-
dēmordeō -ēre -mordī -morsum odgrizniti (odgrizovati), razgristi, razžvečiti: ungues Pers. (o premišljajočih); od česa? ligno fulmine icto d. aliquid Plin.
-
dēmoror -ārī -ātus sum
1. intr. obotavljati se, (po)muditi se: Cod. Th., Cod. I., ille nihil demoratus exsurgit T. brez obotavljanja, quam diu legationis causā ibi demorantur Dig., d. Antiochiae Vulg.
2. trans. zadrževati, muditi, ovirati: Col., Sil., Cod. I., aliquem diu Pl., aliquem diutius Ci., d. eorum eruptiones C., nullo hoste iter (pomikanja) demorante C., equitatum praemisit ad novissimum agmen demorandum C., quid … fando surgentīs demoror austros? V. čemu … vam ne dam porabiti … južnih vetrov? inutilis annos demoror V. še životarim; z abl.: Teucros quid demoror armis? (od orožja, od boja) V.; s finalnim stavkom: variis artibus demorari (Britannicum), ne cubiculo egrederetur T.; occ.: mortalia demoror arma V. čakam učinek smrtnega orožja.
-
dēmoveō -ēre -mōvī -mōtum
1. z mesta spraviti (spravljati), odmakniti (odmikati), premakniti (premikati), odpraviti (odpravljati), odstraniti (odstranjevati), odriniti (odrivati): cave … oculos a meis oculis quoquam demoveas tuos Ter. nikar ne odvrni, manu demotus Ci., Pompeius … vestri facti praeiudicio demotus Italiā decessit C., matre demotā T., in insulas demoti sunt T. so bili pregnani, d. munitiones Amm. Od kod? s samim abl.: demovendis statu suo sacris L. s svojega položaja odrinjeni, Clanis solito alveo demotus T.; s praep.: demoveri et depelli de loco Ci.; pren.: d. aliquem de sententia Ci. odvrniti od misli, izbiti mu misel iz glave, consulem de rei publicae praesidio Ci., eum de suo cursu Ci., culpam ab aliquo, odium a nobis, labem a re publica Ci., sperabam hanc a me posse molestiam demoveri Ci., d. animum loco et certo de statu Ci. ali mentem ex sua sede et statu Ci. zbegati, cum te neque fervidus aestus demoveat lucro neque hiems H.
2. occ.
a) pregnati, izpodriniti: populum Romanum de suis possessionibus Ci., ex ea possessione rem publicam Ci., non alteros demovisse, sed suos constituisse Ci.
b) koga iz službe izriniti, odsloviti, odstaviti, ob službo spraviti; z abl.: d. aliquem ordine, Burrum praefecturā, Pallantem curā rerum T.; abs.: d. centuriones T., spe obiectā principis loci, si priorem aetate et iam labefactum demovisset T.
-
dēmulceō -ēre -mulsī -mulsum in -mulctum od zgoraj do spodaj (poseb. ljubkovaje) (po)božati, (po)gladiti: caput Ter., dorsum (equis) L., linguā leniter crura alicuius et manus Gell. obliz(ov)ati, aures (sibi) Lact.; pren. ljubkovati koga, dobrikati se komu, z dobrikanjem pridobi(va)ti si koga: d. animum Gell., ita motus et demulctus et captus est Gell.
-
dēmum, st.lat. tudi dēmus, adv. (superl. k dē, pravzaprav = „prav spodaj“: demus je nom., demum adv. acc. kakor primum: prō); kot naslonka poudarjeni besedi zapostavljena. Časovno in pogojno
1. naposled, nazadnje, šele: ego novos maritus anno demum quinto et sexagensumo fiam Ter., quarta vix demum exponimur hora H., decimo demum pugnavimus anno O., quod oppidum Hispaniae … inlitis d. galbano facibus succenderit Suet., ut d. fato functum (eum esse) palam factum est Suet.; demum pogosto označuje, da se bo kaj le ob kakem določenem pogoju zgodilo = le, šele: damnatus d. reddidit ducentos et mille Philippûm Pl., quem (pontificatum) numquam vivo Lepido auferre sustinuerat, mortuo d. suscepit Suet.
2. (v zvezi z drugimi časovnimi členki) šele,
a) glede na sedanjost: nunc demum zdaj šele: Kom., Plin. iun., nunc d. intellego P. Clodi insulam esse venalem Ci., dixit nunc d. se voti esse damnatum N.
b) glede na preteklost in prihodnost: tum demum takrat (tedaj) šele: Cels., Col., Plin. iun., tum d. Ariovistus partem suarum copiarum … misit C., tum d. veram deditionem facere conatus est S., tum d. impulsi Latini perculsaque inclinavit acies L., tum d. admissi stagna exoptata revisunt V., tum d. ingemuit O., tum d. sciam recte monuisse, si tu recte caveris Pl., quod si convenerit, tum d. decebit ingredi in sermonem Ci., tum d. mihi procax Academia videbitur, cum … Ci.; v istem pomenu tudi: tunc demum: Cels., Suet., iamque exire necesse erat: tunc d. intrat tabernaculum Cu., tunc d. intelleges, quid faciendum tibi, … cum didiceris, quid naturae tuae debeas Sen. ph.; podobno: modo demum prav zdaj, ravno zdaj: Ter.; iam demum zdaj šele: O.; post demum potem šele: Pl., post Idus Martias d. Ci. šele po … ; star. igitur demum ali demum igitur torej šele, šele torej: Pl.; podobno: post igitur demum: Pl.
3.
a) (v zvezi s kakim zaimkom) šele, prav: id demum Kom., Ci. ep., ille d., hoc est d. Pl., idem velle atque idem nolle, ea demum firma amicitia est S., ea d. Romae libertas est L., sciscitando eo d. pervenit, ut … L., illa seges d., hac d. terrā V., is d. Plin. iun.
b) (v zvezi z adv.) ibi demum (krajevno in časovno) tu (tam) šele, tedaj šele: Q., Stat., illic ibi d. est locus, ubi … Pl., ibi d. ita agere tulit, ut … Ter., placidāque ibi d. morte quievit V.; ita demum ali ita … demum tako (na ta način) šele, šele s tem pogojem: Suet., Icti., si plus humoris excernitur quam assumitur, ita d. secundae valetudinis spes est Cels., quibus omnibus ita d. similis adolescet, si imbutus honestis artibus fuerit Plin. iun., quam rem ita graviter tulit Alexander, ut … bellum deprecantibus ita demum remiserit, ut oratores et duces … sibi dedantur Iust.; sic demum tako šele: sic d. lucos Stygis … aspicies V., sic d. socios consumpta nocte reviso V.
4. (poudarjajoč, stopnjujoč)
a) šele prav, zares: ea sunt enim demum non ferenda in mendacio Ci., immemor est demum O., non superstitiose cogitatis demum est inhaerendum Q.
b) pri komp.: še, celo še: latius demumst operae pretium ivisse Pl., videamus ergo, num haec expositio longior demum debeat esse Q.
c) (omejujoč in obenem stvar poudarjajoč) le, samo, včasih = vsaj: suis demum oculis credidit Q., nobis autem utilitas d. spectanda est Traian. ap. Plin. iun., post somnum demum (vsaj) … equo vehor Plin. iun., testatus est … id d. se habiturum Suet. da bo imel le to za svoje.
-
dēmūtō -āre -āvī -ātum
1. trans. spremeniti (spreminjati): imperium, orationem, animum Pl., ingenium Pl. izpriditi, voces Ca. ap. Macr., igitur … placitum instituto flaminum nihil demutari T., sententiam suam in iis d. Gell.
2. intr.
a) drugače biti, razlikovati se: numquid videtur demutare Pl., paululum ali minimum ab aliqua re d. Ap. razlikovati se malo ali prav nič, tako tudi nihil ab aliqua re ali prorsus nihilum de aliqua re d. Iul. Val.
b) po mišljenju spremeniti (spreminjati) se: uter demutassit (star. = demutaverit) Pl., non demutabo Pl. = pri tem ostane; od tod odvrniti se od česa in nagniti (nagibati) se k čemu: in nuptias Cleopatrae Iul. Val.
-
dēnārius 3 (dēnī) ki ima v sebi (obsega, poseduje) po deset: nummus d. L. deset asov vreden denar, numerus digitorum Vitr., numerus Aug., Macr., fistulae Plin., Front. ki imajo obseg 10 palcev, pormae Lamp. 10 zlatih denarijev vredni zlatniki. Subst. dēnārius -iī, gen. pl. -ōrum in (večinoma) -ûm, m
1. denarij,
a) srebrnik, vreden sprva 10, po drugi punski vojni 16 asov: Varr., Vitr., L. idr., alicui ad denarium solvere Ci. v denarijih, v rimski denarni enoti, ecquae spes sit denarii Ci. v denarijih izplačan biti, d. argenteus Col., malus Sen. ph., falsus, adulterinus Plin., denarios probare (preskusiti, preskušati) Plin., denariae formae Lamp. ali formae denariorum Isid. = denarii. Soobl. dēnārium -iī, n, v pl.: Pl.
b) zlatnik = 25 srebrnih denarijev: aurei argenteique denarii Petr. (prim. Plin. XXXIII, 3, 13).
c) v času poznega cesarstva bakren denar (popolnoma aeris denarii): Vop., Macr., Cod. Th., Cass.
č) met. = sploh denar: Ci. ep. (ad Attic. II, 6).
2. lekarniška utež (= drachma) drahma: Cels., Col., Plin.
-
dēnārrō -āre -āvī -ātum po vrsti (nadrobno, natančno) pripovedovati (povedati, popis[ov]ati): haec adeo ego iam denarrabo Ter., matri denarrat, ut (kako) … H., d. rem, sicut fuerat Gell.
-
dēnegō -āre -āvī -ātum
1. odločno tajiti, utajiti (utajevati), zanik(ov)ati: Aquilium non arbitramur, qui denegavit Ci. ep., obiecta d. T.; z ACI: datum (esse id) denegant, quod datum est Pl.
2. povsem odreči (odrekati), odbi(ja)ti, kratiti, odločno braniti se (kaj storiti), odločno odreči (odrekati): expetita colloquia et denegata commemorat C., denegat hoc genitor O.; z dat.: si tibi denegem, quod me oras Pl., d. alicui praemium dignitatis Ci., id antea petenti C., nulli adversus Romanos auxilia Hirt., operam rei publicae L., sperata gaudia nymphae denegat O., d. sibi eam gloriam T.; z dvojnim acc.: illa meam mihi se iam denegat Pr.; pren. (o neživih subj.): terra tibi fruges, amnis tibi deneget undas O., ei natura sua oratorium ingenium denegavit T.; z ACI: qui … denegarit se dare granum tritici Pl., qui denegarat se commissurum mihi gnatam suam uxorem Ter.; z inf.: dare denegaris Ter., nec, si plura velim, tu dare deneges H., numquam pro te deneget esse miser Pr.; nihil denegatur alicui s quominus: tamquam nihil denegatum sit ei, quominus paratissimus esset Caelius in Ci. ep.; brez objektnega acc.: cum deprecantibus amicissimus … viris aliquandiu denegavisset Suet.; o abstr. subj.: potest enim mihi denegare occupatio tua Ci. ep.; čisto abs.: si deneget Ter., denegandi pudor Ter.
-
dēnique, adv. (dē in ni iz ne [okrepljevalni členek iz zaimenskega debla „no“, prim. enim] in que „in“; denique torej pravzaprav = in zdaj celo, in potem, in slednjič)
I.
1. (ob koncu naštevanja) (po)slednjič še, naposled: luget senatus, maeret equester ordo, … squalent municipia, afflictantur coloniae, agri denique ipsi tam beneficum … civem desiderant Ci., copia cum egestate, bona ratio cum perdita, mens sana cum amentia, bona d. spes cum omnium rerum desperatione confligit Ci., arma, tela, locos, tempora, d. naturam ipsam … industria vicerat S.; qui tot annos ita vivo … , ut a nullius umquam me tempore aut commodo aut otium meum me abstraxerit aut voluptas avocarit aut denique somnus retardarit Ci., ne nummi pereant aut puga aut fama H.; v soodnosnosti: primum omnium me ipsum vigilare … ; deinde magnos animos esse in bonis viris … ; deos denique inmortalīs huic invicto populo … auxilium esse laturos Ci.
2. occ. (ob koncu stopnjujočega naštevanja) (po)slednjič, celo, vrh tega še: omnia sua iura, commoda, auxilia, totam d. libertatem Ci., consilium ceperunt plenum sceleris et audaciae, ut nomen huius de parricidio deferrent, ut ad eam rem aliquem accusatorem veterem compararent, … denique ut … tempore ipso pugnarent Ci.
3. (brez izvedenega naštevanja) potem, in potem: ille imperat reliquis civitatibus obsides, denique ei rei constituit diem C. (zaporedje je izraženo v množini občin, zaključek posameznih ukazov je določitev roka), audiamus igitur Sextilium; fratres d. prodeant Ci., non movetur pecunia; denique, quae ornamenti causa fuerunt, non requirit Ci.; včasih = deinceps zapored(oma), po vrsti: sic ei procedit post principio d. Pl.
4. (dodaja le en splošnejši pojem) naposled, sploh: quod nemo bonus, nemo d. civis est, qui … Ci., qui non civium, non d. hominum numero essent L., dum mea delectent mala me vel d. fallant H., vitavi d. (kvečjemu) culpam, non laudem merui H.; stopnjevalno = da celo, in celo: pernegabo atque obdurabo, periurabo d. Pl., hominem … custodiae non audet committere, d. Syracusas totas timet Ci.; v vprašanjih: nonne satis fuit iis gratias agi, denique … honoris aliquid haberi? Ci., ubi erant ceteri creditores? d. hoc tempore ubi sunt? Ci.; protivno dodaja tisto, za kar predvsem gre = a kar je glavna stvar: Ci.; occ.
a) (poudarja kak zaimek) prav: is enim d. honos mihi videri solet, qui … propter magna merita claris viris defertur Ci. ep., siqua metu dempto casta est, ea d. casta est O.
b) (zmanjševalno) vsaj: quod … nostros praesidia deducturos aut d. indiligentius servaturos crediderant C.
5. (na videz samostojno, kot sklep) končno, skratka, z eno besedo: nihil est d. in natura rerum omnium, quod se universum profundat Ci., d. omnia Ci. ali omnia d. Plin. iun. skratka vse, denique haec fuit altera persona Thebis N., d. sit finis quaerendi H., sunt certi d. fines H., d. sit quidvis simplex dumtaxat et unum H.
6. (naznanja nastop česa že davno pričakovanega) naposled, vendar že, vendarle: aliquam mihi partem hodie operae des d. Pl., quae (urbana) ego diu ignorans ex tuis … litteris … d. cognovi Ci. ep.; occ. (pri izrazih nejevolje ali iron.) nazadnje celo, pa ne da bi: quam benigne! d. usi liberalitate Antoni milites imperatorem reliquerunt Ci., ii d., … qui omni tempore in praeda et in sanguine versabantur, Sex. Roscio temporis illius acerbitatem iniquitatemque obicient … ? Ci., postero d. die ecquid praesidi usquam habueris, an tu cohorsque in castra vestra virtute perruperitis? L.
7. na ta način, tako, tako tudi: Huius victoriae callide dissimulata laetitia est. Denique non solita sacra Philippus illa die fecit, non in convivio risit, … Iust., pulcherrima Campaniae plaga est: nihil mollius caelo: d. bis floribus vernat Fl., Exstat quidem exemplum eius, qui gessit (magistratum caecus). Appius d. Caecus consiliis publicis intererat Dig., In quaestionibus laesae maiestatis etiam mulieres audiuntur. Coniurationem d. Sergii Catilinae Fulvia mulier detexit Dig.
II. časovno:
1. nazadnje, naposled: apud Segestanos nemo illud signum audebat attingere: barbaros scitote adductos esse operarios; ii d. illud sustulerunt Ci., his moenia quaere, magna pererrato statues quae d. ponto V.
2. šele: mortuo d. clodio Ci., multo d. die C. šele pri belem dnevu, octavo d. mense C.; često v zvezi z drugimi časovnimi adv. (skoraj = demum) šele, prav, ravno: nunc d. Ci. ep., O. zdaj šele, prav zdaj, pravkar, tum d. Pl., Ci. takrat (tedaj) šele, potem šele, modo d. O. šele pravkar.
-
dēns dentis, m
1. zob (človeški in živalski): Pl., Varr., Cels., Plin. idr., dentibus … in ore constructis manditur atque ab his extenuatur et molitur cibus Ci., eorum (dentium) adversi Ci. prednji zobje, ruit dentesque … exacuit sus V. čekane, dentes aprorum O., deus eburneus Ci. ali eburnei dentes L. slonovi okli, slonova kost = (pesn.) Indus dens Cat., dentes Indi O., Numida dens O., Libycus d. Pr., d. Erythraeus Mart., d. eburnus ali niveus Cl.; d. domitus (leonus) O. zob ukročenega leva, (leonis) blandus d. Mart. le igraje poprijemajoči, ne zgrabljajoči zob; preg.: aliquem albis dentibus deridere Pl. bele zobe kažoč smejati se komu, režeč (= hudo) smejati se komu, venire sub dentem Petr. v žrelo (v roke) priti komu; pren.: uničujoči „zob časa“: vitiata dentibus aevi O.; podobno: leti sub dentibus ipsis Lucr.; vse oglodavajoči „zob nevoščljivosti“, „zob zavisti“: hoc maledico dente carpunt Ci., iam dente minus mordeor invido H., siquis atro dente me petiverit H., cruento dente lacessiti H., quia laedere vivos livor et iniusto carpere dente solet H., dente Theonino circumrodi H., malignitatis dentes vitare Val. Max., mordaciorem improbo dente appetere Ph., culpans in me aliquid maledico dente Aug.
2. pren. zobaste stvari: dens ancorae V. kavelj, d. vomeris, aratri V. = d. curvus O. ukrivljeni konec lemeža, curvus Saturni d. V. kosir, vinjek, d. uncus V. kramp, kopača, isto (v pl.) ruricolae dentes Lucan.; dentes serrae Vitr., Plin. ali perpetui dentes (serrae) O. zobje na žagi, dentes forcipis Varr., dentes pectinis Varr. ali insecti dentes O. zobje (tkalskega) grebena, densus d. Tib., Cl. gost (z gostimi zobmi) glavnik, fixus d. Tib. kljukec, tatinski ključ, dentes muri Vitr. nazobčano zidovje (ki veže pročelna zidova).
Opomba: Gen. pl. dentium; da je le dentum pravilna oblika, trdi napačno: Varr.
-
dēnseō -ēre (—) -ētum (dēnsus)
1. (z)gostiti, zgoščevati: d. alta caeli templa Lucr., rarum pectine denset opus O.; v pass. (z)gostiti se, zgoščevati se: Lucr., nocte densentur tenebrae V., cantato densetur carmine caelum O., mulierum corpus quasi naturali frigore densetum Macr.
2. occ.
a) na gosto postaviti (postavljati): d. frontem (exercitūs) S. fr., sociata examina Sil.; v pass. na gosto postaviti (postavljati) se: totis agmina densentur campis V., densetā scutorum compage semet … praestruebant Amm. z gosto steno ščitov.
b) zgostiti (zgoščevati) = narediti (delati), da sledi hitro drugo za drugim: manu spargens hastilia denset V., denserent ictūs T.; v pass. hitro drugo za drugim slediti: mixta senum ac iuvenum densentur funera H. se kopičijo.
-
dēnsō -āre -āvī -ātum (dēnsus)
1. (z)gostiti, zgoščevati: Plin., Macr., Iuppiter … austris densat, erant quae rara modo V., male densatus agger L. malo trden.
2. occ.
a) gosto zvrstiti (zvrščati), gosto stakniti: d. catervas V., densari ordines iussit L., densatis ordinibus L., scutis super capita densatis L., densatis agminibus Cu., densantes se in cuneos Amm.
b) v govoru podobe, izraze kopičiti: Q.
-
dēnsus 3, adv. -ē (adj. pt. pf. glag. dēnsēre)
1. gost: terra, densior silva Ci., densiores silvae C., saepes densissima C., aequor d. (= gelu strictum) Lucr., aristae, fagi umbra V., aquilo V. goste oblake podeč, imber densissimus V., densum pingue V. tolsta piča, d. aër H., plagae H. goste mreže, litus O.; subst. neutr. pl.: per silvarum densa Amm.; redko (pesn.) z abl.: caput densum caesarie O. gostolasa, trames densus caligine opacā O., corpora densissima saetis O. gosto obrasla z … ; adv. dēnsē (na) gosto: Mel.; v komp.: dēnsius caesae alni Plin., dēnsius se commovere Amm.; v superl.: dēnsissimē calcare aliquid Vitr.
2. occ. gost = mnogoštevilen, obilen: Teucri V., densos fertur moriturus in hostīs V., mille rapit densos acie atque hastis V. v gosti vrsti bojujočih se in s številnimi sulicami oboroženih, (apes) circa regem densae V., densissimi castris C., agmen densum, densissimum Suet.; z abl.: acies densa armis virisque T. gosta vojska oboroženih mož; (o stvareh): densa inter tela feruntur V., d. trabes, d. foramina O., dens (pectinis) densus Tib. (gl. pri dens 2.).
3. pren.
a) pogosten, nepretrgan, neprestan: spicula castris densa cadunt V., densos divûm numerabat amores V., densis ictibus heros … pulsat versatque Dareta V., densior hinc suboles V., d. silentia Val. Fl. dolgotrajno, furtorum densior fama Lamp.; enalaga: increpuit densis alis V. je pogosto zašumel, densa frigoris asperitas O. neprestano hud mraz; adv. dēnsē pogosto(ma), zapored(oma): Cael., Amm.
b) ret. α) stisnjen, v komp.: O., quod … eluceat aliquando, idem apud alios dēnsius, apud alios fortasse rarius Ci. β) jedrnat: d. vox Q., densus et brevis Thucydides Q., Euripides sententiis densus Q. bogat z mislimi.
-
dentātus 3 (dēns)
1. zobat, ki ima močne zobe: si male dentata (puella) est O. če ima slabe zobe, Aegle Mart.; kot vzdevek ljudem, ki so se rodili z zobmi, npr. M. Curius Dentātus Manij Kurij Dentat: Plin., Gell.; occ. zobat = zgrabljiv: d. bestiae Ulp. (Dig.), Amm. (o zvereh, ki so jih uporabljali pri bojih v amfiteatru); šalj. = grizljiv, ujedljiv: vir Pl.
2. pren. (o stvareh)
a) zobat, rogljat: rastrum Varr., serrula Ci., serra, crates Plin., tympanum Vitr. palčno (grebenasto) kolo, in modum forficis dentatum ferrum Veg.; capillos meos dentatā manu duxit Petr. prečesala mi je lase s svojimi prsti.
b) z zobom zglajen: charta Ci. ep.
-
dēnūbō -ere -nūpsi -nūptum (od doma proč) omožiti se, zamožiti: nec Caenis in ullos denupsit thalamos O., Iulia denupsit in domum Rubelli T., d. in castellum Ap.; z dat.: Claro fratri denupta Ap.; sramotilno o moških, npr. o cesarju Neronu: nisi … uni ex illo contaminorum grege … in modum sollemnium coniugiorum denupsisset T., cui (Doryphoro) etiam, sicut ipsi Sporus, ita ipse denupsit Suet.; pesn. pren.: d. plantis Col. poet.
-
dēnūdō -āre -āvī -ātum
1. razgaliti (razgaljati), razkri(va)ti: ossa Pac. fr., artūs Sen. tr., matres familias et … virgines Suet., femur virginis Vulg., ne denudetur (Verres) a pectore Ci.
2. pren.
a) razode(va)ti: denudavit mihi suum consilium L., d. arcana amici Vulg.
b) koga ogoliti, opleniti, oropati česa, s silo mu vzeti kaj: cives Romanos omnes Lentulus in Ci. ep.; z abl.: vide, … ne … iuris civilis scientiam suo … (ornatu) spolies atque denudes Ci., d. aliquem vestimentis Vulg.; occ. komu čete odvzeti in ga tako oslabiti: P. Veg.
-
dēnūntiatiō -ōnis, f (dēnūntiāre)
1. napoved, naznanilo, poseb. vnaprejšnje ali predhodno; abs.: hac denuntiatione conterritus L. ali territus Iust., si … nulla denuntiatione in se conversum intrarit oratio Q.; s subjektnim gen.: ad M. Laecam … Catilinae denuntiatione convenit Ci., d. paucorum, universae civitatis L.; z objektnim gen.: calamitatum Ci., in accusandi denuntiationem ingredi Ci., denuntiatione quietis territus Vell.
2. occ.
a) grožnja, pretenje, pretnja: periculi C., ingentis terroris L., belli Ci., L. ali armorum L. grožnje z vojno, citra hanc denuntiationem (sc. belli) Q., quem consul proscriptionis denuntiatione terrebat Ci. grozeč mu s proskripcijo.
b) jur. α) ovadnikova izpoved, izjava pred sodiščem: accusatorum denuntiationes Suet. β) testimonii d. poziv na pričanje: Ci. γ) predhodno naznanilo koga, da hoče koga tožiti pred sodiščem ali da pride kdo pred sodišče: Symm., Icti.
c) odredba, ukaz: contra denuntiationem senatūs ab eo (sc. a Iugurtha) occisus est L. epit.
-
dēnūntiō -āre -āvī -ātum
1. napoved(ov)ati, na znanje da(ja)ti, naznaniti (naznanjati), izjaviti (izjavljati); abs.: monebo, praedicam, denuntiabo Ci.; z dat. personae.: domino denuntiatum est Ci.; z acc. rei: quid haec repens consternatio denuntiat? Cu. kaj pomeni … ? hoc data arma denuntiant T.; z dat. personae. in acc. rei: illa arma, centuriones, cohortes non periculum nobis, sed praesidium denuntiant Ci.; z ACI: denuntiat Caecinae se armatos habere Ci., quom se (Gorgias) ad omnia … esse paratum denuntiaret Ci., denuntians quidam iussisse consulem ad pedes descendere equites L. poročajoč, consul denuntiavit populo L. Aemilium … cum rege Perseo pugnasse L., mater morituram se ante denuntians Cu.; s finalnim stavkom: tibi … denuntio, ipsi mihi indices, quid extis cognoveris Cu., ut a deo denuntiatum videatur, ut exeamus e vita Ci.; z odvisnim vprašanjem: ut denuntiet, quid caveant Ci., denuntiasti homo adulescens, quid de summa rei publicae sentires Ci.
2. occ.
a) (za)pretiti komu s čim: d. proscriptionem, caedem, direptionem Ci., mihi caedem et dimicationem Ci., mortem Miloni Ci., ei (Sulpicio) vim denuntiabat, rei publicae minabatur Ci., mihi … vim, arma, exercitūs, imperatores, castra denuntiabat Ci., d. alicui catenas Sen. rh., poena, quam lex denuntiat Icti.; brez obj. v acc.: is, qui antea denuntiarat Ci., (Clodius) volitat, furit, multis denuntiat Ci., praesertim cum tribunus plebis vel denuntiare potueris vel etiam cogere Ci., qui manu sublatā denuntiant Q.; poseb. bellum d. Ci., C., bellum d. ante et indicere Ci.
b) zapovedati, (za)ukazati, veleti, naročiti (naročati); abs.: d. veteranis Brutus et Cassius in Ci. ep.; z acc.: iter ad novum imperatorem Suet.; s finalnim stavkom (prim. zgoraj navedene finalne stavke): moneo, praedīco, denuntio: qui … professi sunt, abstineant in hoc iudicio manus oculosque ab hoc scelere nefario Ci., denuntiatum senatūs verbis, facerent propere ex urbe ab ore atque oculis populi Romani L., audebat denuntiare Caesari, excederet Siciliā Vell., Gaditanos denuntiavisse Gallonio, ut sua sponte excederet Gadibus C., voce clara denuntiasse sibi, ut triduo regni sui decederent finibus L., ei senatus denuntiaret, ne oppugnaret Saguntinos Ci., legati venerant … denuntiatum Fabio senatūs verbis, ne saltum transiret L., satis habuit pro contione denuntiare, ne preseverarent Suet.; z ACI: capite se illum demnaturos denuntiarunt N.; redk. s samim inf.: prorumpit Narcissus denuntiatque centurionibus et tribuno … exsequi caedem T., denuntiant hospiti nostro nos … dedere potius, quam … Ap., denuntiat praeco neque principia dicere neque miserationem commovere Ap.
c) kaj prihodnjega (hudega) naznaniti (naznanjati), napoved(ov)ati, prerokovati, pomeniti: qui (Hector) moriens propinquam Achilli mortem denuntiat Ci., Celaeno … tristes denuntiat iras obscaenamque famem V., caeruleus (color aurorae) pluviam denuntiat, igneus euros V., at mihi Persephone nigram denuntiat horam Tib., illa dies hornis caedem denuntiat agnis Pr., arbor … statim pestem denuntians Plin., si id membrum ostenditur, morbum futurum esse denuntiat Cels.; v pass.: quibus portentis magna populo Romano bella perniciosaeque seditiones denuntiabantur Ci., mors denuntiatur, ubi aeger supinus cubat Cels., Caesari futura caedes evidentibus prodigiis denuntiata est Suet., denuntiata mors eius per crinitam stellam Eutr.
č) jur. α) alicui testimonium denuntiare poz(i)vati koga na pričanje: si accusator voluerit testimonium iis denuntiare Ci.; tako tudi testibus d. priče poz(i)vati na pričanje: Q., Plin. iun., testes, quibus nos praesentibus denuntiavimus Ci.; v stiku abs.: fratres saltem exhibe (sc. testes). „Non denuntiavi“ (sc. testibus illis ali iis testimonium) Ci. β) predhodno napoved(ov)ati tožbo = predhodno naznaniti (naznanjati), da hoče kdo po določenem roku začeti tožbo proti komu pred sodnikom: d. alicui SC ap. Ulp. (Dig.); z de: cur tu … de isto potius fundo … Caecinae denuntiabas, … ? Ci.; z ACI: homini Romae in foro denuntiat fundum illum … suum esse seseque sibi emisse Ci. … izjavi, da ga bo s tožbo prijel, češ da je tisto zemljišče njegovo; toda litem d. komu kar brez določenega roka pravdo napovedati in ga pozvati, naj gre z njim pred sodišče: Aur., Symm., pozni Icti. γ) denuntiare in iudicium svoje priče, prijatelje pridobiti, da pridejo ob določenem času kot priče pred sodišče: in iudicium ut denuntiaret Ci.; toda iudici denuntiare sodnika obvestiti, da je tožnik odstopil od tožbe: iudici hic denuntiavit, absolutus est Ci.
-
dēnuō, adv. (skrč. iz *dē novō)
1. = de integro znova, zopet, spet: aedificantur aedes totae d. Pl., urbes terrae motu subversas d. condidit Suet.
2. = iterum drugič, v drugo, še enkrat: d. dicere Pl., in Etruria rebellante d. L., (Alcibiades) d. in voluntarium exsilium proficiscitur Iust.
3. = rursus o tistem, kar se kdaj (ne ravno drugič) ponavlja, zopet, spet: etiam d.? Pl. že zopet? dabit hic pugnam aliquam d. Ter., quintus annus cum in te praetorem incidisset, censa (Sicilia) d. est Ci.; pogosto pri glag., ki so zloženi z re: d. redire Pl., d. referre, respondere Ter., recita d. Ci. beri nam zdaj zopet, beri nam naprej; tudi rursum d. Pl. ali rursus d. Auct. b. Hisp.
4. zopet, spet (= gr. αὖ) poudarja nastop novega dejanja, ki je navedenemu nasprotno ali vsaj različno od njega: aperi, … : continuo operito d. Pl. in potem (ga) takoj zopet zapri, nec quicquam magis nunc metuo quam ne d. miser aliquo extrudar hinc Ter., quae d. alio membro orationis excipitur Corn.