Franja

φῡσάω, ion. φῡσέω [Et. kor. phu-s-, slov. pihati (iz pyhati, h iz s), puh, puhati] 1. intr. puham, piham, vejem, bučim, sopiham, στόμασι z usti, αἷμα dehtim po krvi. 2. trans. a) napihnem, napnem, πρόβατα ἀποδαρέντα καὶ φυσηθέντα napihujem (nagačene) ovčje kože; pass. napihnem se, sem prevzeten ἐπί τινι; b) storim, da švigne ali curlja, poženem kvišku αἷμα ἄνω ἐκ πληγῆς, μένος μέλαν = αἷμα Sof. Aj. 1412; c) piham, piskam, trobim κόχλους.

φύσις, εως, ἡ (φύω) 1. narava = a) naravna (prirojena) lastnost, kakovost, naravno svojstvo, bistvo stvari ali osebe, φαρμάκου lastnost, πέτρου φύσις = πέτρος, Λαίου postava, stas, τόπου lega; Tuk. 2, 45 spol; b) prirojena dušna zmožnost, nadarjenost, značaj, ἰσχὺς φύσεως zavednost duha, φύσιν, κατὰ φύσιν od narave, po naravi, naravi primerno, φύσει po naravi, sam po sebi, po rojstvu; c) naravni (prirojeni) red, ἡ τῶν πάντων φύσις svet, ταύτην βιοτῆς φύσιν ἔχω na ta način živim, κατὰ φύσιν πεφυκώς takšen, kakršen mora biti, naraven, ἡ παρὰ φύσιν ἄνοια protinaravna nespamet (ki presega vse meje), φύσει πέφυκα φωνεῖν po naravi sem tak, da; φύσιν ἔχει τι naravi primerno je kaj, φύσιν οὐκ ἔχει proti naravi je, φύσιν ἔχον kar je naravno, mogoče, κῶς φύσιν ἔχει kako je mogoče. 2. narava kot tvorna sila; rod, rojstvo, pokolenje, izvor, ἣ φύσει μὲν ἦν βασίλεια po rojstvu, φύσει νεώτερος mlajši, πρὸς αἵματος φύσιν rojak po krvi, sorodnik. 3. kar je rojeno, stvar, stvarstvo, vesoljstvo, bitje, zarod, πόντου εἰναλία φύσις (ribe).

φύω [Et. lat. sor. fui, futurus, slov. biti (iz by-ti), sem, bivati, nem. (ich) bin, bauen (stvn. būan), gršk. φύσις, φυτόν, φῦλον. – Obl. ῠ pred vok., ῡ pred kons.; fut. φῡ́σω, aor. ἔφῡσα, ep. impf. 3 sg. φύεν; intr. in med. φύομαι, fut. φῡ́σομαι, aor. ἔφῡν, cj. 3 sg. φύῃ, 3 pl. φύωσι, opt. φυίη, φύη, inf. φῦναι, pt. φῡ́ς, pf. πέφῡκα; ep. impf. med. φύοντο, aor. 3 sg. φῦ, 3 pl. ἔφῡν, redupl. aor. ἐπέφῡκον, pf. 3 pl. πεφῡ́κασι, πεφύᾱσι, pt. masc. πεφυῶτες, -ῶτας, fem. πεφυυῖα, plpf. πεφῡ́κεε(ν), NT pt. φυέν, fut. φυήσεσθαι]. I. act. 1. trans. storim, da kaj nastane, storim, da raste ali uspeva; povzročam, pripravljam πόνους τινί, ustvarjam, podelim φρένας τιvί; poganjam, rodim, donašam; ἄδηλα spravljam na dan, πώγωνα puščam si rasti brado, dobivam brado; γλώσσαν dobim, φρένας izpametujem se (Sof. El. 1463 postanem prevzeten), δόξαν napihnem se; ὁ φύσας oče, οἱ φύσαντες starši, ἡ ἡμέρα φύσει σε dan bo pokazal tvoj rod (kdo te je rodil). 2. intr. sem, postanem, rastem Il. I 149, NT Hebr. 12, 15. II. pass. 1. nastanem, rastem, rodim se, sem kakega rodu, izhajam od koga τινος, ἐκ, ἀπό τίνος, τὰ φυόμενα rastline, τὰ ἐκ τῆς γῆς φυόμενα zemeljski pridelki, μέγα πρᾶγμα velika nevarnost nastaja, ἔν τ' ἄρα οἱ φῦ χειρί stisnil mu je roko, ὀδὰξ ἐν χείλεσι vgriznem se v ustnice; aor. ἔφυν postal sem. 2. (pf. πέφυκα) sem od narave tak, sem sposoben za kaj, sem (bistroumen), οἱ τὰ σώματα πρὸς ὥραν (οἱ τὰς ψυχὰς πρὸς τὴν ἀρετὴν) εὖ πεφυκότες od narave bogato obdarjeni z lepimi telesi (z lepim dušami), οὕτως πεφυκότων v teh (takih) razmerah, ἄνθρωπος πεφυκώς človek, kakor je od narave ustvarjen, ὁ ἄνθρωπος πέφυκεν ὑπερφρονεῖν je po svoji naravi nagnjen k ošabnosti, πολὺ ῥᾷον ἔχοντας φυλάττειν ἢ κτήσασθαι πέφυκε πάντα naravno je, da je lažje; δένδρα πεφυκότα čvrsto ukoreninjena drevesa τὰ τοῖς ἵπποις πεφυκότα (ἡδέα) naravi konj (konjem) primerno.

χάζομαι [fut. χάσομαι, aor. ἐχασάμην; ep. impf. χαζόμην, fut. χάσσομαι, aor. χασσάμην in κεκαδόμην (pt. κεκαδών gl. κήδω)] 1. umikam se, ogibljem se, bežim τινός, ἐκ, ὑπό τινος. 2. odstopam, odneham, sem daleč od koga φωτός, pustim, da počiva δουρός.

χαίρω [Et. kor. g'herēi, poželeti; lat. hortor, āri, izpodbuditi, nem. gern, begehren, Gier, Begierde; gršk. χάρις. – Obl. fut. χαιρήσω, aor. ἐχάρην, pf. κεχάρηκα (s prez. pom.: sem vesel), adi. verb. χαρτός, ep. impf. χαῖρον, iter. χαῖρεσκον, fut. redupl. κεχαρήσω in κεχαρήσομαι, inf. κεχαρησέμεν, aor. χάρην, opt. χαρείην, aor. 2 med. κεχαρόμην, opt. 3 pl. κεχαροίατο, aor. 1 med. 3 sg. χήρατο, pf. pt. κεχαρηώς; poet. pf. med. κεχάρημαι in κέχαρμαι; NT fut. χαρῶ in χαρήσομαι]. 1. veselim se, radujem se, sem vesel, imam veselje nad čim, imam rad, zadovoljen sem s čim; pogosto v zvezi s θυμῷ, φρεσίν, φρένα; ἐν θυμῷ pomeni tudi: pri sebi, skrivaj, νόῳ oprezno, pametno; veže se s τινί, ἐπί, ἔν τινι, s pt., ὅτι, ὡς, οὕνεκα; νῦν πᾶσι χαίρω vsi me imajo radi, z vsemi se dobro razumem; χαίρω ποιῶν z veseljem (rad) storim, delam kaj navadno; pt. χαίρων a) vesel, radosten, rad, z veseljem; b) srečen, zdrav, brez kazni ἀπαλλάττω; οὐ χαίρων nerad, ne brez kazni, ne v svojo korist ἀδικήσω, ἐρεῖς; οὐδέ τιν' οἴω χαιρήσειν ne bode se, menim, veselil, slabo se mu bo godilo; οὐ χαίρω σε θνῄσκοντα ne veselim se tvoje smrti. 2. posebna raba: a) χαῖρε, χαίρετε bodi(te) pozdravljen(i)! na zdravje! nasvidenje! zdrav! srečno! z Bogom!; b) χαίρειν τινὰ φάσκω (λέγω, προσεῖπον itd.) pozdravljam koga, τἆλλα σ' ἐφίεμαι χαίρειν druge želje se ti naj izpolnijo; tudi v začetku pisma: τινὶ χαίρειν(sc. λέγω) pozdravljam koga; c) χαίρειν ἐῶ, λέγω, κελεύω opustim kaj, pustim v nemar, ne maram, ne brigam se za, odrečem (odpovem) se, χαίρειν λέγω Κύπριν ni mi mar, preziram; χαιρέτω τις naj se pobere, ne maram imeti s kom opraviti; χαιρέτω τὰ πρόσθεν βουλεύματα z Bogom prejšnji sklepi, ἑρπέτω χαίρουσα naj gre v božjem imenu.

χαλάω [fut. χαλάσω, aor. ἐχάλασα, aor. pass. ἐχαλάσθην, ion. pf. κεχάλακα; ajol. pt. pr. χαλάξαις] 1. trans. a) popuščam, odnehavam, odjenjam, zrahljam, izpuščam, odpenjam, odvezujem; b) spuščam κράββατον, vržem δίκτυα NT; c) snemam, odstranjujem τὶ ἀπό τινος; d) odpiram, odpahnem κλῆθρα. 2. intr. a) popuščam, obnemorem, odneham, odjenjam, zrahljam se ζῶναι; b) vdam se, uklonim se; c) sem odprt, χαλῶσαι πύλαι odprta vrata.

χαλεπαίνω [fut. χαλεπανῶ, aor. ἐχαλέπηνα, pass. ἐχαλεπάνθην] 1. act. a) sem nejevoljen, sem hud (jezen) na koga, jezim se, srdim se, togotim se, zamerim, grdo ravnam s kom, grdim, zmerjam koga, razžalim τινί, ἐπί τινι, πρός τινα na koga; τινί, τινός, πρός τι, ἐπί τινι na kaj, zaradi česa, τινί τινι jezim se nad kom zaradi česa; pass. grdo se ravna z menoj; b) o nevihti: priderem, besnim, razsajam. 2. med. z aor. pass. (raz)jezim se, (raz)srdim se nad kom τινί, πρός τινα.

χαλεπός 3 težaven, zel, hud(oben): 1. o stvareh: težaven, težek, težko dostopen, neugoden, nadležen, zoprn, strašen, hud, grd, mučen, nevaren, poguben; μῦθος, ἔπεα trde (osorne) besede, φῆμις slaba govorica, χωρίον nezdrav; tudi osebni sklad: χαλεπή τοι ἐγὼ μένος ἀντιφέρεσθαι težko je tebi, meriti se z menoj v hrabrosti, χαλεποὶ θεοὶ φαίνεσθαι ἐναργεῖς nevarno je, ako se bogovi sami (v pravi podobi) prikažejo; τὸ χαλεπὸν τοῦ πνεύματος silovitost vetra,. 2. o osebah: hud, hudoben, jezen, trd(osrčen), nejevoljen, razjarjen, sovražen, zloben, nevaren, robat, čemeren, siten; τὸ χαλεπόν sila, silovitost, čemernost, odurnost, nesreča, τὰ χαλεπά težave, nadloge, stiske, nevarnost. 3. adv. χαλεπῶς težko, s težavo, s trudom, komaj; z nejevoljo, nerad, silno, jezno, χαλεπῶς φέρω τι, τινί nejevoljen sem, jezen sem na koga, nerad vidim, zamerim kaj ἐπί τινι, τινός; χαλεπῶς ἔχω srdim se nad kom, τινί slabo se počutim, ὑπό τινος zaradi česa, χαλεπῶς ἔχει težko je, χαλεπῶς χράομαί τινι hudo ravnam s kom.

χαλιφρονέω (χαλί-φρων) ep. sem preprost ali lahkomiseln, sem slaboumen, aboten.

χαλκεύω (χαλκεύς) sem kovač, kujem, ukvarjam se s kovanjem; τὸ χαλκεύειν kovanje, kovaštvo.

χαραδρόομαι pass. (χαράδρα) ion. sem po hudournikih razoran ali razkopan.

χαράσσω [gl. χαράδρα; fut. χαράξω itd.] 1. ostrim, brusim, razpraskam, razrijem. 2. pren. dražim, razjarim; pass. jezen sem na koga radi česa τινί τι. 3. vdolbem, vrežem, vtisnem.

χαρίζομαι d. m. (χάρις) [fut. χαριοῦμαι, aor. ἐχαρισάμην, pf. κεχάρισμαι (z akt. in pas. pom.), plpf. ep. κεχάριστο; NT fut. χαρίσομαι, pass. χαρισθήσομαι, aor. ἐχαρίσθην] 1. intr. a) kažem se prijaznega (naklonjenega), izkazujem usluge, storim kaj komu po volji, ustrezam, ugodim komu, sem uslužen, τινί komu v čem; b) θεοῖς pridobivam si (z uslugami) naklonjenost bogov; c) o ženi: naklonim svojo milost, ἐμβλέπουσα osrečujem s pogledom; d) vdajam se, strežem θυμῷ, γαστρί, σώματι, ἡδονῇ; pt. χαριζόμενος komu na ljubo, po volji, zavoljo koga. 2. trans. a) storim kaj komu na ljubo, rad dajem, τὸ βλέπειν dam vid NT, obilno darujem, podeljujem τινί τι, τινός od česa, ῥόδον στήθεσσιν natikam rožo na prsi; b) NT izdam, izročim τινά, τινά τινι pomilostim koga komu na ljubo; c) odpuščam παραπτώματα NT. 3. pf. pass. κεχάρισμαι sem komu všeč (mil, prijeten, po volji), τοῖς Εὐβοεῦσι ἐκεχάριστο Evbojcem se je izpolnila želja; pt. κεχαρισμένος drag, prijeten, dobrodošel, κεχαρισμένα εἰδώς naklonjen, mil, κεχαρισμένα τίθημί τινι storim komu ljubav (uslugo), ὡς κεχαρισμένοι kakor da so dobili dar.

χάρις, ιτος, ἡ (χαίρω) [acc. χάριν in χάριτα, dat. pl. ep. χαρίτεσσι] 1. a) veselje, radost, slast, užitek, βίου veselje do življenja; b) milota, milina, lepota, ljubkost, ἡ τῶν λόγων χάρις lepe besede NT. 2. a) naklonjenost, nagnjenost, ljubeznivost, prijaznost, milost NT; ljubav, usluga, uslužnost, postrežljivost; dobrota, dar(ilo) NT; χάριτι τῶν Mεσσηνίων iz prijaznosti do M., χάριν φέρω (παρέχω) τινί izkažem komu ljubav, ustrežem (ugodim) komu, χάριν ἀμείβομαι povračam ljubezen, χάριν δίδωμι ὀργῇ ustrezam jezi, χάριν ἔχω πρός τινα rad me ima kdo, uživam naklonjenost koga, σοὶ χάριν φέρουσα tebi na ljubo, χάριν τινὸς ὁράω izkaže mi kdo ljubav; χάρις ἄχαρις gl. ἄχαρις; b) hvala, hvaležnost, plačilo, nagrada, τινός za kaj; χάριν (ἀπο)δίδωμι, ἐκτίνω, ἀνύω izkažem se hvaležnega, τινός za kaj, ὑπέρ τινος zaradi česa; slično χάριν ἔχω, οἶδα, γιγνώσκω, ἐπίσταμαι sem hvaležen; NT χάριν ἔχω tudi: pridobim si hvaležnost koga; ἀπομιμνῄσκομαι spominjam se s hvaležnostjo, χάριν κατατίθεμαι pridobim si hvaležnost, χάριν προστίθεμαι ustrežem (ugodim) želji, χάριν ὀφείλω dolgujem hvalo; χάριν λαμβάνω τινός hvaležen mi je kdo. 3. adverbialno: a) χάριν τινός komu na ljubo, v prid, zavoljo koga, zaradi česa, τὴν σὴν χάριν zavoljo tebe, τὴν τῶν Ἀθηναίων χάριν zavoljo Atencev, ἔπους σμικροῦ χάριν dasi bi zadostovala majhna beseda; b) χάριτι iz milosti, χάριτι μετέχω z zahvalo uživam NT; c) ἐν χάριτι ποιῶ τινί τι naredim kaj komu na ljubo (po volji), ᾄδω v milosti prepevam NT; d) εἰς χάριν πράττω τινί storim kaj komu na ljubo (po volji); e) μετὰ χαρίτων zelo ljubko (lepo); f) πρὸς χάριν na ljubo, po volji komu πράττω, διαλέγομαι, λέγω izlepa; κορέννυμαι po volji.

χασμάομαι d. m., ion. χασμέομαι stojim z odprtimi usti, zijam, sem v zadregi ali zmešan (osupel).

χατέω, χατίζω ep. [Et. iz kor. g'hē(i), zapustiti, prazen sem; gršk. χῆρος, χήρα, χῶρος, χωρίς, χῆτος, χάτις nedostatek; sor. lat. hērēs, ēdis] 1. potrebujem, sem potreben τινός. 2. želim, hrepenim po, željno pričakujem τινός ali inf.

χαυνόω (χαῦνος) napravljam prevzetnega, napihujem; pass. napihujem se, sem prevzeten.

χειμάζω (χεῖμα) [fut. χειμάσω itd.] 1. trans. a) pošiljam nad koga nevihto (vihar), preganjam z nevihto, vzbujam nevihto, postavljam na mraz; pass. vihar ali nevihta me napade; b) napadam, nadlegujem, stiskam, mučim, vznemirjam, strašim; pass. vznemirjam se, muči me kaj, pridem v stisko, ἄλλῃ ἐν τύχῃ trpim. 2. intr. a) prebijem zimo, prezimujem; b) sem viharen, treskam, besnim; c) impers. χειμάζει grdo (hudo) vreme je, nevihta je, vihar besni, τοιαῦτα tako silno.

χείρ, χειρός, ἡ [Et. iz kor. g'her, prijeti; sor. χέρης podložen, εὐχερής. – Obl. at. ε samo χεροῖν in χερσί, sicer ει; ep. ion. χερός, χερί, χέρα, toda χειροῖν in χείρεσ(σ)ι]. 1. roka, dlan, pest; šapa, taca; ἐκ χειρός od (človeške) roke (ne od divje zveri) Sof. Aj. 27.; (leva, desna) stran, ἐπ' ἀριστερὰ χειρός na levi strani; χειρὸς αἱρέω (ἔχω, ἀνίστημι, κρατέω) zgrabim (držim, vzdignem, primem) za roko NT; χειρὸς πίστιν ἐμβάλλω dam roko v poroštvo, obljubim; χεῖρας προσφέρω τινί zgrabim z roko koga, διὰ χειρῶν λαμβάνω vzamem v roke, διὰ χειρὸς ἔχω držim (imam) v roki (oblasti, oskrbi), διὰ τῶν χειρῶν ἐγένετο σημεῖα po rokah (z rokami) NT; ἐκ χειρὸς (τῶν χειρῶν) λίθοι z roko metani kameni, οἱ ἐκ χειρὸς βάλλοντες suličarji; πρὸ χειρῶν ἔχω imam (držim) pred seboj v rokah, φέρω nosim pred seboj; ἐν χερσίν, μετὰ χεῖρας ἔχω imam v rokah, bavim (ukvarjam) se s čim, ἐν χερσὶ τίθημι izročim v roko, πρὸς ἐμὴν χεῖρα προχώρει k meni, na mojo stran ἐν χειρί τινος s pomočjo koga, po kom NT. 2. izraža χείρ a) bližino, boj v bližini, spopad, tepež, εἰς χεῖρας ἔρχομαι, εἶμί τινι spopadem, spoprimem se s kom, εἰς χεῖρας δέχομαι sprejmem (začnem) boj od blizu, spopadem se, εἰς χεῖρας ἄγομαι podvzamem kaj, lotim se česa, ἐκ χειρός v boju od blizu, v bližini, mož z možem, v spopadu, ἡ ἐκ χειρὸς μάχη spopad, boj od blizu, ἐν χερσίν εἰμι sem blizu, spopadem se, sem navzoč, χειρῶν ἀδίκων ἄρχω začnem se biti; ἐκ χειρὸς ἀμύνομαι zapodim iz svoje bližine, συνάπτω εἰς χεῖρας spustim se v (začnem) bitko, ἡ μάχη ἐν χερσί ἐστι bitka se vrši; b) dejanje, delo, delavnost; hrabrost, sila, moč, oblast, nasilnost, εἰς χεῖρας ἔρχομαι pridem v oblast koga, τῇ χειρὶ χράομαι rabim roko, delam, ἔπεσι καὶ χερσὶν ἀρήγω z besedo in dejanjem; χερσὶ πέποιθα zanašam se na svojo moč (hrabrost), ὑπὸ χεῖρα λαμβάνω (ποιοῦμαι) podvržem si, ὁ ὑπὸ χεῖρα ὤν podložen; χειρῶν νόμος pravo močnejšega, pravica pesti, ἐν χεροῖν δίκῃ s pravom sile. 3. pren. a) lastnoročni podpis NT; b) σιδηρᾶ železna kljuka, maček; c) peščica, krdelo, kopa, četa, moštvo, vojska (gl. lat. manus).

χειρουργέω (χείρ, ἔργον) narejam (izvršujem) z roko, sem ranocelnik.