci., virtute exceptā nihil amicitiā praestabilius Ci. razen čednosti, tako tudi: exceptis … vobis duobus Ci., exceptis duobus Carthaginiensibus N., excepto Commio C., excepto Turno V., excepto Cicerone Sen. rh., uno … excepto, ne … decrescat oratio Q., excepto, si quid Masuri rubrica vetavit Pers.; pesn.: excepto, quod non simul esses H. z edino izjemo, da … ; occ.
a) izjemo določiti (določati), izrecno določiti (določati), izgovoriti si kaj: legibus exceptum est, de quibus causis … non liceat Ci., cum nominatim lex exciperet, ut ad templum … capere liceret Ci., Tauromenitanis exceptum est foedere „ne navem dare debeant“ Ci., est exceptum foedere, ne quem populus Romanus recipiat civitate Ci., cum Graecos Italiā pellerent … , excepisse medicos Plin., ut vindemiator auctoratus rogum ac tumulum excipiat Plin.
b) jur. sodno ugovarjati, sodno navesti (navajati) proti čemu: de dolo servi, adversus aliquem, societatem periculi Icti.
II.
1. padajoče osebe ali stvari ujeti, prestreči (prestrezati): Pallas ruentem excipit V., excipere moribundum L., regis corpus Cu.; od tod: excipere se pedibus Cu. ali in pedes L., Col., ali in genua Sen. ph., excipere clipeo caput, corpus Cu. na ščit naslanjati, opreti (opirati), exceptum poplitibus corpus Cu. na kolena oprto; podobno: excipere filiorum extremum spiritum ore suo Ci., sanguinem paterā Ci., sanguinem ore Sen. ph., tela Ci., C., tela clipeo Cu., plagae genus in se Lucr., ictūs H., ali vulnera Ci., C. rane dobiti, ranjen biti, cicatrices adverso corpore exceptae Ci. spredaj na prsih dobljene, armis suis imbrem excipere L.; pren.: veterem amicum … labentem excepit … , fulsit et sustinuit re, fortuna, fide Ci.
2. osebe ali stvari uje(ma)ti, prestreči (prestrezati), vzdrž(ev)ati: eae sublicae vim fluminis excipiebant C., vada ac decessum aestūs excipere C. vzdrž(ev)ati, zavarovan biti zoper … , tunicis fluentibus auras excipere O., porticus excipiebat arcton H. je prestrezalo severni veter = je stalo proti … vetru, excipere aprum H. prestreči z lovsko sulico, principio Phalerim excipit V. prestreže (s kopjem), Orestes excipit incautum V. prestreže in napade, Sucronem excipit in latus V. prestreže in rani v stran, excipere aves Cu. ptice v letu ustreliti, feram irruentem venabulo Sen. ph., excipere impetum hostium Ci., C., N., L., impetūs gladiorum C., tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis V. zdrži napad … konjenice, vim improborum excepi Ci., excipere quamvis fortunam Ci. prenesti, non minorem invidiam aulicorum excepit N.
3. sploh ujeti, uloviti, prestreči, prijeti, zgrabiti, zasačiti: servos in pabulatione, ex fuga dispersos, bestias, uros parvulos C., equitum turmas dimittit ad aliquos excipiendos C., excipere caprum insidiis V., latitantem fruticeto aprum H., fugientes feras Ph., litteras Cu. prestreči, quidam saucii excepti erant Cu.; pesn.: excipitque manu dextramque amplexus inhaesit V. podal mu je roko in … ; pren. kako besedo, glas idr. ujeti, uloviti, prestreči, zaslišati, zazna(va)ti: sermonem eorum unus e servis excepit L., excipere casus (motus) futuros V., vocem L., Cu., assensu populi excepta vox consulis Ci., ad has excipiendas voces speculator missus Ci., qui rumores Africanos exciperent Ci., idem dixit, quod exciperent improbi cives Ci., maledicto nihil citius excipitur Ci., excipere clamorem C., vestigia Cu., laudem avidissimis auribus Plin. iun.; excipere eorum (hominum) voluntates Ci.
4. pren. nase vzeti (jemati) prevze(ma)ti, naložiti (nalagati) si, naprtiti si; najprej konkr.: exceptus tergo equi consueta locavit membra V., equus regem excipiebat Cu. konj se je kralju dajal zajahati; potem pren.: excipere imperium, pericula, labores magnos, vim frigorum hiememque Ci., illa onera excepit unus Ci., excipere has partes N. to vlogo (nalogo), rem publicam (obrambo države) L., iugum, inimicitias Cu., cognitionem (preiskavo) T., magnae quaestionis pondus T.
III.
1. spreje(ma)ti: qui fugientes ex Hispania exciperet Ci., excipitur ab omnibus eiusmodi clamore, ut … Ci., Metellus laetissimis animis excipitur S., exceptus est Caesaris adventus incredibili honore atque amore Hirt., excipere plausu pavidos V., aliquem festis vocibus T., victorem regis tabernaculo Cu.; poseb. gostoljubno spreje(ma)ti, pod streho vzeti, pogostiti: Kom. idr., excipitur comiter Ci., hunc (Mithridatem) in illo timore et fuga Tigranes … excepit Ci., excipere eiectum, aliquem servatum ex undis V., educes gaza agresti V., aliquem hospitio O. ali hospitaliter Cu., pro fortuna quisque apparatis epulis excipit T., hic te polentā excipiet Sen. ph.; o stvareh, poseb. o krajih: o terram illam beatam, quae hunc virum exceperit Ci., Cassius exceptus scaphā refugit C., si non exciperet caeli indulgentia terras V., excepere alios tecta barbarorum, alios castra Cu., silva tum excepit ferum Ph., lupanar excepit (virginem) Sen. rh.; izrečeno spreje(ma)ti, v posebnem smislu razume(va)ti, razložiti (razlagati) si: assensu populi excepta vox L., ea oratio summa militum alacritate excepta est Cu., excipere aliquid comiter T., sententiam gravius T.
2. s peresom sprejemati = pisati za (kakim) narekovalcem, pisati po nareku: orationem ali dictante aliquo versūs Suet., verba nostra Aug.; abs.: notis velocissime excipere solitum esse Suet.
3. pren.
a) sprejeti (o času): cum … virgunculam … septimus aetatis annus exceperat Hier. = ko je bila … deklica stopila v sedmo leto.
b) čakati koga, kaj, zade(va)ti, doleteti, prevzeti koga, opraviti da(ja)ti komu: qui quosque eventus exciperent C., quis te casus excipit? V., ipsas quamvis angusti terminus aevi excipiat V. čeprav jim je usojeno le kratko življenje, excipit eum deinde … bellum L., ali seditione militum excipitur Iust. naletel je na vojno, excepere eum voluptates Cu., regem alius haud levis dolor excipit Cu.
IV.
1. sprejeti = nadaljevati: memoriam illius viri excipient omnes anni consequentes Ci. spomin tega moža bodo ohranila … , alios alii deinceps exciperent C. naj se med seboj vrste, hanc legionem cohortes exceperunt C. na mesto te legije so stopile kohorte, ut primis … deturbatis … secundi … pugnam excipiant L., excipere proelium dubium L., inde Romulus excipiet gentem V. bo rod nadaljeval, quorum tempus esse vices excipere melius acturos Iust.; z inf.: excipit inde suos frater coniungere casus Sil.
2.
a) krajevno slediti za čim, stikati se s čim: ultima excipiat quod tortilis inguina piscis O., apodyterium … excipit cella frigidaria Plin. iun.; abs.: inde excipere loca aspera et montuosa C., Cyclades excipiunt O., excipere Gangem cognoscit Cu., regio aquarum inops excipit Cu.
b) časovno slediti za kom, za čim, naslediti (nasledovati) koga, kaj: Herculis vitam inmortalitas excepisse dicitur Ci., tristem hiemem pestilens aestas excepit L., orationem Tullii exceperunt preces multitudinis L., rosam cyanus excipit, cyanum amarantus Plin., Pompilium Numam Tullus Hostilius excepit Fl.; abs. slediti, nastati, nastopiti (nastopati): excipit rursus … clamor C., re cognita tantus luctus excepit C., turbulentior annus excepit L., excipit antumnus O, suboles deine excepit Cu.; v govoru slediti za kom: excipit hunc Labienus C. za njim je govoril Labenij; abs.: tum sic excepit Iuno V. nato (za njim) je spregovorila Junona.
3. excipere aliquid aliqua re (z)mešati kaj s čim: crocum albo ovi Cels.; v pass: excipi vino ali aquā pluviatili Cels. - exprimō -ere -pressī -pressum (ex in premere)
I.
1. iztisniti (iztiskati), iztlačiti, izgnesti, izže(ma)ti, ože(ma)ti: lacrimulam oculos terendo Ter., nubium conflictu ardor expressus Ci., expressus salsus de corpore sudor Lucr., liquor exprimitur per densa foramina O., Venus madidas exprimit imbre comas O., sucus ex sesama expressus Cu., suco expresso semini Plin., exprimere spongiam Cels., nasum Mart. usekniti se, sucina solis radiis expressa T., (Epicharis) vinclo fasciae … spiritum expressit T. si je sapo „iztisnila“ = se je obesila; occ.
a) kvišku pognati (poganjati), (po)vzdigniti, zvišati: quantum has (turres) cotidianus agger (nasipavanje) expresserat C., Appias expressis aëra pulsat aquis O. brizga vodo v zrak, exprimere aquam in altum Plin., ali in altitudinem summi clivi Vitr., si vertices isti terrena ex humili in altum exprimere possent Sen. ph.
b) besede krepko iz grla iztiskati = (jasno) izgovoriti (izgovarjati): nolo exprimi litteras putidius Ci., septimo anno lingua sermonem exprimit Q., exprimere verba ore libero Q., quamquam soni verba non exprimunt Q.
2. pren. iz koga kaj izsiliti (izsiljevati), prisiliti (prisiljevati), iz koga kaj izvleči, spraviti, komu kaj izsiliti: exprimere pecuniam Ci., Suet., nummos ab aliquo blanditiis Ci. izmamiti, nihil ab egentibus, laudem ab invitis, ab eis tantum exprimi frumentum, nihil dolore expressum, dictum per dolorem expressum, decretum officio expressum Ci., quam (legem) … ex natura ipsa … expressimus Ci., cur tu in iudicio exprimis, quod non fit in campo? Ci., exprimere vocem C., eam coronam amor, non vis expresserat N., utilitas expressit nomina rerum Lucr., deditio necessitate expressa L., exprimere alicui confessionem L., Sen. ph., Suet., exprimere laetitiam Auct. b. Alx., veritatem Cu., tantum ab aliquo, quantum concupierat Sen. rh., risum magis quam gemitum Plin. iun.; s finalnim stavkom: expressi, ut conficere se tabulas negaret Ci., expressit tandem, ut … operam polliceretur Cu.
— II.
1. kiparsko upodobiti (upodabljati): expressa in cera imago Pl., faber … ungues exprimet H., expressi vultus per ahenea signa H., exprimere simulacra ex auro Cu., litteras Cu. po vosku pisati, imaginem hominis gypso e facie ipsa Plin., arma casus tuos expressa Val. Fl. ki so na njem tvoje nezgode upodobljene, tako tudi: ara casus suos in marmore expressa T.; pesn.: pictura concubitus varios Venerisque figuras exprimens O; ret.: cuius (athletae) lacertos exercitatio expressit Q. je napravila v oči bijoče, veste … singulos artus exprimente T.
2. pren.
a) posnemajoč upodobiti (upodabljati), posne(ma)ti: oratorem imitando effingere atque exprimere Ci., exprimere alicuius vitam et consuetudinem Ci., expressa imago vitae Ci., N., liberalitate vitam patris expresserat filius Ci., virtutum nostrarum effigies expressa Ci., in Maeandri persona esse expressam speciem civitatis Ci., vitia imitatione ex aliquo expressa Ci., litterae lituraeque omnes adsimulatae et expressae Ci., exprimere solitos incessus vultumque sonumque loquendi O., incessum alicuius Sen. ph.; occ. α) preložiti (prelagati), prevesti (prevajati): verbum de verbo Ter., ali verbum e verbo Ci. dobesedno, fabellas Latinas ad verbum (dobesedno) a Graecis expressas non inviti legunt Ci., κατάληψις verbum verbo exprimentes comprehensionem dicemus Ci., ut Latine uno verbo exprimi non possit Ci., si modo id exprimere Latine potuero Ci., aliquid aemulari Latine et exprimere Plin. iun. β) (z besedami) izraziti (izražati), razločno (jasno) določiti (določati): haec verba non satis exprimunt fideicommissum Dig.
b) izraziti (izražati) = (p)opis(ov)ati, pripovedovati, povedati, natančno razložiti (razlagati), predočiti (predočevati): exprimere atque effingere verbis corporis cuiusquam formam Corn., mores alicuius oratione Ci., dicendo sensa exprimere posse Ci., exprimere intimos sensus civitatis Ci., omnīs hominis libidines, stupra, adulteria delicatissimis versibus expressit Ci., Charybdim poëtae exprimunt Ci., in Platonis libris omnibus fere Socrates exprimitur Ci., multas nobis imagines fortissimorum virorum expressas scriptores Graeci et Latini reliquerunt Ci., Mithridaticum bellum magnum atque difficile totum ab hoc expressum est Ci., aeque efficaciter odium fraternum hac sententia exprimere Sen. rh. — Skladi: z odvisnim vprašanjem: qui … dicat diligenter oportere exprimi, quae vis subiecta sit vocibus Ci., quam fuerit eventus exitiabilis, vix verbis exprimi potest Vell., exprimere non possum, quanto sim gaudio affectus Plin. iun.; z ACI (v zvezi z glag. dicere): nemo … superiorum non modo expresserat, sed ne dixerat quidem posse hominem nihil opinari Ci. (Tusc. disp. I, 26, 65) — Od tod adj. pt. pf. expressus 3, adv. -ē,
1. krepko (iz grla) iztisnjen, razločen: litterae neque expressae neque oppressae Ci. niti razločne niti pogoltnjene, verba expressa, sermo expressior Q., expressior loquacitas Plin., ut ea (R littera) a nullo expressius efferretur Val. Max.
2. izrazit, razvit: species deorum, quae habeat … nihil expressi Ci., corpora … lacertis expressa sunt Q. mišičasta, omnibus membris expressus infans Q.
3. pren. izrazit, jasen, nazoren, natančen, določen, razločen: iustitiae expressa effigies, expressa sceleris vestigia, non expressa signa, sed adumbrata virtutum Ci., haec profecto vides, quanto expressiora … futura sint Ci., expresse conscripta ponere oportet exempla Corn., quid ad exemplar antiquitatis expressius? Plin. iun., expresse dicere Plin. iun., quod ipsum expressius hoc versu Hesiodus significavit Col., ut expressius dicam ali dicatur Aug., expressius continere Cod. I. - expūrgō -āre -āvī -ātum
1. docela očistiti, osnažiti, očediti (očejati), odpraviti, odstraniti: quidquid (spicarum) exteretur, capisterio exp. Col., dolabellā expurgare, quidquid emortuum est Col., expurgare sordida ulcera, lepras, psoras Plin.; pesn.: quae (me) poterunt umquam satis expurgare cicutae? H. ozdraviti (gl. cicūta); pren.: expurgandus est sermo Ci.
2. opravičiti (opravičevati) se, izgovoriti (izgovarjati) se: se, se alicui Pl., dissimulandi causā aut sui expurgandi S., requirens obiecta et expurgaturum adseverans T., expurgare fidem consiliumque publicum Gell. - īn-flectō -ere -flexī -flexum navznoter upogniti (upogibati), (s)kriviti: inflexum bacillum Ci., inflectere capillum Suet., radices in nodum inf. Col. v vozel zviti, aratrum V., cornu inflexum O., carina inflexa Cat., genu inflexum Pr. pripognjeno, cervix inflexa V., Mel., digitis leviter inflexis Q., colla ad aliquid inflectere Pr., hunc inflexit pater in armis Val. Fl.; refl.: cum ferrum se inflexisset C.; med.: ex alto sinus ad urbem inflectitur Ci. tvori lok; sinekdoha (s)kriviti, spremeniti: stellae cursus sui vestigium non inflectunt Ci.; pren.: suo squalore vestros oculos inflexit Ci. je odvrnil, nomen e Graeco Ci. spremeniti in izpelj(ev)ati.
2. metaf.
a) glas spremeniti (spreminjati), glas ali z glasom zavijati (modulirati): inflexā ad miserabilem sonum voce Ci., voces cantu infl. Tib., volet (orator) inclinatā voce videri gravis et inflexā miserabilis Ci.; tako tudi: verbum Ci., orationem infl. Ci., Sen. rh., sonus inflexus Ci. srednji glas.
b) (pravico) zvijati, prevrniti (prevračati): ius civile neque inflecti gratiā neque perfringi potentiā potest Ci.
c) duha upogniti (upogibati), ganiti, (o)mečiti: corrigendus potius quam leviter inflectendus videris Ci., solus hic inflexit sensus V., precibus inflecti V., lacrimis inflectere Stat.
č) kot gram. t. t. s cirkumfleksom zaznamovati, zategnjeno izgovoriti (izgovarjati) (naspr. acuere): Arn. - izgrčáti -ím izgrcati, s mukom, krčeći izgovoriti: nekaj je izgrčal, a ga niso razumeli
- izzlogováti -újem izgovoriti po slogovima, slog po slog, sricati: izzlogovati besedo
- izžužnjáti -ám izmucati, jedva izgovoriti zbog artikulacionih teškoća
- lātrō1 (pri poznejših pesnikih lătrō) -āre -āvī -ātum (prim. lāmentum)
I. intr.
1. (o psih) lajati: Suet. fr., quod si luce quoque canes latrent Ci., cum iam (sc. canes Molossi) latrant Lucr., l. pro re domini Ph., canis timidus vehementius latrat quam mordet Cu., multum latrante Lycisca (psica) V., ingens ianitor antro aeternum latrans V., exoranda canis tria sunt latrantia colla Pr.; impers.: scit, cui latretur O.; subst. pt. pr. lātrāns -antis, m lajavec, bevskač, bevskalo, ščevkalec = pes: Ph., in inmeriti fatum latrantis O., ille (sc. aper) … latrantes dissipat ictu O., quicquid enim a nobis acceperat de cena, latranti sparserat Petr.
2. metaf.
a) (o ljudeh, zlasti slabih govornikih in jezikačih) lajati = revs(k)ati, rentačiti, zadirati se, zmerjati, jeziti se na koga, ujedati se, razburjati se, kričati, dreti se, hrumeti: latrant enim iam quidam oratores, non loquuntur Ci., ad clepsydram l. Ci., miserque rumperis et latras H. rentačiš, da bi skoraj počil, quos (sc. Cicero) ait latrare, non agere Q.
b) pesn. (o abstr. in stvareh) besneti, rohneti, rojiti, bučati: Cl., animus cum pectore latrat Enn., undae latrantes V. ali latrantes undae Sil. bučeči, stomachus latrans H. kregajoča se (= zavijajoča) čreva, curae latrantes Petr., latrant praecordia tactu Stat. —
II. trans.
1. (za)lajati na koga, nad kom: Gell., Aur., etiam me meae latrant canes? Pl., senem … adulterum latrent Suburanae canes H., venaticus … cervinam pellem latravit in aula H.; v pass.: latrari a canibus Plin., non latrari a cane membranam a secundis canis habentem leporis fimum vel pilos tenentem Plin.
2. metaf. (o ljudeh)
a) lajavo izgovoriti (izgovarjati, izustiti, reči, povedati, deti), (o)glasiti se, (o)zmerjati, (o)psovati: si quis opprobriis dignum latraverit H., latrat … in toto verba canina foro O., magnas latrantia pectora curas Stat.
b) glasno in silovito zahtevati: nonne videre nil aliud sibi naturam latrare, nisi ut … ? Lucr. - manger1 [mɑ̃že] verbe transitif (po)jesti; (po)žreti (tudi figuré); požirati; razjedati (molji, rja); obrabiti, porabiti; pognati, zapraviti (premoženje); izkoriščati, ruinirati (ljudi); tratiti (čas); pogoltniti, nejasno izgovoriti (besede); prezirati (ukaz)
bon à manger užiten
salle féminin à manger jedilnica
vétement mangé aux mites od moljev razjedena obleka
donner à manger quelqu'un dati komu jesti
j'ai mangé de bon appétit jed mi je dobro teknila
manger son blé en herbe že vnaprej zapraviti svoj denar
manger à la carte ou à prix fixe jesti po jedilnem listu (po izbiri) ali po menuju
manger de caresses, de baisers hoteti koga pojesti od ljubezni
manger la consigne pozabiti (kaj)
manger du curé (populaire) biti sovražen duhovščini
manger à sa faim, son besoin do sitega se najesti, nasititi se
manger toute sa fortune zapraviti vse svoje premoženje
manger la grenouille (figuré) popihati jo z blagajno
manger dans la main à quelqu'un komu iz roke jesti
manger le morceau (populaire) izdati, ovaditi, naznaniti koga
manger son pain blanc le premier lotiti se stvari s tistim, kar je najprijetnejše
ne point manger de pain (figuré) ne delati nobenih stroškov
manger des pois chauds nejasno govoriti
manger sur le pouce zelo hitro (po)jesti
manger comme quatre (po)jesti za štiri
se manger les sangs (figuré) gristi se od skrbi, biti ves zaskrbljen
manger de la vache enragée trpeti pomanjkanje
à quelle sauce sera-t-il mangé? (figuré) kako se ga bomo lotiti, ga napadli, ga premagali?
manger des yeux požirati z očmi
manger à quelqu'un le blanc des yeux (figuré) skočiti komu v obraz
rester deux jours sans manger dva dni ničesar ne jesti
vouloir manger quelqu'un tout cru biti besen, divji na koga
il y a à boire et à manger (figuré) nekaj je dobrega, nekaj pa slabega
l'appétit vient en mangeant tek pride z jedjo
les loups ne se mangent pas entre eux (proverbe) vrana vrani ne izkljuje oči - nefandus 3, adv. -ē (zanikan gerundiv glag. fārī =) „ki (kar) se ne sme (iz)reči“, „kar ne gre izgovoriti“, torej neizrekljiv, nedovoljen, nedopusten, brezbožen, zloben, hudoben, (pre)grešen, brezvesten, podel, sramoten, nizkoten, zavržen, preklet: Cat., V., O., L., S., Ci., Sen. rh., Sen. ph., Sen. tr., Vell., Cu., Val. Max., Lucan., Val. Fl., Sil., Stat., Iuv., T., Q., Ps.-Q., Plin., Suet., Ap., Fl., Cl. idr., adulterium, scelus, labes civitatis Ci., odium V., fandus nefandusque sanguis L., n. vehiculum L., cum obscaenus vixeris aut nefandus Plin., nefandi homines Q. brezbožniki, hudobneži, nefandissime senex Ps.-Q., nefandissimum caput Iust.; adv. superl. nefandissime: Cass. Subst.
1. nefandī -ōrum, m brezbožniki, hudobneži (naspr. boni): haec prius, ut memorant, non invidiosa nefandis nec cupienda bonis, regna Thoantis erant O.
2. nefandum -ī, n hudo, zlo, krivica: dii memores fandi atque nefandi V. dobrega in hudega, pravice in krivice, ubi multa nefanda (po nekaterih izdajah nefandē) casu super ausi atque passi S. ap. Prisc., omnia fanda nefanda Cat. - obscūrō -āre -āvī -ātum (obscūrus)
1. temniti, potemniti, zatemniti (zatemnjevati), (po)mračiti, senčiti, zasenčiti (zasenčevati), obsenčiti (obsenčevati): tenebrae regiones obscurant Ci., luna opposita soli eius lumen obscurat Ci., aedes Icti., visus obscuratus Plin. potemnele oči; impers. obscurat (s)temni se, (z)mrači se: misit tenebras et obscuravit Vulg., ubicumque obscuraverit Vulg.; occ. pokri(va)ti, zakri(va)ti, zagrniti (zagrinjati), narediti (delati) nevidno, potaj(ev)ati, prikri(va)ti, skri(va)ti, tajiti, zatajiti (zatajevati), utajiti (utajevati): caput obscurante lucernā H., nulla nox coetus nefarios tenebris obscurare potest Ci., magnitudinem periculi Ci., quod non obscurari potest Ci.
2. metaf.
a) duševno (za)temniti, (z)mêsti: amorem tibi pectus obscurasse Pl.
b) glas (za)temniti = zamolklo izgovoriti (izgovarjati): vocem Q. ali litteram, litteras Ci., Q. (naspr. exprimere).
c) razumu zatemniti (zatemnjevati) = nerazločno (nejasno) narediti (delati) ali predavati kaj: aliquid ἀλληγορίαις dicendo o. Ci., stilum Suet., proscriptio obscurata Icti. javen razglas, ki je postal neberljiv.
d) glede na veljavo zatemniti (zatemnjevati), nazaj (v ozadje) potisniti (potiskati), spraviti (spravljati) v pozabo, izročiti (izročati) pozabi, (po)skrbeti, da se kaj pozabi; v pass. tudi = v pozabo priti, zapasti (zapadati) pozabi, ne vzeti (jemati) se v poštev: fortuna res cunctas et lubidine celebrat obscuratque S., tuas laudes nulla obscurabit oblivio Ci., eorum memoria obscurata est Ci., consuetudo, quam obscurari volunt Ci. ki ji odrekajo sleherno veljavo, obscurata vocabula H. ki niso več običajne ali splošno znane = zastarele. - ob-tendō -ere -tendī -tentum (mlajša, v klas. lat. redka obl., prim. ostendo)
1. potegniti (potegovati, potezati) pred koga, držati pred koga, razpe(nja)ti pred kaj, narediti (delati) kaj pred čim: Suet., Val. Fl., Cl. idr., coria munientibus Cu., pro viro nebulam V. zagrniti moža v oblak, obtentā nocte V. pod plaščem noči, pod okriljem noči, v temni noči; occ. pass. (razprostrt) biti, stati, ležati pred čim, razprostirati se pred čim: Britannia Germaniae obtenditur T., huic (sc. Libano) … mons adversus Antilibanus obtenditur Plin.
2. metaf.
a) prednost da(ja)ti čemu pred čim, postaviti (postavljati) kaj nad kaj: curis obtendebat (= anteponebat) luxum T.
b) (po)iskati pretvezo za kaj, navesti (navajati) kaj kot pretvezo za kaj, izgovoriti (izgovarjati) se s čim: Gell., Lucan., excusante se Lepido, cum valetudinem corporis obtenderet T., o. preces matris T., rationem turpitudini Plin. iun.
c) kakor s kakim zastorom zagrniti (zagrinjati), zastreti (zastirati): nube diem T., lucem pulvere Sil., limina silvis Stat., paedore foedo obtentus (po nekaterih izdajah obtectus) comam Sen. tr. z lasmi, pokritimi z grdo umazanijo; pren.: quasi velis quibusdam obtenditur, unius cuiusque natura Ci. ep. je tako rekoč zagrnjena z zastiralom. - oddrdráti -am
1. otandrkati, tandrčući odjuriti, udaljiti se: vlak je odrdral v noč
2. otandrkati, brzo izgovoriti: oddrdrati svojo lekcijo