dēmum, st.lat. tudi dēmus, adv. (superl. k dē, pravzaprav = „prav spodaj“: demus je nom., demum adv. acc. kakor primum: prō); kot naslonka poudarjeni besedi zapostavljena. Časovno in pogojno
1. naposled, nazadnje, šele: ego novos maritus anno demum quinto et sexagensumo fiam Ter., quarta vix demum exponimur hora H., decimo demum pugnavimus anno O., quod oppidum Hispaniae … inlitis d. galbano facibus succenderit Suet., ut d. fato functum (eum esse) palam factum est Suet.; demum pogosto označuje, da se bo kaj le ob kakem določenem pogoju zgodilo = le, šele: damnatus d. reddidit ducentos et mille Philippûm Pl., quem (pontificatum) numquam vivo Lepido auferre sustinuerat, mortuo d. suscepit Suet.
2. (v zvezi z drugimi časovnimi členki) šele,
a) glede na sedanjost: nunc demum zdaj šele: Kom., Plin. iun., nunc d. intellego P. Clodi insulam esse venalem Ci., dixit nunc d. se voti esse damnatum N.
b) glede na preteklost in prihodnost: tum demum takrat (tedaj) šele: Cels., Col., Plin. iun., tum d. Ariovistus partem suarum copiarum … misit C., tum d. veram deditionem facere conatus est S., tum d. impulsi Latini perculsaque inclinavit acies L., tum d. admissi stagna exoptata revisunt V., tum d. ingemuit O., tum d. sciam recte monuisse, si tu recte caveris Pl., quod si convenerit, tum d. decebit ingredi in sermonem Ci., tum d. mihi procax Academia videbitur, cum … Ci.; v istem pomenu tudi: tunc demum: Cels., Suet., iamque exire necesse erat: tunc d. intrat tabernaculum Cu., tunc d. intelleges, quid faciendum tibi, … cum didiceris, quid naturae tuae debeas Sen. ph.; podobno: modo demum prav zdaj, ravno zdaj: Ter.; iam demum zdaj šele: O.; post demum potem šele: Pl., post Idus Martias d. Ci. šele po … ; star. igitur demum ali demum igitur torej šele, šele torej: Pl.; podobno: post igitur demum: Pl.
3.
a) (v zvezi s kakim zaimkom) šele, prav: id demum Kom., Ci. ep., ille d., hoc est d. Pl., idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est S., ea d. Romae libertas est L., sciscitando eo d. pervenit, ut … L., illa seges d., hac d. terrā V., is d. Plin. iun.
b) (v zvezi z adv.) ibi demum (krajevno in časovno) tu (tam) šele, tedaj šele: Q., Stat., illic ibi d. est locus, ubi … Pl., ibi d. ita agere tulit, ut … Ter., placidāque ibi d. morte quievit V.; ita demum ali ita … demum tako (na ta način) šele, šele s tem pogojem: Suet., Icti., si plus humoris excernitur quam assumitur, ita d. secundae valetudinis spes est Cels., quibus omnibus ita d. similis adolescet, si imbutus honestis artibus fuerit Plin. iun., quam rem ita graviter tulit Alexander, ut … bellum deprecantibus ita demum remiserit, ut oratores et duces … sibi dedantur Iust.; sic demum tako šele: sic d. lucos Stygis … aspicies V., sic d. socios consumpta nocte reviso V.
4. (poudarjajoč, stopnjujoč)
a) šele prav, zares: ea sunt enim demum non ferenda in mendacio Ci., immemor est demum O., non superstitiose cogitatis demum est inhaerendum Q.
b) pri komp.: še, celo še: latius demumst operae pretium ivisse Pl., videamus ergo, num haec expositio longior demum debeat esse Q.
c) (omejujoč in obenem stvar poudarjajoč) le, samo, včasih = vsaj: suis demum oculis credidit Q., nobis autem utilitas d. spectanda est Traian. ap. Plin. iun., post somnum demum (vsaj) … equo vehor Plin. iun., testatus est … id d. se habiturum Suet. da bo imel le to za svoje.
dum (osnovna obl. *dom iz zaimkove osnove do; dum tedaj)
I. adv. kot naslonka
1. še: nondum Ci., V. ali hauddum L. še ne, necdum L. ali nequedum Ci. in še ne, nihildum Ci., L. še nič, nullusdum, nulladum, nullumdum Ci. še noben, še nobena, še nobeno, vixdum Ci. komaj še, nēdum nikakor ne.
2. za imp. in interj. = vendar, no: adesdum Ter. ostani vendar še tu, abidum, cedodum, dicdum, facitodum Ter., ehodum Ter. poslušaj vendar, circumspicedum, iubedum, memoradum, tacedum, tangedum Pl., manedum Pl., Ter., Plin. iun., agedum Pl., Ter., Ci., L. idr. ali agitedum L.
3. s quī: quīdum? Ter. kako vendar?
4. = tedaj v zvezi s prīmum: prīmumdum.
II. conj.
1. v temporalnih stavkih, klas. z indikativom, v odvisnem govoru in notranje odvisnih stavkih s konjunktivom;
a) (označuje le istodobnost dveh dejanj) medtem ko, vtem ko, ko: dum moliuntur, tum conantur, annus est Ter., petam a vobis, ut me, dum de his singulis disputo iudiciis, attente audiatis Ci., dum tu sectaris apros, ego retia servo V. (prim. H. Epist. II, 1, 190). V pripovedovanju α) z ind. praesentis historici: haec dum Romae geruntur, Quinctius interea … de saltu … a servis communibus vi detruditur Ci., dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus nuntios mittit C., dum ea conquiruntur et conferuntur, … hominum milia VI … ad Rhenum … contenderunt C., dum haec apud Hellespontum geruntur, Perdiccas interficitur N., dum ea Romani parant consultantque, iam Saguntum oppugnabatur L., dum obequitat moenibus, sagittā ictus cepit tamen oppidum Cu. β) z ind. pf.: qui (Murena) … , dum … in hunc ascendere gradum dignitatis conatus est, venit in periculum, ne … Ci., dum imperium munire studuit, nulli pepercit N. Z ind. impf. klas. označuje le trajanje in ponavljajoče se dejanje: dum is in aliis rebus erat occupatus, … erant interea, qui suis vulneribus mederentur Ci., quae divina res dum conficiebatur, quaesivit a me, … N., dum haec in Apulia gerebantur, altero exercitu Samnites … urbem non tenuerunt L. Po L. se dum v pripovedovanju veže z indikativom in konjunktivom impf.: dum ea in Samnio gerebantur, Romanis in Etruria bellum concitur L., dum intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in caput deiecit L. Redko se veže z ind. plpf.: dum oculos animosque hostium certamen averterat, capitur murus L. V odvisnem govoru in notranje odvisnih (finalnih) stavkih stoji konjunktiv: ne consul Catilina fieret, dum tu accusationem comparares Ci., eius pontis, dum ipse abesset, custodes reliquit principes N., conspici, dum tale facinus faceret, properabat S., dum alii Vespasianum, alii Vitellium foveant, patere locum adversus utrumque T.; izjemoma stoji v tem primeru tudi ind. (pr.): id te sollerti furtim, dum traditur, astu subposita cepisse manu O., Piso oravit, ut traditis armis maneret in castello, dum Caesar … consulitur T.; (prim. T. Annal. XIII, 15).
b) (z ind. vseh časov označuje istodobnost in sočasnost dveh dejanj) dokler = tako dolgo, kakor: hoc feci, dum licuit Ci., quem tamen esse natum … haec civitas, dum erit, laetabitur Ci., dum civitas erit, iudicia fient Ci., fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant Ci., dum longius aberant Galli, plus multitudine telorum proficiebant C., Numidae tantum modo remorati; dum in elephantis auxilium putant (praesens historicum) S., dum res sinit, tua corrige vota O. (prim. V. Aen. I, 607); pesn.: dum loquor, amplexa est terra artus O. ne dlje, kakor to pripovedujem.
c) α) (če se izraža samo časovno razmerje, se veže z ind.) dokler ne: ego opperior, dum ista cognosco Ci. ep., ea mansit in condicione … usque ad eum finem, dum iudices reiecti sunt Ci., Tityre, dum redeo … , pasce capellas V., moenia ponet, tertia dum Latio regnantem viderit aetas V.; s historičnim prezentom: tantum ibi moratus, dum milites ad praedam discurrunt L., dum venit, cantat avenis O. β) (če je dejanje nameravano ali pričakovano, stoji konjunktiv) dokler ne bi, da bi medtem: ut spatium intercedere posset, dum milites … convenirent C., Caesar non exspectandum sibi statuit, dum … in Santonos Helvetii pervenirent C., differant in tempus aliud, dum defervescat ira Ci., multa quoque et bello passus, dum conderet urbem V. dokler ni (kakor je nameraval) ustanovil mesta, quippe qui moram temporis quaererent, dum Hannibal in Africam traiceret L.
2. (kot pogojna članica v kondicionalnih želelnih stavkih) če le, da le, samo če, samo da, s konjunktivom (pogosto se krepi z modo, dum modo, dummodo): Kom. idr., oderint, dum metuant Acc. ap. Ci., Sen. ph., Suet., licet lascivire, dum nihil metuans Ci., qui vel ipse sese in cruciatum dari cuperet, dum de patris morte quaereretur Ci., decere illos reliquum laborem aequo animo pati, dum pro civibus suis … poenas caperent S., dum patiar modo Ter., magno me metu liberabis, dum modo inter me atque te murus intersit Ci.; tudi brez glagola: ea … sequentes tantum modo, … dum sine adsensu Ci., parĕre intacto, dummodo casta, viro O., quomodo et similitudine, dum brevi, … utemur interim Q.; dum ne če le ne, da le ne, samo da ne: Kom., Ca., Ci. ep., Cosanis … mille (coloni) adscribi iussi, dum ne quis in eo numero esset, qui … L., unum elige, dum ne sit in omnibus unus O., patiare licet, dum ne contempta relinquar O.; v istem pomenu tudi dummodo ne: recte genus hoc numerorum, dummodo ne continui sint, in orationis laude ponitur Ci.
dumtāxat (duntāxat), po drugih -tăxat, adv. = dum tāxat (cj. pr. glag. *tāxō -ere iz tangō -ere, po drugih ind. pr. glag. tāxō -āre) „dokler ceni“ = „če se stvar prav preceni“ = „po pravem“, „pravzaprav“, „po meri“,
1. več ne, kvečjemu, le, samo, zgolj: Ca., Lucr., Suet. idr., consules potestatem haberent tempore dumtaxat annuam Ci., nos animo d. vigemus, re familiari comminuti sumus Ci. ep., peditatu d. procul ad speciem utitur C., corpus d. suum ad id tempus apud eos fuisse L., nec animum d. fidelem praestitit, sed omnibus bellis interfuit L., d. ad hoc, quem tollere rheda vellet iter faciens H., uno d. retento Cu., (fons) liquidus et suas d. undas trahens Cu., d. per biennium Plin. iun.
2. vsaj, četudi le: Pl., Cels., Sen. ph., Q., Iust., sint ista pulchriora, d. aspectu Ci., ceteras … procellas in illis d. fluctibus contionum semper putavi Miloni esse subeundas Ci., male instituisse Graecos, quod tropaeis regum d. nomina inscriberent Cu.; včasih omejuje = kolikor le, kolikor namreč: pozni Icti., d. rerum magnarum parva potest res exemplare dare Lucr. (nekateri pišejo dum taxat), d. modica Suet.
3. samo po sebi umevno, seveda, namreč: sin … ieiunitatem … et inopiam, … in Attico genere ponit, hoc recte d. Ci., ex idoneis d. auctoribus Q., caeduis (arboribus) d. exceptis Plin., exceptis d. iis gentibus, quae regnantur T.