coniūngō -ere -iūnxī -iūnctum
I. skupno v en jarem vpreči (vpregati): boves Ca., et biiungum prius est, quam bis coniungere binos Lucr. dvovprega je starejša od štirivprege.
— II. pren.
1. (krajevno) strniti (strinjati), (z)vezati, (z)družiti, skleniti (sklepati), spojiti (spajati): Tib., coniungere dextras ardebant V. desnice si podati, naves c. Cu.; z abl. instrumenti: Cels., Suet., Pan primus calamos cerā coniungere plures instituit V., columellas capreolis inter se c. C., turres pontibus c. C. med seboj povezati z mostički. S kom ali s čim?
a) z dat.: Vitr., Cu., Dig., navi onerariae alteram c. C. sklopiti, dextrae c. dextram V. roke si podati, v roke si seči, victricemque petunt dextrae coniungere dextram O., c. pauca huic commentario Hirt. malo pridejati = knjigo nadaljevati, castra castris L. tik tabora tabor postaviti, castra oppido C., aedifica moenibus L. tik zraven zidovja zgraditi, Commius equum coniungit equo Quadrati Hirt. postavi konja ob bok konju (Kvadrata).
b) s cum: Lucr., epistulam cum altera Ci. ep., hunc montem murus circumdatus … cum oppido coniungit C., Uxiorum gentem cum Susianorum satrapea c. Cu. V pass. biti v zvezi, stikati se s čim, držati se česa: qui (portus) in exitu coniunguntur C., haec insula … ponte cum oppido coniungitur C. ta otok je z mostom povezan z mestom.
2. (časovno) (z)vezati, spojiti (spajati): noctem diei C. noč dnevu pridati = pozno v noč marširati; podobno: tristibus dictis atrocia facta c. T. doda(ja)ti, nox eadem necem Britannici et rogum coniunxit T., abstinentiam cibi c. T. še naprej gladovati, consulatus c. Suet. brez prestanka konzulsko čast imeti.
3. (v razmerah in položajih) združiti (združevati), zediniti (zedinjati), priklopiti (priklapljati); predvsem
a) o vojaškem združevanju: coniuncto exercitu Caesar Gomphos venit C. s skupno (združeno) vojsko; s cum: eas cohortes cum exercitu suo coniunxit C.; z dat.: oppidanos sibi c. Hirt., arma Sidicinis finitimis c. L.; refl.: ut paulatim sese legiones coniungerent C., cum se cum Bibulo coniunxisset C., se Hannibali c. L.; med.: ne tantae nationes coniungantur C., cum aeque coniungi possent L.; potem
b) o kakršni koli osebni zvezi: dedecus est nostrum … te coniungens Ci., inter nos naturā coniuncti et consociati sumus Ci., non dubito, quin … res publica nos inter nos conciliatura coniuncturaque sit Ci. ep., Milonem sibi c. C., socium fallere, qui se in negotio coniunxit Ci. ki je stopil v kupčijsko zvezo, coniungi foedere Teucris V.; poseb. o prijateljski, ljubezenski ali sorodstveni zvezi: Cat., Pr., optimum quemque hospitio atque amicitiā c. Ci. ep., me tibi studia communia coniunxerant Ci. ep., se tecum affinitate coniungi cupit N., multos sibi familiari amicitia c. S.; tudi zakonsko zvezati, v zakon združiti, poročiti: filias suas alicuius filiis matrimonio L., feminam sibi matrimonio L., aliquem matrimonio secum Cu., aliquam sibi iusto matrimonio Suet., nec te c. curas O., c. se cum aliquo O. (o nevesti), exin Poppaeae coniungitur T.
c) o abstr.: c. cum probro privato imperii dedecus Ci., eius salutem cum communi salute Ci., quem ego cum deorum laude coniungo Ci. privzemam v slavo, c. prioribus sequentia Q., omnia vota in unum Petr.
4. (s proleptičnim obj.) iz dveh delov združiti, sestaviti: quod (Epicurus) e duplici genere voluptatis coniunctus est Ci. ker je (Epikur = najvišje dobro) sestavljeno iz dveh vrst slasti; pren. z združevanjem skleniti (sklepati): c. Sabinorum coniugia Ci., conubia L., nuptiae non genere ac nobilitate coniunctae Cu., c. amicitiam Ci., societatem amicitiamque S., necessitudinem Ci., bellum …, quod coniungant reges potentissimi Ci. ki jo skupno vojujejo, cum amicis … c. iniuriam Ci. združiti se s prijatelji v krivične namene. — Od tod adj. pt. pf. coniūnctus 3, adv. -ē,
1. (krajevno) zvezan, spojen, združen, neločljiv, skupaj držeč se, skupaj (skupno): passibus coniunctis spatiari O. z združenimi koraki = skupaj, drug z drugim, c. bubilia Vitr., supercilia Suet. skupaj zrasle, coniunctis digitis nasci Icti., c. possessiones Icti., coniuncte de confirmatione … dicere Corn., si quando risus coniuncte re verboque moveatur Ci., coniuncte ferre ab aliquo promulgatas rogationes L.; pren.: si et sapere expetendum sit et valere, coniunctum utrumque magis expetendum est, quam sapere solum …, sapere separatum Ci. Adv. coniuncte (ret.) = v medsebojni zvezi, pogojno: c. videre rationem verborum Ci., c. efferre aliquid Ci. — Skladi: s cum: vita rustica disiuncta a cupiditate et cum officio coniuncta Ci., ea, quae coniuncta cum illis rebus sunt Ci. kar spada k temu, sublicae cum omni opere coniunctae C.; redk. s samim abl.: mendacitas aviditate coniuncta Ci., ratis coniuncta crepidine saxi V.; z dat.: officii praecepta coniuncta naturae Ci., simulatio vanitati est coniunctior quam honestati Ci.
2. occ. meječ s čim, držeč se česa, seseden; nav. z dat.: Dig., occupat coniunctam Cappadociae Paphlagoniam N., Macedonia Thraciae coniuncta Cu., theatrum coniunctum domui C., loca Caesaris castris coniuncta C., Vari castra muro oppidoque coniuncta C. naslanjajoč se na zid, regio coniuncta Oceano Hirt., balnearia coniuncta culinae Vitr., coniuncta tecta muro portisque L.; pren. (časovno) spojen, bližnji, naslednji: quae proelio apud Arbela coniuncta sunt Cu. kar je neposredno sledilo bitki; (o osebah): coniunctus … Sulpicii aetati P. Antistius fuit Ci. je bil Sulpicijev sodobnik, cui (Hortensio) eram aetate coniunctior Ci.
3. po sorodstvu, zakonu, prijateljstvu, mišljenju zvezan, prijateljski, veren, zaupen, bližnji: ubi tecum coniunctus siem Pl., quoniam in re publica coniuncti sumus Ci. ker smo somišljeniki v politiki, qui cum reo criminum societate coniunctus est Ci., cum eo … adeo coniuncte vixit, ut … N., hunc adeo dilexi, nullo ut cum homine coniunctius viverem Ci. ep., quocum coniunctissime et amantissime vixerat Ci., cum quo a condiscipulatu vivebat coniunctissime N.; animum atque animam dico coniuncta teneri inter se Lucr., ut nosmet ipsi inter nos coniunctiores simus Ci., tum et cum iis et inter se coniunctissimos fuisse M. Curium, Ti. Coruncanium memoriae proditum est Ci.; z abl.: Segestani non solum perpetua societate atque amicitia, verum etiam cognatione se cum populo Romano coniunctos esse arbitrantur Ci., propinqua cognatione coniunctus N., propinquitatibus adfinitatibusque coniuncti C., sanguine coniuncti S., coniunctissimus sanguine Vell., propinquitate, sanguine coniunctus Cu., homo coniunctissimus officiis, usu, consuetudine Ci.; z dat.: homo mihi coniunctus fidissimā gratiā Ci., quis mihi in re publica potest aut debet esse coniunctior? Ci., intima familiaritate coniunctus Caesari N., tam coniuncta populo Romano civitas C. tako tesno povezana z rimskim ljudstvom, coniuncti sontibus, ei familiaritate coniunctus Cu., coniunctior illo nemo mihi est O.; redk. abs.: ipsum Pompeium coniunctum non offendit N., coniunctus an alienus Q.; pren. o prijateljstvu, sorodstvu idr.: quae fuit umquam amicitia consularium in nostra civitate coniunctior Ci. ep. zaupnejše (prim.: quod enim par amicitiae consularis fuit umquam in hac civitate coniunctius, quam fuimus inter nos ego et Cn. Pompeius? Ci.), civium Romanorum omnium sanguis coniunctus existimandus est Ci. vsi rimski državljani se morajo imeti za krvne sorodnike; pesn. (fem.) = zakonsko zvezana, omožena, poročena: dandaque opera, ut habeant (servi) … coniunctas conservas, e quibus habeant filios. Eo enim fiunt firmiores ac coniunctiores fundo Varr., o digna coniuncta viro O.; pren. (o vinski trti): si forte eadem est ulmo coniuncta marito Cat. — Od tod subst. coniūnctum -ī, n
1. kot govorna podoba = zveza, zevgma: et coniuncta quaeremus et genera et … Ci.
2. naravoslovno s čim zvezana lastnost: coniunctum est id, quod nusquam sine perniciali discidio potis est seiungi seque gregari Lucr.
cum2, st.lat. com (prim. gr. ξύν, σύν s, z, κοινός = ep. ξυνός skupen) Com ostane nespremenjen pred labiali m, b, p in deloma pred samoglasniki: committere, combibere, comparare, comedere; med dvema samoglasnikoma in pred ng izgine m: coarguere, coemere, coercere, coire, cohaerere, cohibere, cognatus, cognoscere; včasih se samoglasnika stopita: cōgere iz coagere, cōpia iz coopia, coetus iz coitus, coepere (coepio) iz coipere in to iz coapere (coapio); pred palatalom i (= j), pred guturali in dentali ter pred labialoma f, v se m priliči v n: coniungere, coniugium, conicere (=conjicere), concurrere, congerere, conqueri, conducere, contendere, confirmare, connectere (toda bolje cōnectere), conserere, consul, con-sulere, convenire, conviva; likvidama se popolnoma priliči: colligere, colloqui, corruere, corrigere.
A. adv. (le v zloženkah) v pomenu
1. vkup, skupaj, skupno: dii consentes, continuus, concurrere, confluere, convehere, convenire, convocare, copia.
2. vkup = na tla, na drobno, na kose: collabi, concĭdere, concīdere, confindere, consecare, conscindere; pren. cohorrēre, cohorrescere.
3. vkup = drug ob (na) drugega, med seboj: collidere, contingere, contiguus, configere, colloqui.
4. skupno, vsi skupaj (sprva za označevanje množine, potem preneseno na posamezne pojme): conclamant omnes L., id omnium iussu comprobatur L., senatus cunctus consurgit Ci., consurrexit consul L., consurgens e convivio Caesaris T., complorare idr.
5. s, z = hkrati, obenem, so-, pri-: coheres, collibertus, competitor, conservus (conserva), cognomen, eum collaudat ac petit N. (prim. sl. zloženke: sodedič, soosvobojenec, sosed, sopriča, priimek).
6. čisto, docela, popolnoma, povsem, vseskozi: comedere, consumere, conficere, complere, concutere, compos idr.
B. praep. pred abl. (le pesn. tudi za njim: sanguine cum soceri O.). Osebnemu in povratno-osebnemu zaimku se pritika: mecum, tecum, secum, nobiscum, vobiscum; klas. večinoma tudi oziralnemu zaimku: quocum, quacum, quibuscum, pesn. in pri N., L., Cu. in Vell. tudi cum qua, cum quibus.
I.
1. s, z v pomenu spremstva, sožitja, druženja: semper ille antea cum uxore, tum sine ea Ci., nec … quaerere socios, cum quibus spem integram communicati non sint L., tecum venitque manetque; tecum discedet O., cum quîs (= quibus) simul ipse resedit O.; precej pogosto pri glag. mujenja (bivanja, prebivanja ipd.): esse, agitare, habitare, cenare, dormire, vivere cum aliquo, pa tudi pri glag. premikanja (hoje, pošiljanja ipd.): ire, abire, redire, cedere, mittere, dimittere, praemittere cum aliquo, secum ducere (deducere) aliquem idr.; (tudi o stvareh): semper aliquid secum afferunt tuae litterae Ci. ep., cum omnibus suis carris sequi, cum impedimentis venire C., aliquem cum litteris dimittere S., Polydorum auri quondam cum pondere magno infelix Priamus furtim mandarat alendum Threicio regi V. Pomni: Valerius cum exercitu in Aequos profectus L. z vojsko = v spremstvu vojske, spremljan od vojske, tako tudi: rex Hellespontum cum exercitu transiit, consul iam cum legionibus mare traiecit, duumviros navales cum classe Pisas ire, cum legionibus suis Pisis hiemare L.; toda: Caesar ea legione, quam secum habebat, militibusque, qui ex provincia convenerat, murum fossamque perducit C. ali: cum (consul) Pisas navibus venisset L.; v zadnjih dveh primerih so legio, milites in naves sredstvo (ne spremstvo) in zato stojijo v abl. instrumenti. Včasih pomeni cum s kom, v spremstvu koga = pod poveljstvom koga, pod nadzorstvom, varstvom, pokroviteljstvom, zaščito, stražo: nihil esse negotii … legionem, quae cum Cicerone hiemet, interfici C., eā (sc. viā) cum Magone equites Hispanorum praemissos L., reliquos cum custodibus in aedem Concordiae venire iubet S.; tako tudi: cum diis volentibus Ca. ali volentibus cum magnis diis Enn. ali cum diis bene iuvantibus L. ali cum superis Cl. pod varstvom (zaščito) … bogov, s pomočjo … bogov, v božjem imenu.
2. s, z v pomenu enotnosti, skupnosti, nerazdružljivosti pri vseh glag., ki označujejo (z)vezanje, skladanje, ujemanje, npr.: cum aliquo iungere, coniungere, conectere, sentire, consentire, congruere, in pri njihovih nasprotjih, npr.: cum aliquo disiunctum esse, distractum esse, differre, discrepare, dissentire, dissidēre. Poseb. v pomenu s čim ali kom vred: penetralia cum sacris O., cum satis (s setvami) arbusta simul O., Olympus cum dis O., ipse cum curru Cu. V tem pomenu cum opisuje in krepi
a) vezniško zvezo (z et, -que, ac, atque): in tabernaculo sellam auream cum sceptro et diademate iussit poni N. = sellam auream et sceptrum et diadema (troje kraljevskih znamenj), risus cum hilaritate coortus est N., negaretis hoc mihi cum diis L., Liber pater et cum Castore Pollux H., deum Palaemona dixit cum matre Leucotheē O. njega in (tudi) njegovo mater, Maenala transieram … et cum Cyllene gelidi pineta Lycaei O.; od tod tudi: abi hinc cum donis tuis tam lepidis Ter., abi hinc cum immaturo amore ad sponsum L., abi hinc cum tribunatibus et rogationibus tuis L. poberi se ti in tvoja tribunstva … Zaradi tega vezniškega pomena se vsa zveza pojmuje za množinsko in se zato (včasih) sklada s predik. v pl.: Demosthenes cum ceteris erant expulsi N., at Romae Lentulus cum ceteris … constituerant S., dux cum aliquot principibus capiuntur L., clamor cum plausu immplevere domos O.
b) pesn. se ta cum uporablja v smislu atrib. zveze: effigies nullo cum corpore O. brez telesa = breztelesna podoba, dapes cum sanguine O. krvava pojedina, teque pater Tiberine tuo cum flumine sancto Enn. ali genitor cum flumine sancto V.
3. s, z v pomenu skupnosti: quid mihi tecum (sc. est)? Ci. kaj je nama skupnega? quid mihi, inquit, cum ista summa sanctimonia ac diligentia? Ci., alia omnia sibi cum collega (esse) ratus L. da ima vse druge dolžnosti skupaj s tovarišem, unum imperium unumque magistratum habere cum ipsis L., quo magis mecum laetere V. tako kakor jaz, quod mecum ignorat H. česar ne ve kakor jaz ne; cum prīmīs = in prīmīs (imprimis) posebno, predvsem, pred vsem drugim: homo domi suae cum primis locuples Ci., sapiens videlicet homo cum primis nostrae civitatis Crassus ap. Ci., area cum primis ingenti aequanda cylindro V.; occ. v pomenu občevanja ali skupnega delovanja (sodelovanja) s kom = skupaj, v zvezi, zvezan, občujoč s kom, ob sodelovanju koga;
a) v prijateljskem smislu: cum aliquo se delectare ali se oblectare Ci., cum aliquo agere, loqui, colloqui, reputare Ci., od tod tudi secum reputare Ci. (sam) pri sebi; foedus, pacem facere cum aliquo Ci., quicum (= quocum) familiaritas fuerat, societas erat Ci., orationem habere cum multitudine Ci., facere cum aliquo Ci., N. idr. = stare cum aliquo N., L., O. na strani koga stati, koga pristaš biti, potegniti s kom, Varro cum iis, quas habebat, legionibus ulteriorem Hispaniam tueatur C., praedas bellicas imperatores cum paucis diripiebant S., nihil cum potentiore iuris humani relinquitur inopi L.
b) v sovražnem smislu: cum aliquo pugnare Ci., N., L. ali confligere Ci., L. ali congredi C., N., Iust., Aur. ali contendere Ci., C., S. ali dimicare N., Corn., proelium committere cum aliquo Pl., Ci., C., N. idr., bellum gerere cum aliquo Ci., C., N., L. idr., causam belli cum Boccho habere S., rixa cum Lapithis H., nobiscum certate! O., queri cum aliquo O. pričkati se s kom. Redk.: adversus regem bellum gessit cum Aegyptiis N. zoper kralja na strani Egipčanov, v zvezi z Egipčani, tako tudi: arma ferre cum aliquo contra aliquem N.
4. s, z v pomenu imajoč kaj na (pri) sebi, oskrbljen (opremljen, oborožen) s čim, oblečen (odet, pokrit, obut) v kaj: illum dicis cum armis aureis Pl., esse cum catenis Pl. verige nositi, esse cum telo Ci. oborožen biti (kar je bilo v Rimu prepovedano), domi Caesaris deprehensum esse cum sica Ci., cum gladio cruento comprehensum esse in illo ipso loco Ci., cum telis impetum facere in aliquem Ci., cum armis, cum ferro eruptionem facere C., muliones cum cassidibus C. s čeladami na glavah, cursitare cum Sicyoniis (sc. calceis) Cor. v sikionskih čevljih, in hac officina praetor (Verres) … cum tunica pulla sedere solebat et pallio Ci., madidā cum veste gravatus V., cum bis trium ulnarum toga H., stabant cum vestibus atris O. v črnih oblačilih, agnus biceps cum quinque pedibus natus, porcus cum capite humano natus L., cum gravi vulnere ferri ex proelio, referri in castra L., cum febri domum redire Ci., navigare cum (v, na) navigio Ci. ep., esse cum imperio Ci. neomejeno oblast (vrhovno poveljstvo) imeti, tako tudi: aliquem cum imperio habere apud exercitum N. ali nemo cum imperio aut magistratu tenderet quoquam Suet. (esse in imperio = kako višjo državno službo opravljati); esse cum libro Ci. knjigo v rokah imeti, aliquem cum auro mittere S., aliquem pingere cum clipeo Plin., elephanti cum turribus Gell.; (o stvareh): salinum cum sale Pl., olla cum aqua Cu., duo pocula non magna, tamen cum emblematis Ci., naves cum commeatu C., scrinium cum litteris S., currus cum falcibus Gell.; v zvezi z num. ord. za označevanje obroditve: ager efficit cum octavo, cum decimo Ci. prinaša (rodi) osmeren, deseteren sad, ut ex eodem semine aliubi cum decimo redeat, aliubi cum quinto decimo Varr., cum centesima fruge agris fenus reddente terrā Plin.
5. cum označuje orodje ali sredstvo, ki spremlja dejanje; včasih je tak cum aliqua re le pojasnjujoče dopolnilo: acribus cum armis confligere Luc. ap. Non., silentio facto cum maxima voce conclamat Quadr. ap. Gell., ista cum lingua culos lingere Cat., caede caudam cum tabula aliqua non ponderosa P. Veg.; tako tudi gram. scribi cum littera quadam, npr.: terra in augurum libris scripta cum R uno Varr.
II.
1. v časovnem pomenu = hkrati z (s), obenem z (s), takoj (precej) po: abs te abii hinc hodie cum diluculo Pl., cum prima luce (tudi cum primo luci) Pomponii domum venisse dicitur Ci., cum ipsa luce Cu., cum primo lumine solis V. s prvim svitom, cum die surgente V. ko se je danilo, ob ranem jutru, cum die surgere O. s svitom, cum primo mane Leptim vehi Auct. b. Afr., exit cum nuntio Crassus C. takoj ko je prejel sporočilo, cum his nuntiis Roman ad consulendum redit L., nudo cum corpore patuit crimen O. takoj ko se je razgalila, cum tua vita Cu.; pogosto pesn.: cum sole V., cum luce O., cum sidere Cat.; cum okrepljen z adv.: pariter cum ortu (occasu) solis S., simul cum sole expergisci Ci., simul cum occasu solis egredi S., simul cum domo designavit templo Iovis fines L.
2. v načinovnem pomenu označuje postranske istodobne okoliščine = s, z, med čim, ob čem, ne brez; veže se ali s samim subst. ali s subst. v zvezi z atributom ter opisuje pogosto adv. modi: beate vivere, id est cum virtute vivere Ci. krepostno, pars deprehensa … cum cruciatu necabatur C. mučno, cum clamore in forum curritur L. kriče, cum silentio audiri ali ad aliquem convenire L. molče, tiho, saucios cum cura reficere S. skrbno, cum (magna) cura Ci. (prav) skrbno, cum (bona) gratia Ci. prav zlepa, prav z dobrim, cum (bona) pace Ci. povsem mirno, bona cum venia Ci. ali cum bona venia L. milostno, pa tudi = s slovesom (gl. venia), semper magno cum metu incipio dicere Ci., aliquid magno cum gemitu civitatis auferre Ci., obsides summa cum contumelia extorquere C., multis cum lacrimis obsecrare C. s solznimi očmi, magno cum periculo fugere C., maiore cum labore bellum conficere N. z večjim naporom, cum aliquo militum detrimento C. z znatno izgubo, summa cum laude C., summa cum celeritate ad exercitum redire Hirt., cum gratulatione et ingenti favore populi domum reduci L., cum multo sanguine Cu., legata ex testamento Iuliae Augustae cum fide ac sine calumnia repraesentata persolvit Suet.; cum označuje posledico, učinek = na (v) kaj: venit Lampsacum sum magna calamitate et prope pernicie civitatis Ci., magno cum periculo futurum, ut … C., quo factum est, ut … (Miltiades) Athenas magna cum offensione civium suorum rediret N. na veliko nejevoljo, maxima cum offensione patrum abire consulatu L., quo die ad Alliam cum exitio urbis foede pugnatum L., cum dolore Persarum Cu. Perzijcem v žalost. Načinovni pojem je opisan s konsekutivnim stavkom: ex insperato gaudium adfulserat cum eo, ut appareret … L. in to tako, da se je obenem pokazalo.
3. v omejevalnem pomenu = le z (s), toda le z (s): quibus videmus optabiles mortes fuisse cum gloria Ci. le če je bila slavna, ei omnia cum pretio honesta videbantur S. če je le (kaj) neslo; omejitev izraža finalni stavek: cum eo, ut … , cum eo, ne … , tudi cum eo, quod = (toda) le s tem pogojem (pridržkom), da (ne) … : Antium nova colonia missa cum eo, ut Antiatibus permitteretur L., cum eo tamen, ne quis … hoc cotidianum habeat Cels., obsequor voluntati tuae cum eo, ne dubites id opus geometrarum magis esse quam rusticorum Col., sit sane, quoniam ita tu vis, sed tamen cum eo, credo, quod sine peccato meo fiat Ci. ep., do tempori, ne hirta toga sit, … ne intonsum caput, … cum eo, quod … eadem speciosiora quoque sint, quae honestiora Q.