agitō -āre -āvī -ātum (frequ. in intens. glag. agere).
I.
1. često ali silno (za)gibati, zagnati, metati, poganjati, majati, tresti, stresati ipd.: eam (navem) in portu agitari iubet N. da naj se giba, zadržuje, niti corporibus et ea huc et illuc... agitare S., ag. corpus Q., Plin. iun., caput Col., pulmonem Iuv., digitos Plin. iun. na prste šteti, manibus habenas O. voditi voz, držati vajeti, deus agitat hastam O. vihti tirsovo palico, tenues agitantia fumos nubila Q. lahen dim dvigajoči, respuit ad se atque per aes agitat Lucr. (o magnetu); v pass.: quod ipsum agitatur aliunde Ci., atomi inter se agitantur Ci. iubebis agitari, quod decoxeris Col. pomešati; o majanju, stresanju vetrov: ag. capillos, aristas O., cupressos, ornos H., Zephyris agitata Tempe H., ventis agitatur pinus H., arena magnā vi agitata (vento) S. vzvalovan, rati humum aridam vento agitari S. da dviguje veter suho prst, dum volat, arserunt agitati fortius ignes (sc. amoris) Q. je z gibanjem močneje vzplamtel ogenj ljubezni; pren.: mens agitat molem V. duh sveta giblje vesolje.
2.
a) (živali) gnati, goniti, poditi, usmerjati, ravnati, jahati, jezditi: iumentorum gregem Varr., lanigeros greges hirtasque capellas V. na pašo goniti = rediti, equum V., agitantur quadrigae Varr., ag. quadrigas bigasque et equos desultorios Suet., spatium agitandi (sc. equos) N. terišče, dirkališče, sacros ag. iugales (dracones) O., biiugos leones Lucr.; sinekdoha: centum quadriiugos agitabo ad flumina currūs V. bom gnal, poženem; pren. naganjati, priganjati, spodbadati, vzpodbujati, razdražiti (razdraževati): est deus in nobis, agitante calescimus illo O., quem gloria Turni obliquā invidiā stimulisque agitabat amaris V., infidos agitans discordia fratres V., licentia populum agitandi, quoquo vellent T., agitatus cupidine regni Fl., agitare per studia ingenia Sen. ph. vežbati, agitari geometriā animos Q.; in furias (do besnosti) agitantur equae V., in exitium urbis agitata gens Fl.
b) (zveri) goniti, poditi, loviti: feras Ci., V., aquila insectans alias aves et agitans Ci., cursu agitabis onagros V., in retia cervos ag. O., ag. chelydros V. (pre)poditi, lupus etiam Romae interdum agitatus L.; redko = ljudi poditi: ag. totā urbe (sc. hostes) V.; pren.: ag. saltus venatu Ps.-Q. ali Dictaeos saltus Sil. pregoniti, preloviti; preganjati, vznemirjati, mučiti, trapiti: Cu., dii deaeque te agitant irati Pl., quae res te agitat? Pl. kakšna mora te tlači? atra bilis agitat hominem Pl., ag. rem publ. S., primo commotus metu divorsus agitabatur S., ag. Troianos terris et undis V., agitata numina Troiae V., delectu acerbo ag. iuventutem L., ne te semper inops agitet vexetque cupido H., ut eos agitent insectenturque furiae Ci., amens agitantibus furiis sororis ac viri L., scaenis agitatus Orestes V. na odru od Furij preganjani, scelerum furiis agitatus V., suum quemque scelus agitat Ci., quae deinde agitet fortuna V. ga preganja, gentes ag. quietas V. (da bi jih prenaglil k sklepu zaveze), quos agitabat timor T.; agitata aequitas Ci.; često: animum agitare S., L. vznemirjati se; (z besedami) prerešeta(va)ti, zasramovati, šibati, zasmehovati, rogati se komu: agitat rem militarem, insectatur totam legationem Ci., facete agitavit in tribunatu Gracchum Ci., vesanum poetam agitant pueri H., ag. alicuius saevis fastidia verbis H.
c) roparsko odganjati: hominum praedas et pecorum Amm.
č) (vodovje) vzburiti (vzburjati), (vz)burkati: mare ventorum vi agitari atque turbari Ci., freta ponti agitare V., defluit saxis agitatus humor H., austro agitata Charybdis O., agitata fluctibus Helle Pr.; pren. vzburkati, razburiti (razburjati), (z)begati: plebs agitata tribuniciis procellis L., rebus agitatis Ci. v burnem času.
II.
1. (dela, dejanja) opravljati, izvrševati: custodiam, vigilias Pl. na straži biti, stražiti, praesidium S., T. straža biti, stražiti, imperium S. oblast izvrševati, imeti, inter pastores regnum Iust. kralja igrati, mutas artes V., honorem T. častno službo opravljati, latrocinia T., diurna nocturnaque munia in armis agitabantur T., omnia, quae per hoc triennium agitata sunt Ci. kar se je godilo, mens rationibus agitandis exquirendisque alebatur Ci. z razpravljanjem in pregledovanjem računov, in dies plura ag. S. vsak dan si več dela dajati, praecepta patris S. naročila izpolnjevati, iustitiam Plin. iun. izvrševati, odium T. stresati, pacem an bellum S. mirovati ali vojevati se, moras S. obotavljati se, odlašati, consilia ad movenda bella L. ukrepati glede..., secreta consilia L. tajne naklepe snovati, concilium L. skupščino imeti, zborovati, imaginem belli navalis Fl. na morju (pomorsko) vojaško vajo imeti; sat agitare z gen. dosti dela (opravkov, opraviti) imeti s čim: nunc agitas sat tute tuarum rerum Pl.; abs. postopati, vesti se: in potestatibus eo modo agitabat, ut... S., ferocius ag. S., varius agitat S., paucorum arbitrio... agitabatur S.; v pass. izvrševati se, često = biti: pax agitatur, indutiae agitabantur S., laetitia, maeror, luctus atque gaudia agitabantur S., agitabantur pro ingenio ducis callidiora consilia L., dissensio multos annos agitata Ci.
2.
a) (slavnosti, praznike) obhajati, praznovati, (sveta opravila, pojedine) opravljati, (šale) uganjati: ag. Dionysia Ter., hunc diem suavem meum natalem Pl., cuius nomine apud Siculos dies festi agitantur Ci., agitare convivium Pl., Ter., Fr., convivia O., Suet., sacra Cat., iocos O., Pers., choros V. rajati, gaudium atque laetitiam S. svojo (notranjo) radost na glas izražati, festa gaudia Sil.
b) (čas) prebiti, preživljati: aevum sub undis, sub legibus V., tum vita hominum sine cupiditate agitabatur S., ag. noctem apud aquam, dies noctesque pro muro S.; abs. živeti, obstajati: Gallia... nunc malis fructibus vix agitat S. fr., agitandi inops S. brez imetja, ubožen, bene agitare Gell. dobro se imeti.
3. potikati se kje, muditi se, (pre)bivati, domovati: equitatum omnem... pro castris agitare iubet S., hi propius mare... agitabant S., consul dum inter primores agitat L., laeti neque procul Germani agitabant T., vacuis porticibus secretus agitabat T., qui montium editis... ferocius agitabant T., hic duae validissimae gentes... agitabant Fl.
III.
1. razgovarjati se o čem, razpravljati, pretresati kaj: has res C., rem sermonibus L., non agitanda res est? non in medium proferenda? Ci., ag. sententiam in senatu Ci., agraria lex vehementer agitabatur Ci., res in senatu agitari coepta S.; z ACI = trditi: Auct. b. Hisp.; o čem razpravljati, pogajati se: Romae per omnes locos et conventus de facto consulis agitari S., agitare de foedere L., agitatum est, ut tribuni crearentur L.
2. pren.
a) v mislih ukvarjati se s čim, premišljati, razmišljati, preudarjati, presojati, posvetovati se; večidel z dostavki: ag. rem in corde Pl., cum corde suo Fr., in animo L., in mente Varr., Ci., mente Ci., L. idr., cum animo S. fr., animo (animis) Ci., S., Cu. idr., secum Ter., S. idr., de te autem ipso... est tuum sic agitare animo, ut... Ci. ep. postaviti se v tak duševni položaj; tudi brez takih dostavkov: rem a me... multum agitatam requiris Ci., quae cum multos dies noctesque aestuans agitaret S., ag. fugam S. fr., V., L. misliti na beg; z de: de Rhodani transitu, de regno, de inferendo bello L., de supremis T. ali de extremis secum Fl. misliti na smrt, de adoptione secum et cum proximis T., de petenda civitate Suet.; z odvisnim vprašanjem: agitare coepit cum suis, quibusnam rebus pecuniam facere posset Ci., cum, quidnam esset, animo agitaret L., quonam modo caelestes honores usurparet, coepit agitare Cu., an expeditis legionibus... pergeret..., agitavit T.; z ut: ut vivum Alexandro traderent, agitantes Cu.; s pt. fut. (po grščini): Alexandrum... interempturi (= ut interimeretis) seditionibus agitastis Iust.
b) v mislih imeti, misliti, nameravati (kaj storiti), kaniti, namerjati: defectionem L. epit., moenia novae urbis Fl. misliti novo mesto ustanoviti, quae contra Persas animo agitabat Cu.; z inf.: ut mente agitaret bellum renovare N., aliquid invadere magnum mens agitat mihi V., agitasse Dareum custodiam corporis sui peregrino militi tradere Cu.; abs.: longe aliter agitabat S. imel je povsem druge načrte, naklepal je povsem drugače. Od tod adj. pt.pf. agitātus 3 vzburjen, vzbujen, živahen: actio paulo agitatior Q., omnia agitatiora Q. vse živahnejše vloge, agitatior animus Sen. ph., novum testamentum omni doctrina agitatius Tert.
Zadetki iskanja
- amāricō -āre (amārus) ogorčiti, razburiti (razburjati), (raz)dražiti: Plin. Val., Vulg.; tudi (menda dep. amāricor) = ogorčen biti, razsrjen biti: qui congregabis amaricantes Aug.
- arrigō -ere -rēxī -rēctum (ad in regere)
1. vzravna(va)ti, vzdigniti (vzdigovati), pokonci postaviti: arrectis in hastis praefigunt capita V., arrecti litore currūs V., pectora quorum (anguium) inter fluctus arrecta... superant undas V., arrectae squamae V., comas arrexit (leo) V. je naježil grivo, se je naježil, arrectae horrore comae V. nasršeni; arrigere aures Ter. uho nastaviti, suo mihi hic sermone arrexit aurīs Pl., arrectis auribus horrent quadrupedes O. z nastavljenimi ušesi, silent arrectisque auribus adstant V., arrectis luminibus V. z dvignjenimi očmi; constitit in digitos... arrectus V. vzpenši se na prste; v sramotilnem pomenu: arrectus penis Mart; od tod elipt. arrigere (sc. penem) spolovilo dvigniti, pohoten biti (na ženske): arrigere in aliquam Antonius ap. Suet., arrigere ad puellas Mart.; abs.: iam nisi per somnum non arrigis Mart.
2. pren.
a) duševno dvigniti, nape(nja)ti: arrexere animos Itali V. so ostrmeli, arrectae spes iuvenum V., arrecta cupido V. napeto pričakovanje, arrecta omni civitate, quanta fides amicis Germanici... T. ko je bila vsa država v napetem pričakovanju.
b) srce razigra(va)ti komu, koga (o)srčiti, (o)bodriti, spodbuditi (spodbujati), spodbosti (spodbadati), podž(i)gati, razburiti (razburjati), (raz)dražiti: eos non paulum sua oratione Marius arrexerat S., consulis animus... paulum arrectus S., vetus certamen animos eorum arrexit S., libertas praeter spem data arrexit (sc. animos) L., arrectae stimulis irae V.; suos hortando ad virtutem arrigere S., arrecti ad bellandum animi sunt L.; z grškim acc.: his animum arrecti dictis V. ohrabreni. Od tod adj. pt. pf. arrēctus 3 dvignjen, kvišku stoječ, strm: auriculae Col., pleraque Alpium ab Italia... arrectiora sunt L. - asperō -āre -āvī -ātum (asper)
I.
1. hrapaviti, hrapavo ali neravno storiti, napraviti, delati: tabula lapidibus asperata Varr., asperare fauces Cels. kosmatiti, zahripiti, glacialis hiems aquilonibus asperat undas V. vzburka.
2. occ. (po)ostriti, (na)brusiti, (za)šiliti: specillum Cels., abrupta saxa Lucan., pugionem... obtusum saxo T., toda sagittas ossibus asperant T. opremljajo s koščenimi ostmi.
— II. pren.
1. (z)greniti, neužitno narediti (delati): asperandae compositionis gratia Q., lascivas vitae illecebras Prud.
2. vznemiriti (vznemirjati), razburiti (razburjati), nadražiti, (raz)dražiti: hunc... asperavere carmina incertis auctoribus vulgata in saevitiam T., asp. iram victoris T., fratres Stat.; poveč(ev)ati, hujše narediti (delati): ne lenire neve asperare crimina videretur T., asp. indignationem Iul. Val., passionis magnitudinem Cael. - commoveō -ēre -mōvī -mōtum
1. (z)ganiti, (za)gibati, premakniti (premikati): vectibus subiectis signum Ci., columnas Ci. odpraviti, glebam commosset (gl. opombo) in agro … nemo Ci. nihče ne bi bil razbil grude, si una littera commota sit Ci. ko bi se z mesta vzela, nummus in Gallia nullus … commotus est Ci. noben belič se ni obrnil = porabil, ni prišel v promet, c. languentem ali aliquem sui commodi causā Ci. na noge spraviti, radit iter liquidum neque commovet alas V. in pri tem ne gane s perutmi, c. caput Petr., colla Col. izviniti, izpahniti, aequora Lucr. razburkati, saxa, membra stupentia Cu., limites Tert., commoto simul omnium aere alieno T. ker se je vsem hkrati odpovedalo posojilo; pren.: alicui bilem c. Ci. ep. žolč razdražiti = razjeziti; arma c. Cu., Sil. orožje premakniti = (za) orožje zgrabiti, vojno začeti. Od kod? aliquem ab Amalthea Ci. ep., favos sedibus suis (abl.) Col. Posebne zveze: hunc (cervum) … rabidae venantis Iuli commovere canes V. so vzdignile (podžgale); obr.: sacra c. V. (o praznikih) sveto premo zganiti (okrog nositi), tako tudi: c. tripodes Sen. tr., ancilia Serv., struem deo ali samo struem Ca.; pren. (šalj.): mea si commovi sacra (= prevaro) Pl.; voj.: agmen loco c. Sis. ap. Non. premakniti, posteaquam … praetorem commosse (gl. opombo) ex eo loco castra senserunt Ci. da se je pretor vzdignil, da je odrinil, c. aciem L. bližati se v bojnem redu, hostem ali hostium aciem L. prisiliti k umiku; pren.: experiamurque, si possimus cornua commovere disputationis tuae Ci. Pogosto refl. se commovere ganiti (gibati) se, premakniti (premikati) se: neque me commovere possum prae formidine Pl., quis sese commovere potest, cuius ille (Roscius) vitia non videat? Ci., commovere se non sunt ausi N., si se commoverit L., Lanuvii hastam se commovisse L., iam se omnis turba commoverat Plin. iun. Od kod? c. se istim Ci. ep., se ex eo loco Ci., domo ali Thessalonicā se non c. Ci. ep. ne ganiti se, ne oddaljiti se.
2. pren. telesno ali duševno vzdražiti, razdražiti, dražiti, razvne(ma)ti, (z)motiti: quod perleviter commotus fuerat Ci. ep., quae causa Oppianici mentem maxime commovebat Ci., mente commotus Plin. zmeden, commotus habebitur H. za zmešanega, norega, mens commota H., Plin. zmešanost, norost; occ.
a) ganiti koga, seči komu do srca, pretres(a)ti, prevze(ma)ti, zbuditi (zbujati), mikati, zanimati koga: (puella) commorat (gl. opombo) omnes nos Ter., c. iudices Ci., theatrum Q., multitudo misericordiā commota, populus lacrimis Iunii commotus, commoveri Roscii morte, civium fletu Ci., commoti patres vice fortunarum humanarum L., non odio, sed miseratione commotus Cu. ganjen, fortes viri dulcedine gloriae commoti Ci. ki jih je prevzela slast; nec sane satis commoveor animo ad ea, quae vis, canenda Ci. ep. te stvari, ki naj jih opevam po tvoji želji, me sploh ne zanimajo dovolj.
b) vzburiti (vzburjati), razburiti (razburjati), vznemiriti (vznemirjati), (pre)strašiti, osupniti: si quos adversum proelium commoveret C., non solum commoveor animo, sed etiam toto corpore perhorresco Ci., senatus commotus perturbatusque discedit Ci., quibus rebus vehementer commotus C., quibus ex rebus Caesar vehementer commovebatur Auct. b. Afr., nova re commoti N. preplašeni, militum interitu commotus rex Cu., commotus est Tiberius T.; in hac (virgine) commotus sum Ter. pri tej (devici) sem se presenetil, zaljubil sem se vanjo, vidi enim vos in hoc nomine, cum testis diceret, commoveri Ci. da ste pri tem imenu osupnili.
c) (raz)dražiti = razjeziti, razkačiti, razsrditi, razbesneti: animi iudicum impudentiā defensionis commoventur Ci., cum esset ex aere alieno commota civitas Ci., sensit Neptunus graviter commotus V., qui me commorit (gl. opombo), flebit H., c. contionem Cu.
č) omajati, spodnesti (z neslogo): commotā principis domo T.
d) koga nagniti (nagibati), spodbuditi (spodbujati), napotiti, priganjati k čemu: commovit me Ci., neque aequitate orationis neque auctoritate Marcelli commotus est Ci., ab his historia commota est, ut auderet uberius … dicere Ci., usque eo commotus est, ut … Ci., commoveri et amore fraterno et existimatione vulgi C., tua nos voluntas commovit, ut de ratione dicendi conscriberemus Corn., c. homines ad turpe compendium Corn.; pogosto pt. pf. commōtus 3, ki se večinoma ne sloveni: his iniuriis commotus Ci. zaradi teh krivic, hoc nuntio commotus C., N. na to vest, his litteris nuntiisque commotus C.
3. (s prolept. obj.) vzbuditi (vzbujati), povzročiti (povzročati), napraviti (napravljati): risum, alicui misericordiam Ci., miserationem Q., qui desideria imperitorum misericordiā commovet Ci., c. magnum et acerbum dolorem Ci., invidiam in me Ci., suspicio commovebatur Ci. sum se je začel vzbujati, ira tyranni commota est O., c. tumultum aut bellum in Sicilia Ci. povzdigniti, magnos belli aestus Lucr., tempestates certo signo commoventur Ci., hoc infiniti clamores commoventur Plin. iun., plures lacrimas c. Cu. izvabiti; occ. sprožiti, zastaviti besedo, začeti govoriti o čem: nova quaedam c. Ci. — Od tod
I. adj. pt. pr. commovēns -entis ganljiv, v srce segajoč, živ; v komp.: hoc castigandi genus commoventius visum Sen. rh. —
II. adj. pt. pf. commōtus 3
1. omahljiv, negotov, nestalen, neodločen: genus (dicendi) in agendo Ci., aes alienum T.
2. vzburjen, razburjen, razvnet, razsrjen, srdit, vzdražen, razdražen, pobesnel: Sen. ph., Aur., commoto similis Suet., commotus maiorem in modum Claudius T., commotior animus Ci., commotius ad omnia turbanda consilium L. sklep, sprejet v razburjenosti in zmožen, da vse sprevrže, commotissima et familiaris oratoribus figura Fr. — Adv. v komp.: contradicere aliquanto commōtius Aug.
Opomba: Kontr. obl. iz perfektove osnove: commōrunt (= commōvērunt): Lucr., commōrit (= commōverit): Caelius in Ci. ep., H., commōrat (= commōverat): Ter., commōssem, commōsset, commōsse (= commōvissem, commōvisset, commōvisse): Ci. - concieō -ēre -cīvī -cĭtum, pesn. in poklas. conciō -īre -cīvī -cītum
1. skupaj spraviti (spravljati), zb(i)rati, (s)klicati, k sebi poz(i)vati: conciebant populum Enn. ap. Non., concientque miraculo … homines L., humilem conciendo ad se multitudinem L., cum … exercitum ex tota insula conciri videret L., miseratione ac donis auxilia concibant (= conciebant) T.
2. (z oslabelim pomenom predloga) zganiti (zgibati), pognati, nagnati (naganjati), pospešiti (pospeševati); večinoma le v pt. pf.: concitus calcaribus equus Cu., concitus imbribus amnis Cu. narasel in deroč, procursu concitus axis V. naprej deroča, tormento concita saxa V., concita mors ob cruciatus Plin. pospešena; tudi brez določila: concita tela Auct. b. Afr., concita flumina O., c. navis O. hitra, hostem concitus aufert V. hitro; — od tod adv. concitē kar najhitreje: Plin. Val., Ven.
3. pren.
a) z zunanjim obj. razburiti (razburjati), (raz)dražiti, razvne(ma)ti, razjeziti: (mater) fraude aliquorum concita Q., cur hostem conciret? T., (Mela) accusatorem concivit Fabium Romanum T.; pesn.: primo est insano concita cursu O., immani concitus irā V., pulso … concita tympano H., concita dea Sil., freta concita terris V. razburkano morje (ker se valovi zaradi gosto razmeščenih otokov ne morejo razširjati); occ. politično zdražiti, (na)ščuvati, vznemiriti (vznemirjati): plebem contionibus, Etruriam in arma, per legatos homines ad arma, concisse (= concivisse) milites aut plebem ad recuperandam per secessionem libertatem L., ut remotos populos concirent T., c. per largitionem veteranos T.
b) s proleptičnim obj. sprožiti (sprožati), spoče(nja)ti, obuditi, vzbuditi (vzbujati), povzročiti (povzročati), povod čemu da(ja)ti: suo qui tegi tantum concivit mali Pl., iram hanc concivisse Ter., pontus strages conciet Acc. ap. Non., c. seditionem L., T., bellum L., simultates sibi caedibus rapinisque L., varios motus animorum T. - concitō -āre -āvī -ātum (frequ. in intens. glag. conciēre)
1. (od vseh strani) hitro (naglo) zgnati (zganjati), poz(i)vati, zb(i)rati, (s)klicati, (s)tirati: conscribebas servos ex omnibus vicis concitatos Ci., c. familias Ci., maiorem multitudinem armatorum C., omnem iuventutem suam L. pod orožje sklicati.
2. (z oslabljenim pomenom predloga) močno zagibati, pognati (poganjati), nagnati (naganjati), gnati (goniti), tirati: c. auras per viscera Lucr., naves, navem remis L., classem vehementi remorum ictu Cu., telum ex insidiis c. V. (s)prožiti, emittere missilia cum procursu, quo plurimum concitantur tela L. z zaletom, s katerim se kopja najbolj zavihte; (o bitjih): equum in eum concitavit N. konja je pognal proti njemu = zdirjal je (na konju) proti njemu, concitat calcaribus equum L. spodbode, concitant equos L., c. armenta in montes L. gnati, boves in cursum Col., beluam (slona) in fugam Cu.; tudi refl.: Val. Fl., se in hostem c. L. naglo zbežati, Allecto in Teucros Stygiis se concitat alis V. se požene (vzdigne, vzleti); med.: concitati magno cursu C. v viharni naglici.
3. pren. (z zunanjim obj.) gibati, vznemiriti (vznemirjati), vzburka(va)ti: eversas concitat eurus aquas O., ventos ac maria carminibus c. Mel., mare acriore vento concitatum Cu., acrius concitato spiritu Cu. s pospešenim dihanjem, sopeč, c. artūs Lucr. pretres(a)ti; medic.: c. carcinoma ali venas Cels. razdražiti; poseb. duševno vznemiriti (vznemirjati), razburiti (razburjati), preplašiti: animi quodam impetu concitatus Ci., uxor dolore concitata Ci., πάϑος concitat, ἦϑος solet mitigare Q., modi in certaminibus sacris non eādem ratione concitant animos ac remittunt Q.; tudi = spodbosti (spodbadati), spodbuditi (spodbujati), podž(i)gati, priganjati: c. iudicem ad fortiter iudicandum Q., colonias ad audendum aliquid Suet.; v pass.: a corpore animus abstractus divino instinctu concitatur Ci., concitari alicuius cohortatione ad studium cognoscendae … virtutis Ci., concitari ad maturandum N. k naglici, (milites) his inter se vocibus concitati L., ad despiciendam vitam exemplo manipularis militis concitatus Suet.; z inf.: quae vos dementia … concitat, o socii, captam dimittere Troiam? O.; occ.
a) politično razburiti (razburjati), razdražiti (razdraževati), (na)ščuvati, podpihovati, (na)hujskati: opifices et tabernarios Ci., contiones seditiose c. Ci., servitia S., non modo nationes, sed etiam servitia Asin. Poll. in Ci. ep., suos C., familiam seditionibus Col.; s praep.: gentes contra imperatorem nostrum Ci., exercitum adversus regem, Etruriam omnem adversus Romanos L., omnem Galliam ad suum auxilium C., motos metu poenae … ad arma Cu., validos Titanos in arma O.
b) sploh razdražiti (razdraževati), razjariti, razhuditi, razjeziti: furiae concitatae Ci., vexatione Pamphyliae concitari Ci., reprimere concitatam multitudinem N., iniuriis contumeliisque concitatus S., concitatus irā Poenus L., c. animam in iram, tumultuario nuntio milites Cu.
c) z notranjim ali proleptičnim obj. vzbuditi (vzbujati), povod da(ja)ti čemu, povzročiti (povzročati), sprožiti (sprožati), napraviti (napravljati); v pass. tudi nasta(ja)ti, poroditi (porajati) se, vznikniti: c. populi misericordiam Ci., iram, invidiam, odium Ci., Q., risum concitarunt N. vzbudili so le smeh, hoc risum iis concitavit N. ob tem so planili v smeh, c. lacrimas Q., Italiae concursum mea salus concitarat Ci., c. seditionem ac discordiam Ci., tumultum Ci., C., bellum Ci. ep., Hirt., N., L., Fl., sibi pugnam Q., sibi periculum Ph.; tempestates concitantur Ci., nova quaedam … concitari mala videbam Ci., concitatā magnā exspectatione Ci., risus, quo pacto concitetur Ci., ne novum bellum concitaretur Ci., Etruscum bellum pro Veiente concitatum L., pugna atrox concitatur L. vname se, tumultu concitato L., error vanis concitatus imaginibus Val. Max., videte subito desiderio fletus concitatos Sen. rh.; poseb. medic.: concitare morbos Cels., pituitam Cels. povzročati izcejanje sluzi, pa tudi = povečati izcejanje sluzi, somnum Plin. (o neki pijači) uspavati. — Adj. pt. pf. concitātus 3, adv. -ē pognan, od tod
1. pospešen, hiter, nagel, uren: concitati magno cursu C. naglo v silnem navalu, haud paulo concitatiore cursu L., caeli conversio est concitatior Ci., concitato equo ad hostem vehitur N. zdirja v naskok, concitato equo in aliquem impetum ferre ali in medium hostium agmen irrumpere Val. Max. v naskok dirjaje, quam concitatissimos equos immittere L. v kar najbolj divjem naskoku, concitatum sequentium agmen Cu. prerivaje, concitate agere pecus Col., concitatissime rapere aliquid Aug. kaj hlastno, ad mortem concitatissime tendunt ali properant Lact.
2. pren.
a) buren, silen, glasen, hrupen: c. vox Q., modos pronuntiationis plus iusto concitatos revocare Val. Max., concitatior clamor L., concitatissimus corporis motus Q.
b) α) duševno vzburjen, razburjen, razdražen, strasten, hud: pater, animus, affectūs Q., mores (equi) Col., concitatissima est in mortem rabies, si … Sen. rh. β) (o govoru in govorniku) razvnet, ognjevit, vznesen, živahen: oratio Q., Lucanus ardens et c. Q., Callicles adhuc concitatior Q., concitate dicere Q. hlastno (živo, razvneto), concitatius dicere Q., si aliquando concitate itur: numquam non frigide reditur Q. - cōnsternō -āre -āvī -ātum (iz *conpsternō, tj. cum in indoev. kor. pster ali pstur splašiti; prim. gr. πτῡ́ρω plašim, πτύρομαι splašim se, prestrašim se)
1. (živali) splašiti = plašiti, prestrašiti, pass. splašiti se: clamoribus dissonis ita consternavit equos, ut … L.; v pass.: consternantur equi O.; pogosto pt. pf. cōnsternātus 3 splašen, plašen: equi camelique consternati L., cum consternatis diripereris equis O., pavidāque petebat (cerva) consternata fugā … campos Sil., equo consternato Suet.
2. pren. (ljudi)
a) (pre)plašiti, osupniti, zbegati: flammis in castra tendentibus ita consternavit hostes, ut … L., turmasque metu consternat inani Stat.; pogosteje v pass., poseb. pt. pf. cōnsternātus 3 preplašen, plašen, plah, zastrašen, osupel, zbegan: sic sunt animo consternati C., consternati fugiunt Hirt., pavida et consternata multitudo L., consternato agmine abeuntes L., consternati Timores O., consternatus transcursu fulminis, consternatis et … anxiis omnibus Suet.; occ. preplašiti = odpoditi, prepoditi, napoditi: tantae corporum moles fundis sagittisque in fugam consternatae sunt L., foedā fugā consternari T., Coriolanus prope ut amens consternatus ab sede sua L. planivši plaho s (svojega) sedeža.
b) (raz)dražiti, (raz)jeziti, razsrditi (razsrjati), razburiti (razburjati), vznemiriti (vznemirjati), razvne(ma)ti: tumultu etiam sanos consternante animos L.; pogosteje v pass.: sic sunt animo consternati homines insueti laboris, ut … C., duo populi delectūs acerbitate consternati L., Galli … metu servitutis ad arma consternati L. od strahu k uporu prisiljeni. - exagitō -āre -āvī -ātum
1. iz kakega položaja spraviti, pognati, spoditi, splašiti: Col., Sil., vis (venti) exagitata foras erumpitur Lucr., lepus hic aliis exagitatus erit O. (preg. = zajec bo pognan za druge, t.j. za druge boš delal, sam pa boš na izgubi).
2. goniti, preganjati, poditi: Suet., Aug., confugi ad te exagitatus a tota Graecia N., at omnes di exagitent me, si … H., exagitet nostros manes, sectetur et umbras Pr., exagitat et Lar et turba Diania fures O.; occ.
a) vznemiriti (vznemirjati), stiskati, mučiti: quod a Suebis plures annos exagitati bello premebantur C., aratores exagitati istius iniuriis Ci., omnes, quos … conscius animus exagitabat S., rem ad senatum refert, iam antea volgi rumoribus exagitatum S.
b) z besedami preganjati, prečesavati, grajati, ne odobravati, (o)sramotiti, zasramovati: causa senatus exagitata contionibus improborum Ci., exagitabantur omnes eius fraudes Ci., cum etiam Demosthenes exagitetur ut putidus Ci., inventi sunt, qui hanc dicendi exercitationem exagitarent Ci., hi omnes convicio consulis correpti exagitabantur C., nobilitatem exagitandi causā S.
3.
a) čemu ne dati mirovati, čemu ne dati ustaviti se, (državo idr.) v zmešnjavo spraviti, razburiti: rem ad senatum refert, iam antea volgi rumoribus exagitatam (sc. rem, po drugih exagitatum, sc. senatum, gl. zgoraj) S., seditionibus rem publicam exagitare S.
b) duh razvneti: exagitatae mentis concursatio (nemir) Sen. ph.
c) kak čut, kako čustvo prebuditi (prebujati), vzbuditi (vzbujati): maerorem Ci. obnoviti, furores Cat., curas Lucan., conscientiam, odium T.
č) (ljudstvo) razdražiti, (na)ščuvati: plebem, volgum S., quia in tali tempore tanta vis hominis leniunda magis quam exagitanda videbatur S.; v dobrem pomenu = spodbuditi: philosophorum disputationibus exagitatus orator Ci. - exciō -īre, star. (redko) excieō -ēre -cīvī (-iī), -cītum, pt. pf. pri pesnikih -cītus in -cĭtus,
1. segnati, splašiti: ignoto et horribili sonitu repente exciti L., Euander concursu pastorum excitus L. zvabljen iz hiše, Thyias commotis excĭta sacris V. Od kod? s samim abl. ali s praep. in abl.: ventos furentes Aetoliā excītos V., suem latebris excivere canes O. so vzdignili, clamor … dictatorem quoque ex somno excivit L., somno L., ali ex somno excitus S. iz spanja zbujen, isto tudi samo: anserum clangore excitus Manlius L.; excire Cyclopes e silvis V., ea res ab stativis excivit Mettium L. to je prisililo Metija, da je odrinil iz …
2. occ.
a) veleti komu, naj pride, poz(i)vati ga k sebi, (po)klicati ga k sebi: nuntio excitus, duo iuvenes eum desiderare Q., manes excitī Sil. Od kod?: animas imis sepulcris V., homines, qui sequi possent, sedibus excibat (gl. opombo) L., excire artifices e Graecia Cu., Urgulaniam domo principis T. Kam?: quis homo tam tumultuoso sonitu me excivit subito foras? Pl., quid est, quod me excivisti ante aedes? Pl., huc Magonem fratrem excivit N., excire principes coloniae Romam L.
b) poz(i)vati na vojno, na boj, na izselitev, zb(i)rati k orožju, (s)klicati k orožju, (po)klicati na pomoč: reges bello V., iuventute Celtiberorum excitā L., excire Antiochum in Graeciam L., non homines modo, sed etiam deos L., qui paulo ante … Bastarnarum excivisset auxilia L., optumates Romanos ad auxilium urbis obsessae … excivere L., mercede exciti L. plačane, najete pomožne čete, excire in proelia manūs, in pugnam Lucan., in arma Suet. k orožju, ductor … Libys et Romanus in arma excibant de more suos Sil., excire auxilia e Germania T., Britanni omnium civitatum vires exciverant T.
3. pren.
a) z zunanjim obj. razvne(ma)ti, razburiti (razburjati), zdražiti, razdražiti (razdraževati): quae (simulacra) nos horrifice excierunt Lucr., mens excita S. razvneta duša, iuventus … largitionibus excita S. privabljena, excire hostem ad dimicandum L., excivit ea caedes Bructeros, Tubantes, Usipetos T.; pesn.: pulsuque pedum tremit excĭta tellus V.
b) s proleptičnim obj. vzbuditi (vzbujati), povzročiti (povzročati), izvabiti (izvabljati), privabiti (privabljati): vim morbi (hudo bolezen) Lucr., excitur pedibus sonitus, semina … excīta per artus Lucr., ipse mihi … tu testis in undis, quam molem (nevihto) subito excierit V., excire terrorem, tumultum L., paenitentiam Cu., alicui lacrimas Pl., T.
Opomba: Sinkop. impf. excībat L., excībant Sil. - exerceō -ēre -cuī -citum (ex in arcēre)
I.
1. (za)gibati, v tek spraviti, pognati, zagnati (zaganjati): si in me (pugnos) exercituru's Pl., adsiduo varioque exercita motu Lucr., quemadmodum stans iumentum … exerceri posset N., turbinem magno in gyro … atria circum exercere V. goniti po … , (Maeandros) … exercet aquas O. žene svoje … valove, exercita cursu flumina V. neprestano tekoče; z abl. instrumenti: assiduis bracchia telis exercere O. gibati roke ob …
2. occ.
a) vzri(va)ti, razri(va)ti, razrvati, razkopa(va)ti, orati, obdel(ov)ati, vzburka(va)ti, razburka(va)ti: exercere Rutulos colles, solum presso sub vomere, humum in messem, pinguia culta, tellurem, terram V., paterna rura bobus suis H., praedia rustica L., vineas, arbusta, campos Plin. iun., arva, Aegyptum T., agros Dig., indomitas qualis undas exercet Auster H.
b) k delu naganjati, k delu priganjati, goniti, pojati, poditi; med. poditi se, pojati se: familiam Ca., servos Ter., exercete, viri, tauros V., equos aequore campi exercere V. po poljani poditi, apes per rura exercet labor V. poja okrog po … , famulas ad lumina longo penso exercere V., cura salicti exercet rusticum V. daje kmetu dosti dela; pueri exercentur equis V. se ukvarjajo s konji, podijo konje, (apes) exercentur agris V., Romani in munitionibus exercentur C. se ubijajo z … ; v slabem pomenu = utruditi, upehati, ugnati (uganjati): exercito corpore fessus in lecto quiescebat S. utrujen zaradi telesnega napora, (equae) neque opere neque cursu exerceantur Col., exercere feras Icti.
3. pren. razgrebsti (razgrebati), vznemiriti (vznemirjati), razburiti (razburjati), preganjati, mučiti, stiskati: ignem exercentibus Euris O., exercere venatu saltus opacos Sil., casūs, in quibus me fortuna vehementer exercuit Ci., ambitio animos hominum exercet S., multiplex cura patres exercebat S., non te nullius exercent numinis irae V. te preganja, fatis exercitus V. preganjan, ergo exercentur poenis V. jih zadevajo kazni, Venus exercita curis V., aurum et purpura curis exercent hominum vitam Lucr., strenua nos exercet inertia H., pectora rebus vestris exercita sunt O. so se za vas mučila, promulgata lex exercuit civitatem L., quae (centumvirales causae) me exercent magis quam delectant Plin. iun.; mučiti, trpinčiti (medic.): alios astricta, alios resoluta alvus exercet, teretes (lumbrici), qui pueros maxime exercent, si vero sudor exercet Cels.
II.
1. (z vztrajnostjo) vaditi, (iz)uriti, (iz)vežbati; refl. in med. vaditi (uriti, vežbati) se: in hoc vocem et vires suas Ci., iuventutem C., remiges N., corpus S., Cu., in gramineis membra palaestris V.; sese saliendo, se ad cursuram Pl., quam quisque norit artem, in hac se exerceat Ter., exercere se in curriculo Ci., notavi in porticu gregem cursorum cum magistro se exercentem Petr., exerceri in venando Ci., dum armis exercetur Ci. se vadi v orožju, cum exercentur (athletae) Ci., ludicra exercendi (telesnih in orožnih vaj) aut venandi consuetudo Ci., exercebatur plurimum currendo et luctando N., pueros ante urbem lusūs exercendique causā producere L. da se vadijo; pt. pr. exercēns refl. vadeč: spectavit adsidue exercentes ephebos Suet.; pren. duševno vaditi, učiti, izobraziti (izobraževati): quid te exercuit? Ci., quod genus belli esse potest, in quo illum non exercuerit fortuna rei publicae Ci., exercere memoriam Ci., ingenium Corn., Q., ingenium nemo sine corpore exercebat S., exercere linguam litibus O., vario modo discipulos Suet.; refl. in med.: exercere se vehementissime in his subitis dictionibus Ci., se cotidianis commentationibus acerrime Ci., in hoc genere exerceri apud magistros Ci., pueri … discunt, exercentur Ci. ep., optimis studiis exerceri Cu., exercebatur apud Arellium Fuscum Sen. ph. učil se je, ne aliter exerceri velint Q.; tudi voj. (v orožju) vaditi, (iz)uriti: copias cogere, exercere, equos parare coepit C., se hoc genere pugnae exercuisse C., regem armavit atque exercuit adversus Romanos N., in armis Macedonas et mercenarios milites exercere L.
2. (vztrajno kaj) izvrševati, opravljati, upravljati, oskrbovati, ukvarjati se s čim, kazati kaj: dura imperia V., imperium Cu., Sen. ph., in plebe regnum L., medicinam Ci., medicinam fame Plin., quam scit uterque, libens exerceat artem H., exercere arma, palaestras, labores V., vindemia, propter quam totius anni labor exercetur Col., exercere pharetram aut acres arcus Val. Fl., exercere facundiam S. fr., T. ali (met.) verba L. ukvarjati se z besedno umetnostjo, gojiti jo; drž.pr. in jur.: exercere iudicium Ci. soditi, quaestionem Ci., S., L. preiskavo odrediti, preiskovati, vectigalia Cu. upravljati; pesn.: vocem Pl. oglasiti se, cantūs V. peti, balatum V. (za)beketati, choros V. voditi, vices V. v službi se vrstiti, pacem aeternam et hymenaeos V. negovati … in obhajati … , commercia sociae linguae O. ob skupnem jeziku med seboj občevati; z abstr. obj.: izvajati, izpolnjevati, izvršiti (izvrševati), gojiti, izpustiti (izpuščati) (jezo na koga), (po)kazati: amorem Pl., amores ad aliquam Cat., civile ius Ci., crudelitatem non solum in vivo, sed etiam in mortuo Ci., libido crudelitatis exercendae Ci., exercere inimicitias Ci., inimicitias in tanta re S., inimicitias cum aliquo S., ali simultates cum aliquo S., L. v sovraštvu živeti s kom, iras O., odium in prole paternum O., odium in aliquem Vell., in aliquo vim suam N., ali in aliquo opes L. svoj mogočni vpliv izvajati, vim victoris Fl., victoriam L. izvajati (izkoriščevati), victoriam crudeliter S., acerrume victoriam nobilitatis in plebem exercuerat S., victoriam foede in captis exercere L. po zmagi nemilo ravnati z ujetniki, exercere libidinem et avaritiam in socios L., iustitiam Plin. iun.; pesn.: exercere diem V. svoj dnevni posel opravljati, sitim Sil.; occ. ukvarjati se s čim, obdelovati kaj: Cyclopes exercent ferrum V. kujejo, (Arachne) antiquas telas exercet O. prede marljivo kakor prej, non arma iuventus exercet V. ne suče orožja, arma contra patriam exercere T. nositi, metalla auri atque argenti exercere L. zlato in srebrno rudo kopati, neque arva aut metalla aut portus nobis sunt, quibus exercendis reservemur T., armorum officinas exercere T., exercere piraticam, piraticam adversus patriam Iust. cauponam Dig., krčmariti, navem Icti. ukvarjati se z ladjarstvom, pecuniam, fenus Icti. denar na obresti posojati, exercitae pelles Cael. ustrojene. — Adj. pt. pf. exercitus 3
1. izvežban, izurjen, izšolan, vajen česa: Cl., ad cubituram magis sum exercita Pl. ap. Non., civitas cotidianis exercita bellis C., exercere bello, militiā, tantis rebus T., Agrippina exercita ad omne flagitium T., exercita eloquentia T., trinitas agendis rebus exercitior facta Tert.; z inf.: exercitus velare odium fallacibus blanditiis T. Adv. komp. exercitius bolj izurjeno: Ap.
2.
a) (o osebah) hudega vajen, v hudem (v nadlogah) izkušen: Plin. iun., omnibus iniquitatibus exercitus Ci. ep.
b) pren. (o razmerah) poln nadlog, težaven, mučen: Plin. iun., quid laboriosius, quid magis sollicitum, magis exercitum dici potest? Ci., dura hiems, exercita aestas T., finem tam exercitae militiae orabant T., pueritia exercita Suet. - incendō -ere -cendī -cēnsum (in, *candere, prim. candeō)
1. priž(i)gati, už(i)gati, zaž(i)gati, zapaliti: Q., tu illas faces incendisti Ci., matronae Dianam odoribus incensis persecutae sunt Ci., cupas pice refertas i. C., lychni incensi V.; z meton. obj.: agros i. V. stvari na njivi, aram, altaria i. V. daritve ali ogenj na žrtveniku; poseb. v pomenu: zažgati (tako, da nastane požar), ogenj zanesti kam: Sen. ph., vepres i. V., coniurati urbem incendere voluerunt Ci., classis piratorum manibus incensa est Ci., qui aedīs sacras suis manibus incendit Ci., Avaricum i. C.; od tod pass. = vneti se, vžgati se: lucus nocturno tempore incensus N., tabulae incenso tabulario interierunt Ci.
2. meton.
a) razgreti, segreti, razpaliti: lignis fornacem Col.; tudi o telesni vročini: potio quam dilutissima, ut et sitim tollat nec corpus incendat Cels.; s prolept. obj.: incensi aestus V. povečana telesna temperatura, febriculam i. Cels.
b) razsvetliti: luna incensa radiis solis Ci., sol incendit aurum O., squamam incendebat fulgor V. jim je dajal ognjeni blesk.
3. metaf.
a) (afekte ali glede na afekte) podžgati, vžgati, vneti, razvneti, (raz)dražiti: Ter., incensa odio Nicostratum … postulavit Ci., turpissima libidine incensus Ci., incensus amore, furiis V., tanta cupiditate incensus sum ad reditum Ci., iuventutem ad facinora i. S., equum calcaribus Hirt. spodbadati (podžigati), ut animos accusator incenderet Ci., qui et ipsi incensi sunt studio Ci., imperator incensus ad rem publicam bene gerendam Ci. vnet, goreč za … , in meditando vehemens et incensus Ci. (o govorniku) ognjevit, incensa cupiditas Ci., libido Ci. vroča; pesn.: desine me incendere querellis V., pariterque incendit et ardet O. vnema (ljubezen) in gori (v ljubezni); toda: adeo erat incensus, ut leniri non posset N. tako razdražen, incensa per urbem bacchatur V. v strasti razvneta, strastno.
b) nekako razvneti ali razburiti, napolniti: clamore incendunt caelum V., regiam luctu i. Iust.
c) zažgati = ugonobiti, uničiti, pogubiti: genus tuum Pl.
č) zvišati, povišati, nabiti ceno, podražiti; potem sploh: pomnožiti, povečati: annonam i. Varr., pudor incendit vires V., illa incendens luctūs V., haec fletu T. - in-citō -āre -āvī -ātum
1. zganiti, v tek zagnati, nagnati, pognati (poganjati); preg.: currentem, ut dicitur, incitavi Ci. že sicer tekočega, vehementius equos incitare C., lintres remis incitatae C., hastas Val. Fl.
2. refl. in med. hitro zganiti se, steči: alii ex castris sese incitant C. hite, da bi prišli iz … , planejo iz … , ex alto se aestus incitat C. pridere, se zažene, motus incitatur … et retardatur Ci. se pospeši, postaja hitrejše, amnis incitatus pluviis L. bolj deroča zaradi nalivov (deževja).
3. metaf. vzbujati, (na)dražiti, spodbujati, podžigati, naganjati, priganjati, nagibati (naspr. reprimere, refrenāre, languefacere): sitim O., nullo incitante Ci. ne da bi kdo priganjal, sic sum incitatus, ut … Ci., animum i. Ci., sensum Ci. Na vprašanje k čemu? z ad: qui nos ad meam salutem incitavit Ci., ad id bellum i. C., ad spem novarum praedarum incitabantur Ci.
4. occ.
a) pospešiti rast, storiti, da drevo požene: frequentibus … fossuris terra permiscetur, ut incitari vitis possit Col.
b) pomnožiti, povečati, povišati: eloquendi celeritatem i. Ci., incitare tuum studium debemus Ci., poenas i. T. poostriti.
c) incitari (o barvah): živahnejši postajati, oživeti, prihajati: multis generibus possunt ista incitari aut relanguescere Sen. ph.
č) (osebo v duši ali srcu) razburiti, razigrati; zlasti (preroško) navdahniti, navdušiti: cum ille furibundus incitata mente venisset Ci., exclamant quasi mente incitati Ci., Pythiam incitat terrae vis Ci.
d) k sovraštvu spodbuditi (spodbujati), (na)dražiti, (na)ščuvati, razdražiti, razjariti, razvneti: L., Q., Suet., usque ad sanguinem (do krvavega dejanja) incitari odio Ci., subito manus illa incitatur Ci. se razhudi, vzroji. Na vprašanje:
a) proti komu?: non desunt, qui istos in me incitent Ci., sua sponte contra rem p. incitantur Ci.
b) k čemu (za kaj)?: qui servitia ad caedem incitavit Ci. — Od tod adj. pt. pf. incitātus 3. - īn-stīgō -āre -āvī -ātum
1. spodbosti (spodbadati), nag(a)n(j)ati, pog(a)n(j)ati, prig(a)n(j)ati: agmen canum O.
2. metaf. spodbosti (spodbadati), (na)dražiti, podražiti, (na)ščuvati, nag(a)n(j)ati, pog(a)n(j)ati, prig(a)n(j)ati, vzburiti (vzburjati), razburiti (razburjati); abs.: age, instiga Ter., instigante deā L. na spodbudo boginje, mea domus ardebat instigante te Ci. na tvojo spodbudo, instigante quasi numine Col., instigante magnitudine aeris alieni Suet.; z (zunanjim) obj.: i. canem in aliquem Petr., me instigasti Ter., Romanos in Hannibalem i. L. proti Hanibalu, aliquem in arma T., Vell. k boju, na boj, milites populi Rom. contra rem publ. Auct. b. Afr., vocibus alas V., aliquem in furorem Lact., mentes instigat furor Sen. tr., vires virtus i. Stat., avium instigati (divje) clangores Ap.; s prolept. obj. = vzbuditi (vzbujati): iracundiam Sen. ph., iram T., libidines Lact.; z inf.: instigare laedere Lucr.; s finalnim stavkom: Ter. - lique-faciō -ere -fēcī -factum, pass. lique-fīō -fierī -factus sum (iz liqueō in facere — fierī)
1. topiti, raztopiti (raztapljati), (raz)taliti ((raz)tajati): ceram Plin., ceram igni Vitr., glacies liquefacta Ci., cum (sc. in Capitolio) … legum aera liquefacta (sc. sunt) Ci., liquefacto plumbo V., flammā tura liquefiunt O., cibos mansos ac prope liquefactos demittimus Q., margarita aceto liquefacta Suet.; occ. (pesn.) v pass. (raz)topiti se = (se)gniti: liquefacta viscera V., segnilo, caecāque medullis tabe liquēfactis (prim. opombo spodaj) O.
2. metaf.
a) (o)slabiti, razburiti (razburjati), (raz)dražiti, (z)nervirati: beati, quos … nullae futtiles laetitiae exsultantes languidis liquefaciunt voluptatibus Ci., mea perpetuis liquefiunt pectora curis O. srce se mi topi (mi gine) od skrbi, skrbi me tarejo.
b) topiti = (o)mehčati: carmina … Pieriā liquefacta lyrā Sil. pete z mehkim (mehčajočim, mečečim) glasom.
Opomba: Pesniki včasih merijo liquē-f...: túra liquéfaciúnt, indéctaque córnibus aúrum O. (Metam. 7, 159 (161)), óssa liquéfactís fumárunt férvida mémbris Sil. - moveō -ēre, mōvī, mōtum (prim. skr. mīvati rine, potiska, giblje, premika, gr. ἀ-μεύομαι prihajam naprej, prekašam)
A. (na istem mestu)
I. v pravem pomenu
1. ganiti (gibati), kreniti (kretati), premakniti (premikati), tresti, stresti (stresati), potresti (potresa(va)ti), pretres(a)ti: caelum Ci., facem O., urnam V., fila sonantia ali nervos O. strune ubirati, citharam O. na citre brenkati, tympana O. biti (igrati) na bobnice (pavke), terram, mare, sidera, oras O. stres(a)ti, humum saltu O. razrvati, zmešati, agros, tellurem V. razriti, preora(va)ti, obdel(ov)ati; preg.: m. omnes terras, omnia maria Ci. ep. nebo in zemljo (z)mešati, spraviti v gibanje; poseb. kot voj. t.t. arma movere (gr. τὰ ὅπλα κινεῖν) za orožje (z)grabiti, prije(ma)ti: V., L.; metaf.: m. arma adversus aliquem L., m. arma pro aliquo O., m. aliena arma O., neutra arma m. O ne (o)stati na nobeni strani, ostati nevtralen, leo arma movet V. se postavi v bran; o telesu in njegovih delih: m. caput, colla O., labra (v tihi molitvi) O., vocalia ora ad citharam O. peti, ora vana O. žvečiti s praznimi usti, membra Lucr., manūs, nares, oculos Q., cum capite capillos O., crinem per aëra O. vihrati puščati, pennas per auras O. mahati s perutmi, bracchia in herbas O. spustiti v travo, move formicinum gradum Pl., quāque pedem movi (se ganem), manat locus O.; tako tudi: quoquo vestigia movit Tib., m. alieni stomachum Ci. ali bilem Pl., H. povzročiti, da komu zavre kri, žolč = koga razdražiti, razjeziti; pren.: vis aestūs corpora movit L. je prevzela; pass.: atomus gravitate et pondere movetur Ci., moenia mota forent O. bi bilo omajano, mota tremoribus urbs O. pretreseno, motos fluctus componere V. razburkane; med. in refl. gibati se, premikati se, meziti se (= počasi, komaj zaznavno se premikati): glebae coepere moveri O., mons movetur V. se stresa, pontus movetur V. valoví, dentes moventur Cels. se majejo, venae desistunt posse moveri O. biti, utripati, ranae moventur propter aquam Ci. skačejo, hostes moventur L., suo motu moveri Macr. sam od sebe se gibati, se movere impigre L., move te ocius Ter., movere se ad bellum L. pripravljati se na vojno; in tako poseb. moveri ali movere se pantomimično se gibati, pantomimsko plesati: festis moveri diebus H., tres tantum ad numeros satyrum moveare Bathylli Pers., histrio cum paulum se movit extra numerum Ci. kadar v gibanju telesa in obraza le malo prekrši pravilo, moveri Cyclopa (= saltare Cyclopa) H. pantomimično prikazovati Kiklopa; nam. se movere tudi movere corpus ad numeros Sen. ph. ali m. membra ad certos modos Tib.; act. movere = med. ali refl.: terra movet L. se stresa, voluptas movens (= in motu, naspr. voluptas stans v miru, mirujoča, po Epikurovem nauku) Ci., tako tudi: perturbationes sunt moventes affectiones Ci. so menjajoča se (hipna) čustva (afekti) (naspr. manentes affectiones), res moventes (v nasprotju z istim izrazom pod B.) ali subst. moventia -ium, n: Icti. sama od sebe gibajoča se, tj. živa bitja.
2. pretvoriti (pretvarjati), spremeniti (spreminjati): forma mota est O., voltum (gr. acc., po obrazu) sermone movetur V. —
II. metaf.
1. duševno gibati, premikati ali obračati, preudariti (preudarjati), razb(i)rati, premišlj(ev)ati, razmišlj(ev)ati: movere se ad motus fortunae C. (gl. mōtus -ūs), neque se in ullam partem movere C. ali neutram in partem moveri Ci. ne potegniti (vleči) z nobeno stranko, ne odločiti se za nobeno stran, ne nagibati se na nobeno stran, ostati nevtralen, animus Catilinae eadem illa movebat S. je gojil še isto misel, je bil še istih misli, multa movens animo V. (prim. volvō); tudi samo: Iuno multa movens V.
2. (na telo, duh, srce, voljo) delovati, učinkovati, vplivati, vpliv imeti na koga, kaj, moč imeti nad čim: pulchritudo movet oculos Ci., prata movent animum V., si quid tunc moverimus Cels. če tačas dražilno učinkujemo; pass. (ki ga nav. slovenimo z act.): non moveri amicitiae memoriā Ci., iudex suspicione non movetur Ci., exterae nationes nobilitate moventur Ci., populos gratiā movetur Ci., neque specie movetur V., iisdem rebus moveri (= gr. συμπαϑεῖν) Ci. biti dovzeten za iste vtise (vplive), cum animi inaniter moveantur Ci. ko (ob)čutijo navidezen dójem (vtis); z notranjim obj.: nihil horum ora te moverunt Ci., milites earum regionum consuetudine multum moventur C. navada močno vpliva na vojake, nil moveor super imperio V. = ne brigam (menim) se za vrhovno oblast (poveljstvo).; occ.
a) strašiti, prestrašiti, ustrašiti, (pre)plašiti, (raz)buriti, vzburka(va)ti, vznemiriti (vznemirjati), osupniti (osupljati): movebat haec multitudo hostium Alexandrum Iust.; pogosteje v pass.: iustis formidinis causis moveri Cu., movebatur animo et extimescebat Ci., moveri multitudine hostium Iust. ali novitate monstri O., hostium clamore non territus qui possem vestro moveri? Vell., absiste moveri V. nehaj se bati, ne boj se, Venus mota minis V.
b) ganiti, dotakniti (dotikati) se, vznemiriti (vznemirjati), (o)mehčati, (o)mečiti, v srce seči (segati), pretresti (pretresati) komu srce, vzbuditi (vzbujati) komu usmiljenje (sočutje): moverat plebem oratio L., dicta nihil moverunt quemquam L., movebat (sc. eos) patris senectus Cu., m. animos iudicum Q., Manes fletu V., saxa gemitu O., Acheronta movebo V. (o)mehčal, misericordiā moveri C., Roscii morte moveri Ci.
c) navdušiti (navduševati), navdahniti, navdihniti (navdihovati): aliquem thyrso O., quos Bellona saeva movet Lucan.
d) (glede na miselnost) pobuditi (pobujati), spodbuditi (spodbujati): acute, peracute moveri Ci. (zelo) ostroumno misliti; tako tudi: quasi acutule moveri Aug.
e) (raz)dražiti, (raz)jeziti, (raz)srditi: movet feroci iuveni animum comploratio sororis L., praecipue eum movit, quod … Cu., men' moveat cimex Pantilius? H., Dianae non movenda numina H., qui irascitur, motus est Sen. ph. je zblojen.
f) (politično) spraviti (spravljati) v gibanje, premakniti (premikati), (raz)dražiti, razburiti (razburjati), razburka(va)ti, (raz)vne(ma)ti, dvigniti (dvigati), prebuditi (prebujati), vznemiriti (vznemirjati): omnia S., res Fl., rebus motis T. v burnem času, motae rei fama T. o poskusu prevrata, quieta movere magna merces videbatur S., movetur servitium in Siciliā Ci. ali civitas S. ali Thessalia Fl. vstaja, se dviga.
3. (o)majati, (s)premeniti (spreminjati), pretres(a)ti: alicuius sententiam Ci., fidem, fatum O., nihil moventur nuptiae Ter. ostane, kakor je bila (sklenjena), sed ea non muto, non moveo Ci. tega ne drugačim, ne spreminjam, moveri mutarive putas bellum V. da se bliža koncu ali da se drugače obrača, igitur movere et quatere, quidquid usquam aegrum esset, aggrediuntur T., nihil motum ex antiquo L. nobena sprememba starih običajev.
4. premakniti (premikati) koga, nagniti (nagibati), (pri)siliti, nagnati (naganjati) koga k čemu, pripraviti (pripravljati) koga do česa, siliti koga k čemu, da bi kaj storil, kaj storiti, preprič(ev)ati, pregovoriti (pregovarjati): quos pecunia movere non potuit Ci., suis quemque stimulis movere ad bellum L., quem (sc. Eurybiadem) cum minus quam vellet moveret N., Lentulus aeris alicui magnitudine movetur C. (slovenimo z act.), consilio eius motus est N. dal se je pregovoriti njegovemu nasvetu, ubogal je njegov nasvet, motus precibus mulierum Iust.; z inf.: me non moveat per altum ire V.; s conj.: cuius reprehensio me vehementer movet, non solum ut … , verum etiam ut … Ci., eisdem de causis, quominus dimicare vellet, movebatur C.; pt. pf. mōtus 3 pri abl. causae se nav. ne sloveni: irā, amore motus O. iz jeze (v jezi), iz ljubezni; subst. pt. pr. moventia -ium, n nagibi, motivi, gibala: quaedam quasi moventia Ci.
B. (z mesta, od koga)
I. (v pravem pomenu)
1. ganiti, premakniti (premikati), pomakniti (pomikati), umakniti (umikati), odmakniti (odmikati), odpraviti (odpravljati), oddaljiti (oddaljevati), odstraniti (odstranjevati): lapidem hinc Cod. Th., fundamenta, deum loco Ci., thesaurum loco Icti. izkopati, armenta stabulis V. izgnati, omnia, quae moveri possunt N. = res moventes L. premično imetje, premičnina, diductis aedificia angulis vidimus moveri (da se razmikajo) iterumque componi Sen. ph., neque motis senibus et feminis iuventus sola restitit T.; pren.: move a te moram Pl. nemudoma pojdi na delo, nemudoma se loti dela; refl. in med. ganiti se, premakniti (premikati) se, odpraviti (odpravljati) se, oditi (odhajati), odriniti (odrivati), dvigniti (dvigati) se: neque se quoquam movit ex urbe N., se loco movere non posse C. (o ladjah v brezvetrju), se humo O., se gremio alicuius Cat., se de Cumano Ci., se istinc Ci., se hinc O.; abs.: Aurora se movet ali Aurora movetur O. se dviga; occ.
a) kot medic. t.t. loco, loco suo ali sedibus suis moveri, v stiku tudi samo moveri Cels. (o kosteh) premakniti (premikati) se, izpahniti (izpahovati) se.
b) kot voj. t.t. castra movere „tabor premakniti (premikati)“ = (iz tabora) odriniti, oditi (odhajati), odpraviti (odpravljati) se, dvigniti (dvigati) se, naprej se pomakniti (pomikati): Ci. idr., castra loco non movere L., castra ex eo loco m. C., qui exercitu lustrato cum Arretium versus castra movisset et contra Hannibalem legiones duceret Ci., castra ad Euphratem, ad hostes m. Cu.; tudi movere (refl.) castris, ex stativis L.; tudi samo movere: iniussu movere non audere L., m. Canusio Ci., a Samo L., in Indiam Cu.; od tod med. in refl.: portis in arva moveri V. od vrat odriniti v boj na poljane, extra confinia moveri Gallorum Amm., priusquam Tissaphernes se moveret N. se je mogel ganiti, ibi delectarum cohortium stationem relinquens praecepit iis, ne se ex eo loco ante moverent quam ipse ad eos venisset L. naj se ne ganejo, nusquam te vestigio moveris L. ali nec vestigio quisquam movebatur L. ne ganiti se, ne premakniti se; tako tudi: signa movere L. (metaf. o biku V.) ali signa e castris m. L. = „vojna znamenja premakniti (iz tabora)“ = na boj oditi (odhajati), odriniti, dvigniti (dvigati) se, m. agmen ali copias Babylonem, a Gazā ali exercitum ex hibernis Cu. dvigniti (dvigati) se z vojaškim krdelom, četami, vojsko iz tabora, zimovišča, aciem et castra m. V. dvigniti se z vojsko in taborom.
c) kot relig. t.t. bidental movere H. strelno znamenje premakniti (in s tem oskruniti).
d) movere catulos leaenae H. ugrabiti (ugrabljati).
2. izgnati (izganjati), pregnati (preganjati), poditi, prepoditi, zapoditi, spoditi, izpodriniti (izpodrivati), pahniti (pehati) iz česa, s česa, od kod: movebatur civilis discidii specie Ter., mota loco O. pregnana iz domovine, m. aliquem possessione Ci. ali ex agro Ci. ep., moveri possessionibus ac dis penatibus Ci. ali sedibus Ci., loco signiferum C. odstaviti, gregem loco Pl. igralce pregnati z njihovega mesta (z odra), veros heredes Ci. izpodriniti, hostem statu L. ali hostes gradu L. pregnati s položaja, corpus statu Ci. ali ex statu Cels. premakniti s položaja, aliquem senatu S. idr. ali de senatu Ci. ali loco senatorio L. ali ordine senatorio Suet., tudi samo ordine Plin. iun. pahniti (izključiti) iz senata; tako tudi tribu Ci., in inferiorem locum de superiore Ci. potisniti; metaf. odvrniti (odvračati), odstaviti (odstavljati) od česa: nemo te de sententiā movere potuit Ci., m. aliquem a vero S. fr.; od tod poznolat. movere aliquem (z)begati, (z)motiti koga: me movet, quod ali quia … Icti.
3. na dan spraviti (spravljati), prinesti (prinašati) odkod, dobaviti (dobavljati), preskrbeti (preskrbovati), oskrbeti (oskrbovati): limum e gurgite O. razri(va)ti, motum ex profundo mare Cu. iz globine vzburkano, do dna razburkano, movere vina (sc. ex apothecā iz kleti) prinesti (prim. testa moveri digna bono die H.), fatorum arcana movebo V. bom spravil na dan = bom razkril, Manes movet (po nekaterih izdajah ciet) V. kliče na dan; occ.
a) nam a Caecilio propinqui minore centesimis nummum movere non possunt Ci. ep. iz Cecilija ne morejo sorodniki iztisniti niti beliča za manj kot 12% (letnih) obresti.
b) kot vrtnarski t.t. (= gr. ὁρμᾶν) gnati, odgnati (odganjati), pognati (poganjati): sarculus corticem movet Col.; nav. refl. se movere ali med. moveri pognati (poganjati): et gemma se et cortex movet Col., de palmite gemma movetur O.
c) kot obr. t.t. prinesti (prinašati): Iovi ferctum Ca.
d) kot medic. t.t. gnati kaj, na kaj, k čemu: sudorem, urinam Cels., alvum Ca., Cels., acria lacrimas movent Cels.; med.: ex ore spumae moventur Cels. pene se cedijo iz ust. —
II. metaf.
1. narediti (delati), vzbuditi (vzbujati), povzročiti (povzročati): Cels., Suet., discordias, societatem consilii publici, indignationem L., misericordiam, suspicionem, fletum populo Ci., lacrimas Q., Sen. ph., alicui invidiam, alicui risum Sen. ph., ea potitio et risus hominum et querellas moverat Ci., verbis odia aspera movi H.
2. zače(nja)ti, podvze(ma)ti, lotiti (lotevati) se: ab Iove carmina nostra move O. (prim. gr. ἐκ Διὸς ἀρχώμεσϑα), deae, cantūs movete V. zapojte, maius opus moveo V., novos ortus moveri Stat. (o Avrori), ego istaec moveo aut curo? Ter. je moje delo, moja skrb?, m. bellum Ci., L., seditionem Icti.; splošno: ne quid a tergo moveretur L., Cu. da ne bi prišlo do česa, do kakšnega poskusa, ut nihil usquam moveri viderunt L.; refl.: iam undique pugna se moverat Cu. se je bila začela; occ. sprožiti (sprožati), pognati, spodbuditi (spodbujati) kaj, da(ja)ti pobudo za kaj, k čemu, nače(nja)ti, omeniti (omenjati), zače(nja)ti govoriti o čem, na dan priti (prihajati) s čim: actionem, consultationem L., quaestionem T., historias H., iocum S. izmisliti si dovtipno besedo; od tod tudi: numen movisse deos traditur L. bogovi so baje dali znamenje, Iuppiter, exemplum veritus, derexit in ipsum fulmina qui nimiae moverat artis opem O. ki je bil pokazal; kot jur. t.t. zače(nja)ti, razpravljati, vršiti, pognati (poganjati), sprožiti (sprožati): controversiam nominis T. (Dial.) ali de verbo Cels., controversiam alicui, accusationem, quaestionem, litem, … Icti. - per-cieō -ēre in perciō -īre -īvī -itum (per in ciēre, cīre)
1. ganiti, (vz)gibati, vzbuditi, (vz)dražiti, razdražiti, vzburiti, razburiti: ocius animus quam res se perciet ulla Lucr., verbum saepe unum perciet aurīs Lucr.; večinoma pt. pf. percitus 3
a) vzdražen, razdražen, vzburjen, razburjen: Pl., Ter., Lucr., Sen. tr., Sil. idr., animus iratus ac percitus Ci., p. irā L.
b) razdražljiv, nagle jeze, vzkipljiv, občutljiv, vročekrven, silovit: ingenium p. ac ferox L., corpore et linguā percitus S. fr. —
2. imenovati: ni istum impudicum percies Pl. - percitō -āre -āvī -ātum (per in citāre) zelo (hudo) razdražiti, razburiti: deinde omni stirpe cum incluta Cadmeide vagant matronae percitatae insania Acc. ap. Non.
- per-moveō -ēre -mōvī -mōtum (per in movēre)
1. zelo (močno) (raz)gibati, zelo (močno) (razgiba(va)ti), močno (s)tresti, močno (krepko) pretres(a)ti: terram sarritione Col. obdel(ov)ati, prekopa(va)ti, mare permotum Lucr. razburkano, viharno.
2. metaf.
a) nagniti (nagibati) k čemu, pripraviti (pripravljati) do česa, napotiti (napotováti), napelj(ev)ati, spodbuditi (spodbujati) k čemu, (pri)siliti, usmeriti (usmerjati) k čemu, v kaj, nakloniti (naklanjati) k čemu: animos Ci., conventum Salonis cum neque pollicitationibus neque denuntiatione periculi permovere C., nihil te curulis aedilitas permovit, quominus castissimos ludos omni flagitio pollueres Ci. Večinoma pt. pf. permotus (ki se pogosto sloveni z act.): his rebus p. N., auctoritate Orgetorigis permoti C., studio dominandi p. plebs S., iracundiā, dolore, metu permotus Ci. iz jeze, od žalosti, iz strahu.
b) vzbuditi (vzbujati), razvne(ma)ti, razburiti (razburjati), (raz)dražiti (razdraževati), (vz)dražiti, (raz)srditi, vznemiriti (vznemirjati), duševno (z)ganiti, premakniti (premikati): invidiam, misericordiam, metum et iras T., omnes affectus Q., nec vero miseratione solum mens iudicum permovenda est Ci., plerumque permoveor, num … T. vznemirja me vprašanje, ali … , ne animo permoverentur Ci. da jim ne bi upadel pogum (srčnost), milites gravius permoti C. hudo razjarjeni, zelo razsrjeni, hoc tumultu permoti N. vznemirjeni, osupli, barbari navium figurā permoti C. prevzeti nad … , labore itineris permoveri C. zlovoljen (nejevoljen) biti zaradi težke poti (težavnega pohoda), permotus ad miserationem T., permotus in gaudium T. - per-turbō -āre -āvī -ātum (per in turbāre)
1. čisto (povsem) (z)mešati, (z)mesti, vnesti (vnašati) zmedo, v nered spraviti (spravljati), vznemiriti (vznemirjati), (z)motiti: aciem S., ordines C., aetatum ordinem Ci., condiciones pactionesque periurio Ci. prelomiti.
2. metaf.
a) vznemiriti (vznemirjati), (z)motiti: provinciam Ci., otium Ci., civitas seditionibus perturbata Ci.
b) razburiti (razburjati), duševno vznemiriti (vznemirjati), (z)begati, (z)mešati: his rebus vehementissime perturbor Ci., animo perturbari C., incommodo perturbari C.; z odvisnim vprašalnim stavkom: perturbantur: copias ne educere an … praestaret C. v razburjenosti ne vedo, ali bi … — Od tod adj. pt. pf. perturbātus 3, adv. -ē
1. viharen, buren, nemiren: perturbatissimum genus tempestatis Sen. ph.
2. metaf.
a) zmeden, zmešan: ita confusa est oratio, ita perturbata Ci., vox Sen. ph., tempora Ci. burni časi, ea efficere non perturbate Ci. v neredu, zmešano, perturbate dicere Corn., muta animalia perturbate et indisposite moveri Sen. ph. vsevprek; subst. pl. n: perturbata et confusa cernere Ci. zmedene in zblojene sanjske prikazni.
b) razburjen, osupel, zaprepaden, zbegan, zblojen, zbloden: numquam vidi hominem perturbatiorem metu Ci. bolj zaprepadenega, neque eram occupatus neque perturbatus Ci., vultus L. zblojen.