concīdō -ere -cīdī -cīsum (cum in caedere)
1. poseka(va)ti, sesekati (sesekljati), razseka(va)ti: nonnulli ab insciis pro noxiis conciduntur N.; poseb. v boju poseka(va)ti, pobi(ja)ti: cum L. Volteio … caede, concide Ci. (v jeziku borilcev s stranskim sramotilnim pomenom „zvaljati se s kom“), c. magnam partem eorum C., adversariorum multa milia N., concisos equites nostros a barbaris nuntiabant Ci.; occ.
a) razseka(va)ti, na drobno (na kosce) seseka(va)ti, razkosa(va)ti: Hyg., Col., aliquid minutim Ca., nervos Ci., concidere et cremare naves L., ligna O., corpus in partes Petr., essedum argenteum Suet., uxorem in duodecim partes ac frusta Vulg.; medic. razseka(va)ti, razreza(va)ti: infans concisus eximi debet Cels., suffusionem acu c. et in plures patres dissipare Cels., quidquid aridum est, usque ad corpus c. Cels. izrezati; šalj.: istic homo te articulatim concidit Pl. te je pošteno naplahtal.
b) nasekati = nabiti, pretepsti (pretepati), (pre)tolči koga: virgis plebem Ci., ibi pugnis et calcibus concisus est Ci., c. aliquem pugnis, loris Iuv.; pren. z jarki, jamami idr. prerezati, presekati: magnos scrobibus montes V., pedestria itinera concisa aestuariis C. prekinjene, Aegyptus tot fossis concisa Iust.
c) prekiniti (prekinjati): spiritum Plin.
č) spolno občevati: Pomp. fr., concide, magire Heliogabal. ap. Lamp.
2. pren.
a) z besedo ali dejanjem posekati, pobi(ja)ti, potreti, uničiti (uničevati): Timocratem totis voluminibus Ci. izpodbijati, nondum erat vestris iudiciis concisus Ci., Vatinium arbitratu nostro c. Ci., Servius allisus est, ceteri conciduntur Ci., testamentum c. Ulp. (Dig.) ovreči.
b) govor, misli razsekati, razkosati: concidere delumbareque sententias Ci., spiritus nec crebro receptus concidat sententiam Q., eam (orationem) distinguent atque concident Q.
c) fil. logično razdeliti (razdeljevati), razložiti (razlagati): haec universa concidunt etiam minutius Ci., concidendi modus Q., per tam minutas rerum particulas rationem docendi c. Q. — Od tod adj. pt. pf. concīsus 3, adv. -ē sesekan, zrezan, od tod sekan, pretrgan, jedrnat, kratek =
a) (o glasu): insonuerit vox tubae … concisior Vulg., non concise ululabant Vulg.
b) (o govoru): disputationes, sententiae Ci., altera (oratio) perpetua, altera concisa Q., ea (parte philosophiae) non tam est minute atque concise in actionibus utendum quam in disputationibus Q.; subst. neutr. pl.: brevia illa atque concisa Q. kratki in pretrgani stavki; (o govorniku): concisus Thrasymachus Ci. jedrnato govoreči.
contrahō -ere -trāxī -tractum „skupaj vleči“, od tod
I.
1. kaj na manjši obseg spraviti (spravljati), krčiti, skrčiti (skrčevati), stisniti (stiskati): collum contrahere et tendere Ci., contracta cervicula Q., qui (pulmones) tum se contrahunt aspirantes, tum in respiratu (se) dilatant Ci., contrahere membrum Ci., Cels., manum celeri motu, tres digitos Q., digitos in pugnum Plin. skrčiti v pest, ipse tibi iam bracchia contrahit ardens scorpios V. ti krči ščipalke (da ti naredi prostor), c. crura O., frontem Pl., Ci., H., Q., Plin. iun. ali c. vultum O. (na)grbančiti, supercilia Q. (na)mrščiti, rictum Lact. zožiti, c. labra nimium Cels., bina cornua Plin. (o polžih), pinnarum oculos in acervum Plin. (o pavu), corpora, quae in arma sua contrahi possunt Sen. ph. ki se dajo v svojo vojaško opravo stisniti; enalaga: contractum genibus tangas caput H. tako, da se ves sključen s koleni dotikaš glave; med. skrčiti (skrčevati) se, zožiti (zoževati) se: ipsius (stomachi) autem partes eae, quae sunt infra quam id, quod devoratur, dilatantur, quae autem supra, contrahuntur Ci., contractum aliquo morbo bovis cor Ci., contrahitur rictus O., nervi musculique contrahuntur Cels., tumor frigore omni contrahitur, calore diffunditur Cels., cum spiritus timore contrahitur Sen. ph. ko strah človeku duši sapo, ovis sanguinariam herbam pasta toto ventre distenditur contrahiturque Col. ovci … se napne in skrči ves trebuh, gravissimo frigore solus atque contractus vigilabit in lectulo Hier.
2. occ.
a) (poseb. medic.) krčiti, skrčiti (skrčevati), strditi (strjevati); med. krčiti se, skrčiti (skrčevati) se, v krčih zvi(ja)ti se: contrahere alvum, ventrem Cels. trebuh zapeči (zapekati), oras vulneris Cels., cicatrices, vulnera Plin., lac Plin. zasiriti, sanguinem Gell.; med.: saepe crura manusque contrahuntur Cels., nervi qui contrahuntur Cels. skrčene žile (kite); pogosto pt. pf. contractus 3 skrčen, ohromljen, okorel: articuli c. Plin., recenti cicatrice contracti articuli Cels., contracti cruris aridi nervi Sen. ph., contracti aliquo morbo nervi Cels., vermes rigore contracti decĭdunt Col., mori contractam cum te cogunt frigora Ph., contractis membris clamitans se vivere Suet., digitus torpens contractusque frigore Suet.; enalaga (o mrazu) skrepenel: contracto frigore pigrae V. (o čebelah), pigrum est enim contractumque frigus Sen. ph.; kot subst. contractī -ōrum, m hromci, ohromljenci: Arn.
b) nape(nja)ti: arcum Iuv.
c) navt. contrahere vela jadra spe(nja)ti, jadra zvi(ja)ti; pren. brzdati se (v sreči), vzdrževati se, ne biti prešeren: Ci. ep., O., sapienter idem contrahes vento nimium secundo turgida vela H., qui (M. Tullius) tamen ipse … contrahit vela inhibetque remos Q.
č) arhit. zožiti (zoževati): columnam Vitr., pyramis XXIV gradibus in metae cacumen se contrahens Plin.
3. pren.
a) krčiti, skrčiti (skrčevati) = omejiti (omejevati), utesniti (utesnjevati), zožiti (zoževati), zmanjš(ev)ati: castra C., L., lacum Plin. iun., spatia orae Mel., lucis iter Pr. (o soncu), umbras O. (o dnevu), luna contrahit orbem O. se krči, pojema, horrida tempestas caelum contraxit H. je zožila (navidez) nebo = je omejila pogled na nebo, je zagrnila nebo, contracta aequora iactis in altum molibus H., contracta freta O., diffunditur mare latissimum iterumque contrahitur M.; o abstr.: c. universitatem generis humani eamque … deducere ad singulos Ci., appetitus omnes contrahere sedareque Ci., contracto melius parvă cupidine vectigalia porrigam H., simul et quod gaudes et quod times contrahe Sen. ph., c. iura Stat. ostrost prava ublažiti; occ. α) (čas) (s)krajšati: tempus epulandi Plin. iun., tempora dicendi Q. β) (v besedi in pismu) (s)krčiti, (s)krajšati, kaj na kratko povze(ma)ti, na kratko povedati; krajše izgovoriti (izgovarjati): orationem aut ex verbo dilatare aut in unum verbum contrahere Ci., poëta inusitatius contraxerat meûm factûm pro meorum factorum Ci., c. praecepta in unum O., rerum notitia in artum contracta Vell., sit nonnumquam … contrahenda oratio Q., ut breviter contraham summam Q., c. quaelibet ex iis artibus in paucos libros Q., opus in minores gyros Stat., mollia vocabula … ad lenitatem versus contrahere, extendere, inflectere Plin. iun. (o Homerju); c. nomina, verba Ci.
b) (srce ali dušo) tesniti, utesniti (utesnjevati): (vis sonorum) tum remittit animos, tum contrahit Ci., animum contrahere et demittere Ci. ep., contrahi autem animum Zeno et quasi labi putat Ci., cui non animus formidine divûm contrahitur? Lucr. komu ni … tesno pri srcu? cuius non contractum sollicitudine animum illius argutiae (pametne domislice) solvant? Sen. ph.; sol … tum quasi tristitiā quadam contrahit terram, tum vicissim laetificat Ci., amici (gen.) incommodis contrahi Ci.
II.
1. (kako množico na enem kraju) skupaj spraviti (spravljati); (o živih in neživih subj. in obj.) nab(i)rati, zb(i)rati, združiti (združevati), zgrniti (zgrinjati): illa (Venus) rudes animos hominum contraxit in unum O., c. agrestes O., caesorum corpora et captivos L., contrahit celeriter similitudo eos L., contrahit enim non officii modo cura, sed etiam studium spectaculi L., quendam virum … vaticinatum ferunt, quae in rerum natura … constarent, … ea contrahere amicitiam, dissipare discordiam Ci., contrahere dispersos cives in unam urbem Val. Max., undique fontes O., aquam intus in uterum, pituitam, semen Cels., muscas, serpentes, in se caliginem Plin.; occ.
a) voj. nab(i)rati, zb(i)rati, strniti (strinjati), združiti (združevati), privze(ma)ti: copias N., Cu., copias ad Bononiam Suet., exercitum Vell., exercitum in unum locum (na enem kraju) C., Veios (v Vejih) ingentem exercitum L., undique exercitum L., auxilia Suet., Iust., auxilia Babylonem (v Babilonu) Cu., auxilia in Graecia Iust., ex finitimis regionibus cohortes C., in una castra decem legiones Vell., dispersos milites in unum S., omnia (omnes L.) in unum Ci. ep., milites veteranos Ci., veteranos in suum auxilium Suet., contrahimusque viros V., naves circiter LXXX cogere contrahereque C., naves a finitimis, naves ad exercitum traiciendum, naves ex omni Graeciae orā eodem L., magnam classem N., impedimenta in unum locum L., iumenta et camelos a Susis Cu.
b) osebe k posvetovanju (razgovoru) spraviti (spravljati), poz(i)vati, na posvetovanje (razgovor) (s)klicati, zb(i)rati: Scipionem et Hasdrubalem ad colloquium dirimendarum simultatum causā L., praefectos copiarum in praetorium Cu., pauci tantum patrum … contracti a consulibus L., senatus (Romanus) edicto contrahitur Val. Max., c. senatum (= βουλήν) in gymnasio Iust., domum fidissimos amicorum Iust., decuriones Plin. iun.; podobno: c. personas ad negotium Plin. iun.; včasih = osebe v eno (občestvo) združiti: ii, qui in idem contracti fuerint Plin. iun.
c) stvari (skupaj) spraviti (spravljati), znositi (znašati), nab(i)rati, zb(i)rati: aurum Plin., apes mella contrahunt Plin., venenum aliud ex radicibus herbarum contrahitur Ps.-Q., c. omnis generis commeatum, exemplaria, undique libros Suet., haec vetera (te stare spise) T., plures domos emptionibus per procuratores Vell.; (poseb. o denarju) skupaj spraviti (spravljati), nabaviti (nabavljati), nab(i)rati si, (s)preje(ma)ti: pecuniam Val. Max., pecuniam ex viatico amicorum T., ex pretio viridis olei plus quam multitudine mali nummorum contrahitur Col., pecunia per quaestorem populi Romani ex praeda venditā contracta Gell. Čemu? (z dat.): pecuniam tuae saluti contraxeram Sen. ph.; aes alienum Ci. ep., Cu., Sen. ph. „tujega denarja si nab(i)rati“ = dolgove delati, zadolžiti se.
2. pren.
a) učiniti (učinjati), povzročiti (povzročati), prizade(va)ti, zakriviti kaj ali okriviti se s čim, zapasti (zapadati) čemu, pridobi(va)ti si, nakopa(va)ti kaj sebi ali drugim, naprtiti si kaj: aliquid litigii inter hos duos Pl., litīs Pl. ali lites Ci., malum culpā Ci., culpam Icti. okriviti se, ea est contracta a nobis culpa, ut … Ci. s tem smo se okrivili, c. bellum (alicui ali sibi cum aliquo) L., causas bellorum et bella Mel., ibi atrocissimum contractum est certamen L. ondi se je vnel … boj, clades suā temeritate contracta L., contrahere nefas celanda effando L. zagrešiti, pregrešiti se, plus periculi L., conscientia contracti culpā periculi L., flamen … tantum sibi reique publicae piaculi contrahet? L., c. sibi poenam Hirt., c. porcam Ci. svinjo za kazen dobiti, in maximis lucris paulum aliquid damni Ci. nekoliko škode imeti, noxam Col. škodo si napraviti, molestias liberalitate suā Ci., nescio an amplius mihi negotii contrahatur Ci. ali se mi ne dela večja zadrega, si causae turpitudo contrahet offensionem Ci., eiusmodi res et invidiam contrahunt in vita et odium in oratione Corn., c. plurimum invidiae aliquā re Suet., apud Lacedaemonios virtus Alcibiadis plus invidiae quam gratiae contraxit Iust., c. odium hoc facinore, rixam ex occursu Vell., numinis iram sibi O., illa, quae rabie contracta toleravimus S. fr., c. regis indignationem Cu. naprtiti si, inimicitias domui Q.; obj. je kaka telesna nadloga: tristitia, quam videtur atra bilis contrahere Cels., inopia contraxerat pestem Iust., c. stranguriae morbum Plin. nalesti, morbum ex aegritudine, ex dolore Iust., saginam corporis et valetudinem oculorum ex nimia luxuria Iust., cruditatem illic (= pri pojedini) Q., valetudinem adversam ferventissimis aestibus Plin. iun.; situm aut mucorem Col., ne situ penora mucorem contrahant Col.; v pass.: tussis multis modis contrahitur, dolor capitis vel vino vel cruditate contrahitur Cels.; redk. z obj., ki izraža kaj ugodnega: a nostra persona benevolentiam c. Corn.
b) occ. vda(ja)ti se, poda(ja)ti se v kaj, skleniti (sklepati) kako zvezo, kupčijo idr., pogoditi (pogajati) se: qui vendunt, emunt contrahendisque negotiis implicantur Ci., res contractae Ci. sklenjene kupčije, pogodbe, male contractae res Ci. neugodne okoliščine (razmere), v katere smo vpleteni, c. emptionem ac venditionem Icti.; cum illo nemo iam rationem, nemo rem ullam contrahebat Ci. z njim že ni nihče sklepal kupčijske zveze, nihče ni imel sploh opravka z njim, magnā ratione cum Mauritaniae rege contractā Ci., res inter se contrahere emendo, vendendo, mutuum dando L.; brez obj.: quīcum contraxit Ci. s katerim se je podal v kako kupčijo, ii, quibuscum contrahebat Ci., neque si cum altero contrahas, vacare officio potes Ci. — Od tod adj. pt. pf. contractus 3, adv. -ē
1. skrčen: tanto contractioribus ultimis digitis, quanto priores descenderunt Q.
2. pren.
a) ozek, tesen: locus exiguus atque c. V., contracta vestigia vatum H. ozke steze, introitus contractiores Ci., ignis contractior Lucr., Nilus contractior et exilior Plin., contractius habitare Sen. ph. bolj na tesnem.
b) (o času) kratek: his iam contractioribus noctibus Ci.
c) (o glasu) stisnjen: contractum genus dicendi Ci., c. vox Q.
č) (o govoru) kratek, jeder, jedrnat: dialectica quasi contracta et astricta eloquentia putanda est Ci., haec ratio dicendi (ars rhetorica) latior est, illa loquendi (dialectica) contractior Ci., ut Stoicorum astrictior est oratio aliquantoque contractior, quam aures populi requirunt, sic … Ci.
d) (o stanju, položaju) tesen, utesnjen, omejevan: paupertas H., quae studia in his iam aetatibus nostris contractiora esse debent Ci. želene težnje se morajo bolj omejevati; occ. skop, stiskaški: parcissimum tamen hominem vocamus pusilli animi et contracti Sen. ph.
e) enalaga (o osebah) α) osamljen, samoten: vates contractus leget H. β) na tesnem živeč, ob skopem gospodarjenju živeč: quis enim contractior illo? Ps.-V. (Moret.).
cōpiōsus 3, adv. -ē (cōpia)
1. obilen, bogat, imovit, premožen: victus Ci., cibus Cels., Ap., lacrimae Cu., aqua bona et c. Plin. iun. (o vodovodu), domus Ph. bogato opremljena, patrimonium amplum et copiosum ali lautum et copiosum Ci., celebris urbs et c., urbes locupletes et copiosae Ci., provincia copiosior Auct. b. Alx., oppidum copiosissimum C., agri copiosissimi Hirt. prebogata, copiosissimum genus venandi Plin. iun. zelo bogat lov, copiosa via N. ki drži skozi bogate krajine, c. stativa L., c. cornu Petr. rog izobilja, pastum large et copiose comparare Ci., senatorum urna copiose absolvit Ci. ep. z veliko večino, exit sanguis ex ore interdum etiam copiose, frigidam aquam copiose praestare, copiosius vinum bibere ali vino uti Cels., sponte nascuntur (bulbi) copiosissime in Balearibus Plin.; (o osebah): quae mulier ante hunc quaestorem copiosa plane et locuples fuit Ci., opulenti homines et copiosi Ci., domus (rodbina) copiosa Plin. iun., hostis copiosissimus Suet., Eutr. kaj dobro z živežem preskrbljen.
2.
a) z ad dovolj bogat za kaj: quamquam erat provincia minime copiosa ad alendos exercitus Auct. b. Alx.
b) z abl. bogat s čim, česa, obilujoč, (dobro) založen s čim: tu agris, tu aedificiis, tu argento, tu familiā, tu rebus omnibus ornatus et copiosus sis et dubites … ? Ci., Bruttedium artibus honestis copiosum … festinatio exstimulabat T., Arion grandi pecunia et re bona multa copiosus Gell., oppidum copiosum re cibaria Gell., vinea compluviata copiosior vino Plin.
c) z a(b) bogat od česa, po čem: copiosus a frumento locus Ci. ep.
3. pren.
a) (o jeziku, govoru in govorniku) bogat, besedljiv, gostobeseden, mnogobeseden, zgovoren, obširen, na široko razpreden, misli poln: lingua, disputatio Ci., oratio Ci. obširen, sermo, senatus consultum Plin. iun., loquacitas Q., homo Ci., vir L., vir c. in dicendo Ci., Plin. iun., c. homo ad dicendum, orator copiosior et melior Ci., oratores copiosiores Q., Hortensius homo copiosissimus Ci. kaj spreten govornik, copiose Sosippus dixisse dicitur, copiose loqui ali defendere causas reorum, copiose laudatur Apronius Ci., copiose tractare aliquid Q., causam copiosissime disputare Ci. ali copiosissime defendi Cu. zelo obširno; (o snovi) jedrnat, bogatega jedra: materia Plin. iun., copiosa rerum varietas Ph.
b) darovit = zelo nadarjen, mnogoveden, preučen, obsežnega znanja: ingenium facile et c. Q., ingenium facile, copiosum, suave Lact., ingenium copiosissimum Plin. iun.
dēnsus 3, adv. -ē (adj. pt. pf. glag. dēnsēre)
1. gost: terra, densior silva Ci., densiores silvae C., saepes densissima C., aequor d. (= gelu strictum) Lucr., aristae, fagi umbra V., aquilo V. goste oblake podeč, imber densissimus V., densum pingue V. tolsta piča, d. aër H., plagae H. goste mreže, litus O.; subst. neutr. pl.: per silvarum densa Amm.; redko (pesn.) z abl.: caput densum caesarie O. gostolasa, trames densus caligine opacā O., corpora densissima saetis O. gosto obrasla z … ; adv. dēnsē (na) gosto: Mel.; v komp.: dēnsius caesae alni Plin., dēnsius se commovere Amm.; v superl.: dēnsissimē calcare aliquid Vitr.
2. occ. gost = mnogoštevilen, obilen: Teucri V., densos fertur moriturus in hostīs V., mille rapit densos acie atque hastis V. v gosti vrsti bojujočih se in s številnimi sulicami oboroženih, (apes) circa regem densae V., densissimi castris C., agmen densum, densissimum Suet.; z abl.: acies densa armis virisque T. gosta vojska oboroženih mož; (o stvareh): densa inter tela feruntur V., d. trabes, d. foramina O., dens (pectinis) densus Tib. (gl. pri dens 2.).
3. pren.
a) pogosten, nepretrgan, neprestan: spicula castris densa cadunt V., densos divûm numerabat amores V., densis ictibus heros … pulsat versatque Dareta V., densior hinc suboles V., d. silentia Val. Fl. dolgotrajno, furtorum densior fama Lamp.; enalaga: increpuit densis alis V. je pogosto zašumel, densa frigoris asperitas O. neprestano hud mraz; adv. dēnsē pogosto(ma), zapored(oma): Cael., Amm.
b) ret. α) stisnjen, v komp.: O., quod … eluceat aliquando, idem apud alios dēnsius, apud alios fortasse rarius Ci. β) jedrnat: d. vox Q., densus et brevis Thucydides Q., Euripides sententiis densus Q. bogat z mislimi.