absum -esse, āfuī, āfutūrus (redkeje abfuī, abfutūrus); pesn. in ret. cj. impf. āforem, inf. fut. āfore; pravzaprav „odsostvovati“ (naspr. adesse prisostvovati)
I.
1. odsoten biti, ne biti kje, izost(ja)ti od kod; abs.: Dareus, dum ipse abesset, custodes reliquit N., vellem abesset O.; abese longe, longe gentium, procul, propius Ci.; litota: nec (Iuno) usquam aberit V. bo vselej prisotna. Izhodišče: non longe hinc Pl.; s samim abl.: domo et foro Ci. ep., Athenis N., et poteras nuptā lentus abesse tuā O.; večinoma s praep.: ab domo Pl., L., a foro, ab urbe, ex urbe Ci.; evfem. = pregnan biti: afui simul cum re publ. Ci., qui nulla lege (nezakonito) abessem Ci., Scythicique in finibus Histri ille ... lusor Amoris abest (= vivit absens) O.; occ. ne udeležiti (udeleževati) se česa, ne biti pri (v) čem, ne priti (prihajati) k čemu; z abl.: publicis consiliis L., clades, quibus afui, unus omnium maxime sensi Ci., ea fuit causa, quare toto bello abessent C.; s praep.: a periculis S., ab hoc concilio, ab his studiis Ci., a consilio, a bello C.; afuisse me in altercationibus fero non moleste Ci.
2. ne pomoči (pomagati) komu, zapustiti (zapuščati) ga (naspr. adesse, defendere; prim. deesse = na cedilu puščati); abs.: nusquam abero (sc. tibi) et tutum patrio te limine sistam V., facile etiam absentibus nobis (brez nas) veritas se ipsa defendet Ci.; večinoma z dat.: longe iis fraternum nomen populi Rom. afuturum C. da jim ne bo nič pomagalo (koristilo), ut mirari Torquatus desinat, me, qui Autronio afuerim, Sullam defendere Ci., nec deus dextrae erranti afuit V.
3. pren. manjkati, ni, manjka česa (prim. deesse); abs.: studium semper adsit, cunctatio absit Ci., mecum leges, mecum libertas afuit Ci., cum omnia subsidia vitae abessent L., quidquid abesse poterat Cu. kar se je lahko utrpelo; z dat.: abest historia litteris nostris Ci., hoc unum illi, si nihil utilitatis habebat, afuit (ni bilo), si opus erat, defuit (se je pogrešalo) Ci., fraudem et sermoni et rei abesse L.; pesn.: remo ut luctamen abesset V. da bi se veslalo brez težave, curtae nescio quid semper abest rei H.; z a(b): memoria a meo sensu afutura Ci., (tua virtus) aberat a me Ci., quae libido ab oculis, quod facinus a manibus tuis afuit? Ci., et quo plus intererat, eo plus aberas a me, cum te non videbam Ci. ep. tem občutneje sem te pogrešal, neque animus neque corpus a vobis aberit S.
II.
1. daleč, stran, oddaljen, ločen biti: ii, qui longissime absunt C. najbolj oddaljeni, hostium copiae non longe absunt Ci.; tudi: prope, propius, proxime, procul, alte abesse Ci., L. idr.; z a(b): cum domus patris a foro longe abesset Ci., non longe a Tolosatium finibus absunt C. Razdalja z acc.: Teanum a Larino abest XVIII milia pasuum Ci., quot milia fundus abesset ab urbe Ci., abesse aliquot dierum viam Ci., quinque dierum iter a Carthagine L.; z izpuščenim subst.: quadridui (sc. viam) ab Autronio abesse Ci., bidui aberam Ci.; redkeje z abl.: abesse bidui spatio ab eo Ci., aequo ferre spatio ab castris abesse C., abesse VII milium intervallo C.
2. pren. daleč, oddaljen biti, nič ne imeti opraviti s čim, ne biti (v časovnem pomenu in o abstr. pojmih): cuius aetas a senatorio gradu longe abesset Ci., appropinquatio mortis, quae certe a senectute non potest longe abesse Ci., tantum afuit ab insolentia gloriae N., abesse a carcere et a vinculis Ci., nisi me animus fallit, haud multum a me aberit infortunium Ci., neque abest suspicio C. in človek bi sumil, suspicere ..., quod abest longissime Ci. na kar ni misliti, paulum abesse a capienda urbe Iust. skoraj (malodane) osvojiti si mesto; kot izraz želje v opt.: vis absit, ferrum ac lapides removeantur Ci. nasilja naj ni, carnifex ... absit non modo a corpore civium, sed etiam a cogitatione Ci., absit publica fraus L. naj se ne omeni; z abl.: absint inani funere neniae H. naj se opuste pri ..., absit invidia verbo ali absit verbo invidia L. ali le absit invidia Cu. ne bodi samohvalno rečeno, bog ne daj predrzne besede; tako se lahko absit sloveni tudi, kadar je njegov subjekt stavek z ut ali inf.: bibere aut etiam ēsse inter agendum ... ab oratore meo procul absit Q. bog ne daj, da bi pil ... = piti ... nikakor ne sme, absit, ... ut Milonem hospitem ... deseram Ap. bog ne daj, da bi ..., nočem ...
3. occ.
a) prost biti česa: abesse a vitiis, a molestiis Ci., a qua suspicione ille aberat plurimum Ci., quamquam abest a culpa, suspicione tamen non caret Ci., afuit a societate sceleris N., abesse a cupiditate pecuniae N., a poena Cod. Th.; pesn. z dat.: abfuimus dolori O. pozabili smo bolečino.
b) razločevati se, razlikovati se, različen biti: abesse plurimum a saltatore debet orator Ci., nulla re longius absumus a natura ferarum Ci., longissime Plancius a te afuit Ci. = te je prekosil; tudi o abstr.: id autem tantum abest ab officio, ut nihil magis officio possit esse contrarium Ci., a schemate procul abest communicatio Q.; tudi = zaosta(ja)ti za kom, ne dosegati koga (v čem): consultus iuris ... abest virtute diserti Messalae H., a Zeuxide abest discipulus Q.
c) ne strinjati se s čim: a sententia, a consilio fugiendi Ci., sed ab eo plurimum absum Ci. to mi niti na kraj pameti ne pride.
č) (o stvareh) ne spodobiti se, ne prikladati se, ne ujemati se, ne pristajati: musice abest ab principis persona N., haec etsi ficta sunt a poëta, non absunt tamen a consuetudine somniorum Ci. se čisto dobro ujema.
4. pogosto abest brezos. v nekaterih reklih,
a) v nikalnih izrazih haud multum, haud (non) procul, non longe abest, quin ... ni mnogo (malo je) oddaljeno od tega, da ne bi ... = malodane ..., skoraj bi: Ci., L. idr., neque multum afuit, quin etiam castris expellerentur C. malo, da niso bili ... = skoraj bi bili izgnani tudi iz tabora, minimum afuit, quin periret V., nihil afore credunt, quin V. že mislijo; paulum (= non multum) abest, quin ... C., Suet.; quid abest quin ...? L., včasih z dodanim ab eo: neque multum abnesse ab eo, quin ... C.; osebno: Ap., haud multum afuere, quin opera perrumperent L. ap. Prisc.; osebno in pozitivno: ille longissime aberit, ut credat Ci.
b) v pozitivnem reklu tantum abest, ut ... ut ... toliko je oddaljeno od tega, da (bi) ..., da ... = ne le da ne ..., ampak ali še (celo) ...: tantum abest, ut gratiam quaesisse videar, ut multas susceperim simultates Ci. ne le da nisem iskal hvale, še celo mnogo sovraštva sem si nakopal, tantum afuit, ut exercitum periculosum putaret, ut in eo praesidium rei publicae poneret Ci. ne samo da se mu vojska ni zdela nevarna, še celo varnost države je polagal vanjo; v drugem ut stavku pogosto etiam, quoque: Ci. ep., Suet., redkeje contra: L., potius: le Ap. = marveč, še celo, nasproti; namesto drugega ut stavka samostojen stavek z etiam idr.: tantum abest, ut se indicet, perficiet etiam ... Ci., tantum aberat, ut binos scriberent, vix singulos confecerant Ci. Drugi ut stavek je konsekutivni stavek besedi tantum, prvi kaže v želelni obliki to, od česar je kaj oddaljeno, zato stoji pred njim včasih še ab eo: L., tantum autem abest ab eo, ut malum mors sit, ut verear Ci. Redko osebno: Lucr., milites tantum afuerunt, ut perturbarentur, ut potius accessiones fecerint Auct. b. Alx. — Od tod adj. pt. pr. absēns -sentis
1. odsoten, nepričujoč, nenavzoč (naspr. praesens, coram)
a) predikativno: semper absenti adfui Deiotaro Ci., a quo vivo nec praesens nec absens rex quicquam impetravit Ci., Appium fratrem absentem (za njegove odsotnosti) de fundo deiecit Ci., absens mecum in gratiam rediit Ci. kot pregnanec; o umrlih: Vitr., absentes (poëtae) sunt pro praesentibus Pl.; o takih, ki ne nastopajo kot sokandidati za častne službe, čeprav so v Rimu: Ci. (De re publ. VI, 11), plebs tribunos plebi absentes Sex. Tempanium, A. Sellium, Sex. Antistium ... fecit L.; o nekom, ki ni prišel pred sodnika, čeprav je bil poklican: de absente iudicare Ci.; pogosto kot predikat v absolutnem abl.: me absente Ci. med mojo odsotnostjo, te praesente absente Ter. bodi prisoten ali odsoten; v starejšem jeziku stoji včasih absente nam. pl. absentibus: nescio quid absente nobis turbatumst domi Ter.; pren.: z duhom neprisoten: cum milite isto praesens absens ut sies Ter., mente ac sensu absentissimus Aug.
b) atributivno: amicorum colloquia absentium Ci.
2. (o krajih in rečeh) daljen, oddaljen: Rhodos H., Romae rus optas, absentem rusticus urbem tollis ad astra levis H., ventis absentibus Stat. če jih ni; abs. rogus Mart., absentes comae Mart. ki jih v resnici ni, versus absentes dicere Gell. ki jih človek nima napisanih pred seboj = verze na pamet (= iz glave) govoriti.
Zadetki iskanja
- absurdus 3, adv. -ē
1. neblagoglasen, zlozvočen: vox Ci., absurdoque sono ... stagna cietis Poeta ap. Ci. (o žabah), absurde canere Ci., Amm.
2. pren.
a) neskladen, neprimeren, nesmiseln, neslan: est hoc omnibus auribus animisque absurdum Ci., absurdae lacrimae L., mos absurdus T., absurdissima mandata Ci., aliquid absurde dicere Pl., Ci., imperite absurdeque fictus Ci., non absurda cognitu T. primerno, pauca repetiero ab initio talium facinorum non absurda T. kar se sklada (ujema) z ...; z dat.: aetati utriusque non absurdum T.; z ACI: quam absurdum eum petere consulatum, qui praetor fieri non potuerit Ci.; z inf.: haud absurdum est bene dicere S.
b) nenadarjen, nesposoben, neroden, neraben: sin plane abhorrebit et erit absurdus Ci., ingenium haud absurdum S. ali nec abs. ingenium T. prebrisana glava, nec absurdus ingenio T. - Absyrtis -idis, f (Ἀψυρτίς) Absirtida, otok ab ilirski obali Jadranskega morja: Mel., pravilneje pl. Absyrtidēs -um, f Absirtidi (du.), ker sta ob omenjeni obali dva drug poleg drugega ležeča (danes povezana z mostom) otoka (zdaj Cres in Lošinj): Plin. — Soobl. Absyrtium -iī, n Absirtij, otok in mesto na njem: Plin.
- abundantia -ae, f (abundāre)
1. prestopanje vode čez bregove, izliv(anje), razliv: Nili, sanguinis ex vulneribus Plin. mensium ali mulierum ali feminarum Plin. prehuda mesečna čišča.
2. pren.
a) izobilje, preobilje, v slabem pomenu prekomernost: S., Q. idr., ex summa egestate in eandem rerum abundantiam traducti Ci., omnium rerum, quas natura desiderat, abundantia et copia Ci., ab. palustris Vitr. velike močvirnate dalje, lactis, pecuniae Plin.; o abstr.: voluptatum Ci., non otii abundantia, sed amoris erga te Ci. ep. prekomernost, loquendi ab. Macr. (prazna) mnogobesednost.
b) occ. (abs.) α) obilnost, bogastvo (naspr. inopia): Ap., in summā abundantiā pecuniae inludere T., ludos ... medio rationis atque abundantiae duxit T. β) bogata rodovitnost kake pokrajine: Plin. iun.; v pl.: obilne žetve: Arn. γ) obilna vinska zaloga: veterum tabernarum Suet. δ) prenapolnjenost želodca (z jedmi) = πλησμονή: quasi abundantiā laboranti Suet. ε) prekomernost govora: ipse se multa ex iuvenili abundantiā coërcuisse testatur Q. - abundō -āre -āvī
1. valovito se izli(va)ti, razli(va)ti, stopiti (stopati) čez bregove: Lucr., Plin., quando aqua Albana abundasset L., abundabat fluidus liquor V.; z abl. = kipeti, prekipevati od česa, pluti, valoviti s čim, prepoln biti česa: umore novo mare, flumina, fontes semper abundare Lucr., aestivā Nilus abundet aquā Tib.; o krajih: cruore scaena abundavit Suet.; redkeje o tekočini sami = odteči (odtekati): ut ex his potius plagis humor defluat, quam ex insitione ipsa abundet Col., quae (aqua) ex lacu abundavit, eam nos caducam vocamus Front., si parum sanguinis abundaverit (ex renibus) P. Veg.; pren.: ripis superat mi atque abundat pectus laetitiā meum Pl. srce mi kipi od radosti, vestis in sinus flaccidos abundans Ap.
2. pren.
a) imeti veliko (mnogo) česa, bogat biti česa, na pretek, v obilju imeti česa (naspr. egere, indigere, defici aliqua re); z abl.: Q., Plin. iun., divitiis Ter., Fl., rebus omnibus Ci., (villa) abundat porco, haedo, agno, gallinā, lacte, caseo, melle Ci., ab. apibus V., equitatu C., omni genere copiarum N., caligine O., Copiā rerum Cu.; z abl. abstr. pojmov: amore Ter. presrečen biti v ljubezni, fortunis Acc. ap. Non., fortunā Q., honoribus, consilio, praeceptis philosophiae Ci., barbarie abundat amor O., ab. multitudine Cu. v številu prekašati, venere Plin., numero testium Q., pluribus virtutibus, dulcibus vitiis Plin. iun.; z gen.: quarum abundemus rerum Luc. ap. Non.; occ. (abs.) v izobilju živeti, vsega dovolj (napretek) imeti, bogat biti, srečen biti: sive deest naturae quidpiam sive abundat atque affluit Ci., istum impune eludentem circumfluere atque abundare Ci., Caietam, si quando abundare (polne žepe imeti) coepero, ornabo Ci. ep., egentes abundant Ci., in illis magis abundabit (orator) Q. bo imel več sreče.
b) na pretek, več ko zadosti biti česa, obilovati: Plin. velut abundarent omnia L., quod ex eius populis abundabat L. je bilo nadštevilno; od tod (pozno) preveč biti, odveč biti: Icti.; o zlogih v verzih in govoru: syllaba abundat Don., Prisc. je odveč, je hiperkatalektičen; pesn.: de terris abundant herbarum genera Lucr. obilno klijejo, bohotno poganjajo, ne desis operae neve immoderatus abundes (sc. operā) H. da ne presežeš mere. — Od tod adj. pt. pr. abundāns -antis, adv. abundanter
1. prestopajoč bregove, izlivajoč svoje valove, razlivajoč se, prepoln: flumen abundans Lucr., si amnis abundans exit V., fluvius abundantior aestate Plin. abundantissimus amnis Ci., podobno: menses abundantes Plin. prehude mesečne čišče.
2. pren.
a) obilujoč s čim, (pre)bogat česa; z abl.: locumque delegit ... fontibus abundantem Ci. vodnat, ager abundans omni copia rerum L., ex humidis et abundantibus (sc. humore locis) excitat humorem Vitr., terra abundans frumento et pecoribus Cu., vir abundans bellicis laudibus Ci., abundans ingenio Ci., abundantior consilio Ci., rerum copiā abundantissimus Ci.; z gen.: erat copiosa (via) omniumque reum abundans N., lactis abundans V.; occ. (abs.) = v izobilju živeč, bogat: non illa quidem (supellex) luxuriosi hominis, sed tamen abundantis Ci., haec utrum abundantis an egentis signa sunt? Ci.
b) obilen, preobilen, čezmeren, prekomeren, nadštevilen: non adesā iam, sed abundanti, pecuniā Ci., abundante multitudine freti Cl. zanašajoč se na preobilnost množice = na svojo premoč, abundantes voluptates L., abundantior materia (dar duha, duševna zmožnost) Q., abundantissima cena, abundantissimum epulum Suet., abundanter fructum ferre Plin., abundantius occurrere Ci., abundantissime cenam praebere Suet.; poseb. (o govoru in govorniku) bujen, obširen, v slabem pomenu preobložen, gostobeseden, mnogobeseden: non erat abundans, non inops tamen ... oratio Ci., abundans super necessitatem oratio Q., neque Attice pressi neque Asiane sunt abundantes Q., abundanter dicere, loqui Ci. obširno, izrazito. Subst. neutr. le v zvezi ex abundanti iz preobilja: velut ex apleno et abundanti perditis (tempus) Sen. ph. čas tratite, kakor da bi ga imeli v izobilju in na pretek, cumulus ex ab. Q.; od tod = po nepotrebnem, povrhu še: Icti., addit ex ab. Q. - abundus 3 (prim. abundō) = abundāns, prepoln, preobilen: Vitr. Gell.; adv. abundē preobilno, čezmerno, prekomerno, več ko dovolj: (rebus) ab. potiri Ci., parentes ab. habemus S., ab. cavere O., humano generi favistisab. O.; pri adj.: ab.magna praesidia S., ab.Samnitibus par L., ab. constans Cu., ab. disertus Q.; pri adv.: ab. satis H.; abunde est (alicui) zadosti je, zadostuje komu, popolnoma zadovoljèn je kdo (prim. bene est): ut ab. sit alterum efficere Plin. iun., mihiab.est, si ... Plin Iun., ab. ratus, si ... T. meneč, da zadostuje, popolnoma zadovoljèn; subst. z gen. (kakor satis) terrorum et fraudis ab. est V., ab. salis Q.
- abūsque, praep. z abl. (pesn. nam. ūsque ab)
1. (krajevno) tam od: classem ... Siculo prospexit ab. Pachyno V.; zapostavljeno: animalia oceano ab. petiverat T.
2. (časovno) izza, iz: Sen. rh., Tiberio ab. T. - abūtor -ūtī -ūsus sum
I.
1. docela porabiti (porabljati), potrošiti; star. in pesn. z acc.: Ter., Ca., aurum, argentum, tantam rem patriam Pl., suam vim Lucr., prim.: quippe, quas (divitias) honeste habere licebat, abuti per turpitudinem properabant S.; navadno z abl.: omni tempore Ci.
2. pren. dodobra porabiti (porabljati) kaj, okoristiti (okoriščati) se s čim, izkoristiti (izkoriščati) kaj: hac libertate ille abusus est Ci. se je poslužil, vestro consessu ... pro summa solitudine abuti Cl. čislati, kakor bi ne bilo nikogar tod, sagacitate canum ad utilitatem nostram abutimur Ci., abuti hostium errore L., libero mendacio L. lagati na vsa usta, brezobzirno, suo iure Plin. iun.
— II. zlorabiti, v slabo obrniti (obračati); star. z acc.: sapientiam tuam Pl.; navadno z abl.: patientiā nostrā Ci., legibus ad quaestum Ci., militum sanguine C. po nepotrebnem kri ... preli(va)ti, insolenter et immodice indulgentiā populi Rom. L., immodicā libertate Cu.; s predik. abl.: scorto sorore nostrā Vulg.; occ. (ret. in gram.) v nepravem pomenu rabiti: Q., Suet., abutimur verbis propinquis (soznačnice) Ci.
Opomba: Obl. s pass. pomenom: ab rege abutamur Varr. ap. Prisc., abuti Val. Max., abusa (sunt) Pl., abusis locis Hortensius ap. Prisc., abutendus Suet. - accēdō -ere -cēssī -cēssum (ad in cēdere)
I.
1. pristopiti (pristopati), priti, prihajati, (pri)bližati se (naspr. abs-, de-, recedere); abs.: aut decedere nos cogit aut prohibet accedere Ci.; luna accedens Pl. rastoča (naspr. decedens). Smer: z adv.: accedat prope Pl., tamen accesit propius Ci.; acc. illo Ci. ali illuc Q., quo nemo accedit N. kamor nihče nima pristopa; z acc. (poseb. pri krajevnih imenih): classis Ostiam ... accessit L., acc. Romam Ci., Africam Varr., N., domos Ditis, Buthroti urbem, Scyllaeam rabiem V., scopulos V., Ps.-Q., loca S., Iugurtham Bocchus accedit S., Medi et Armenii accessere Libyes S.; pass.: si quă clementer accedi poterant T.; večinoma s praep.: ad aram, ad urbem, ad hominem, ad deos Ci., ex inferiore loco ad tribunal L., si nulli barbati in piscinis sint, qui ad manus accedant Ci. ep. = ki se dajo z roko uloviti; brezos.: ad eas (oleas) cum accederetur Ci.; ad stoji tudi pred krajevnimi imeni, kadar je accedere = (pri)bližati se čemu: ad Heracleam, ad Syracusas Ci.; kadar je accedere v pomenu vstopiti (vstopati), se veže z in: in aedes, in fundum, in portum, in oppidum, in Macedoniam Ci., in funus Ci. v mrtvaški sprevod stopiti, pridružiti se mu; z inter: naves ... inter Albigaunos, Ligures Genuamque accesserunt L.; pesn. z dat.: alicui obviam Pl., ut deus accedat caelo O., hic tamen accessit delubris advena O., silvis acc. nostris Sil.
2. occ.
a) (proseč) se približati, obrniti se na koga, zateči se h komu: ad ephoros N., senatus supplex ad Caesarem accessit Ci. ep., quo accedam ...? S. kam naj se obrnem ...?
b) sovražno (pri)bližati se, primakniti (primikati) se: quocumque accederent equitatus hostium S., acc. propius, propius Ambiorigem, propius Romanos C., testudinibus factis propius muros accessit N., acc. ad oppidum, ad Britanniam, usque ad castra C., ad moenia L., ad urbem quadrato agmine Ci., ad corpus alicuius Ci., ad aliquem comminus Ci. ep. šalj. = nadlegovati koga s svojim obiskom; ad manus N., spoprijeti se, spopasti se; s samim acc.: pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit S., praedones accedere incipiunt Syracusas Ci., acc. Lemnum, Africam, astu N.; z dat.: muris L.
c) kot kupec, dražitelj pristopiti (pristopati), nastopiti (nastopati): ad illud scelus sectionis Ci., ad hastam publicam N. ali ad hastam suam (= censorum) L. udeležiti (udeleževati) se dražbe.
3. pren.
a) priti, prihajati, dospeti, (pri)bližati se, pojaviti (pojavljati) se, nastopiti (nastopati): in infamiam Pl., voluntas vostra si ad poëtam accesserit Ter., haud invito ad aures sermo mi accessit tuus Ter., accedit oratio ad animos vestros leniter Ci., undae comitiorum ad alios accedunt, ab aliis recedunt Ci., in tenebris iacērent omnia, nisi litterarum lumen accederet Ci., ut quisque proxime accederet Ci., čim bližji nam je kdo, accessit ad amicitiam Philippi N. spoprijateljil se je s Filipom, fama ad nos accedit L., o govorniku: propius accedo: nego esse ista testimonia Ci. ali propius accedam, de his nostris testibus dicam Ci. = stvari hočem iti do konca, stvar si hočem bliže ogledati, ad praeceps acc. Plin. iun. breznu se bližati = skoraj drzen biti; o času: quo propius ad mortem accedam Ci., ubi quarta accesserit V., accedunt anni H. leta = starost, accedente senectā H., fatum ... propius ac propius accedit Sen. ph.; o pojavu kakega stanja: febris accedit Ci., N., Cels., Remis studium propugnandi accessit, hostibus spes potiundi oppidi discessit C. se je vzbudila želja, ... je izginila nada, civibus animum accesurum N. da se bodo državljani ojunačili (osrčili); pesn. z dat.: fervor accessit capiti H. vino je udarilo v glavo, ni ... ingens accedit fultura stomacho ruenti H.; tako tudi: manus extrema non accessit operibus eius Ci. zadnjega piljenja manjka njegovemu delu.
b) (po)lotiti (lotevati) se česa, spraviti (spravljati) se h kakemu delu, prevze(ma)ti kaj, pričenjati, začenjati kaj: acc. ad rem publicam Ci., N. stopiti na politično prizorišče, ad facinus, maleficium, negotium, coniurationem Ci., ad honores Ci. častne službe prevze(ma)ti, ad causam (redko dat. causae) Ci. pravdo (sodno razpravo) prevzeti (kot zagovornik), ad causam publicam Ci. potegniti se za državo, ad vectigalia Ci. ali ad publica Sen. ph. ukvarjati se s carinskim zakupom, ad haec bona Ci. v posest vzeti (jemati), ad pericula Ci ali ad periculum Pl., V. nase vzeti (jemati), udeležiti (udeleževati) se, ad poenam Ci. s kaznovanjem začeti, tako tudi: acc. ad scribendum Q., ad legendum Lact.; occ. (o predmetu govora): accedam ad singulas querellas Graecorum Ci. ukvarjati se hočem s ..., preiti hočem k ..., has ne possim naturae accedere partes V. opis(ov)ati.
c) (pri)bližati se komu, čemu = podoben biti: prope ad similitudinem alicuius rei Ci., ad similitudinem deo propius accedebat humana virtus quam figura Ci., homines ad deos nulla re propius accedunt quam ... Ci., qui ad sapientiam proxime accedunt Ci., proxime deos accessit Clodius Ci., ad veritatem acc. Ci., Q. bližati se resnici, podoben ji biti, in sermone magis accedit oratorio generi (Euripides) Q., quem (Vergilium) Homero crederet maxime accedere Q., cytisus, quae proxime accedere ebenum videtur Plin.
č) pristopiti (pristopati) h komu, k čemu, prista(ja)ti na kaj, pritrditi (pritrjevati) komu, čemu, pritegniti (pritegovati) komu, čemu, odobriti (odobravati) kaj: ad sententiam alicuius Pl., ad consilium N., ad istam rationem, ad eius condiciones Ci., ad Caesaris amicitiam C.; poklas. z dat. in s samim acc.: accedam in plerisque Ciceroni, acc. alicuius sententiae, huic opinioni Q., his, qui haec prodiderunt Vell., sacramento T., societatem nostram T. zavezati se z nami.
II.
1. s samostalniškim subj. (kot prirast ali pomnožek): pristopiti (pristopati), prirasti (priraščati), pridružiti (pridruževati) se, še priti (prihajati) k čemu: abs.: plura accedere debent Ci.; z ad: ut ad causam novum crimen accederet Ci., ad praedam damnatio Roseii velut cumulus accedit Ci., cum ad has suspiciones certissimae res accederent Ci., numerum accessit ad harum O.; z dat.: quo plus aetatis ei accederet Ci. čim starejši bi postajal, volucres accedere silvis O., quid, si huic oneri accesserit novum? Plin. iun.; pogosto o ceni = poskočiti (poskakovati), rasti, kvišku iti: Kom., plurimum pretio accedit Col. cena gre zelo kvišku, pretium accedit agris Plin. iun. Pogosto z adv. huc, istuc, eo, eodem: huc accedit summus timor Ci., huc accedebat munificentia S., accessit istuc doctrina Ci., eo accedebat hortator assiduus Sallustius Ci., accedit eodem vulgi voluntas Ci., accedit eodem facies O.
2. brezos. s subjektivnimi stavki
a) accedit, quod ... temu se pridružuje še (to), da ..., k temu prihaja še (je prišlo še) to, da ...: eo accedebat, quod iudices dati non erant Ci. (dejstvo, zato ind.), toda: accessit, quod (relat. z namenilnim pomenom) aperiret eorum dementiam N. temu se je pridružilo še nekaj, kar naj bi razkrilo ...
b) accedit, ut poleg (vrh) tega se še zgodi, dogodi (dogaja), da ..., se še primeri, da ...: accedebat huc, ut magnis intervallis proeliaretur C., accedebat, ut ... tempestatem ferent facilius C., ad Appii Claudii senectutem accedebat etiam, ut caecus esset Ci. je prišlo zraven še to, da ...
Opomba: Sinkop. pf. accēstis = accessistis: V. - accīdō -ere -cĭdī (-) (ad in cadere)
I. (na tla, ob kaj, na kaj) pasti (padati): ad terram Pl., Enn. ap. Ci., in humum Varr. ap. Non., in mensas O.; z dat.: terrae corpus accidit Sen. tr.; z adv.: quo Castalia ... lapsu accidit L. Andr. ap. Fest.; abs.: tela ab omni parte accidebant L., cum ... tela ex superiore loco missa non frustra acciderent L., ut (tela) missa a Gallis gravius acciderent C.; occ. proseč pasti = proseč vreči se pred koga, na kolena pasti pred koga, kom, kleče prositi koga: ad genua Enn. ap. Non., ad alicuius genua Ter., ad pedes omnium Ci., alicui ad genua Pac. fr., Suet., genibus alicuius L., Cu., T. quo accidam Enn. ap. Ci. (kam =) pred koga naj se vržem?
II. pren.
1. prodreti (prodirati) do kod, dospeti; z ad: ad genua accido supplex Sen. tr., vox ad aures accidit Acc. ap. Non., nihil ... tam populare ad populi Rom. aures accidisse Ci., tibi ... nova res molitur ad aures accidere Lucr., clamor ... ad aures accidisset L., accidit vox ad hostes L., ad oculos animumque accidere Ci., ut notae litterarum totae ad oculos acciderent Petr., toda: verbum in te accidit Ter. beseda je padla nate; s samim acc: Lucr. (V, 608), mihi paternae vocis sonitus aures accidit Pl., vox accidit aures Val. Fl., res animum accidens Gell.; z dat.: imber ... accidens auribus L., maior auribus nostris accidebat clamor Plin. iun., animo accidit aliquid Ter., Lucr., quam res nova miraque menti accidat Lucr. kako nova in čudna se dozdeva ta misel, ne maioris multitudinis species accidere hostibus posse Hirt. da bi se sovražnikom število ne zdelo večje, ali: da bi večje število ne vzbudilo sovražnikove pozornosti, ne bodlo sovražnikov v oči; abs.: fama (repente) accidit L. se je razširil, unde (clamor) accidisset L. od kod prihaja, clamor accidens ab increscente pugna L. prihajajoč, unde ... terribilis accidebat sonus L. je bīl na ušesa.
2. (nenadoma) prijeti koga, napasti koga: quo improvisus gravior accideret S., quia de improviso acciderent, ... incolumes transeunt S.
3. pripasti (pripadati): cetera, quae huic generi accidunt Q.
4. iziti se, izteči (iztekati) se, tudi samo izteči: ut (recimo, da) omnia contra opinionem acciderent C., si secus (aliter) acciderit Ci. drugače = slabo, peius victoribus Sequanis quam Haeduis victis accidisse C., tudi: hoc sibi satis opportune Caesar accidisse arbitratus C.
5. pripetiti se, primeriti se, dogoditi (dogajati) se, zgoditi se, slučajno (nepričakovano) nastopiti (nastopati); večinoma o neprijetnih dogodkih: nihil mali accidisse Scipioni puto Ci., si gravius quid acciderit ali si quid gravius accidisset C. kaj hujšega = poraz, sin quid adversi accidisset N., accidit detrimentum, mors, periculum C.; redkeje o srečnih naključjih: secundas res accidisse eius operā N., quae prospere cesserunt, ea vi consilii acciderunt N., illud etiam accidit praeter optatum meum, sed valde ex voluntate Ci.; nedoločno: quidquid acciderit Ci. vsak dogodek, id quod accidit N. kar se je res zgodilo, quae vivo se acciderunt, futura praedixit N. dogodke svoje dobe, si quod tempus accidisset, quo ... Ci.; z dat. = primeriti se komu, pripetiti se komu, doleteti koga, zadevati koga: quae homini gravior poena accidere potuisset Ci., si quid gravius ei a Caesare accidisset C. ko bi Cezar ostreje postopal z njim; pogosto evfem., poseb. o smrti: si quid accidat Romanis C. = ko bi bili Rimljani premagani, si quid pupillo accidisset Ci., si quid mihi humanitus accidisset Ci. ko bi se mi bilo pripetilo kaj človeškega = ko bi bil umrl; tudi brez dat.: velletne Clazomenas in patriam, si quid accidisset, auferri Ci.; redko o veselem dogodku: supplicatio decreta est, quod ante id tempus accidit nulli C.; pogosto brezos. (včasih še s pristavkom casu): si ita accidisset Ci. ko bi se bilo tako primerilo; z dopolnilnimi stavki, uvedenimi navadno z ut (izražajočim posledico): an ... casu accidit, ut id, quod Romae audierat, primus nuntiaret? Ci., accidit, ut una nocte omnes Hermae ... deicerentur N., accidit casu, ut legati ... cenarent N.; redko s quod (označujočim dejstvo) ali z inf. (izražajočim zgolj pomisel): accidit incommode, quod eum nusquam vidisti Ci. ep., accidit fortuitum ..., quod ... morbo implicitus decessit Plin. iun., nec enim acciderat mihi opus esse Ci. ep.; še redkeje z ne: nihil autem est pro certe futurum, quod potest aliqua procuratione accidere, ne fiat Ci. — Od tod subst. pt. pr. accidēns -entis, n
1. slučajno, slučajnost, (nebistvena) zunanjost, slučajna, nebistvena okoliščina (naspr. substantia): personae cum suis accidentibus Q., causa, tempus, locus ... sunt rerum accidentia Q.; occ. = epitheton (adiectivum): Sen. ph., Q., Macr., Prisc.
2. slučaj, naključje: ex accidenti (accidentibus) Icti. o naključju; occ.
a) nesrečen primer, nesreča (naspr. prospera): Amm., accidentium meorum novitas Ps.-Q.
b) (= σύμπτωμα), zunanji znak bolezni, bolezenski simptom: Cael. - acciō (adciō) -cīre -cīvī (ciī) -cītum (ad in ciēre) priklicati, poz(i)vati, poklicati: ego accivero pueros Ci. ep., horriferis accibant vocibus Orcum Lucr., z dvojnim acc.: qui hunc Alexandro filio doctorem accierit Ci. Od kod? ex Latio fortissimum quemque S., ex Etruria equos pugilesque L., e castris Virginium L., haruspices ex Etruria acciendi Ci., dictatorem ab exercitu L. Kam? eum in Hirpinos L., ingentem frequentiam in urbem Vell., aliquem in curiam, aliquem domum Suet. Čemu? Numam ad regnandum Romam Curibus Ci., aliquem in regnum ultro ali in regnum Romam L., aliquem in consilium L., aliquem in adoptionem T. posinoviti koga, aliquem super ea re L., aliquem auxilio (dat. finalis) T. na pomoč; pren. (o stvareh) priklicati: mortem Vell., Fl. (o samomoru). — Od tod pt. pf. accītus 3 (od drugod) sprejet (uveden), tuj, inozemski: accita scientia arsque haruspicum T., funditus everti (mores patrios) per accitam lasciviam T.
- accipiō -ere -cēpī -ceptum (ad in capere)
A. Subj. je aktiven:
I.
1. vzeti, jemati, preje(ma)ti, prevze(ma)ti; abs.: et dans et accipiens L., tradentis accipientisque concordia Q.; z acc.: accipe, si vis, accipiam (sc. et ego) tabulam H., acc. ensem, galeam V., arma obsidesque C., pecuniam Ci. denar vzeti, jemati; v slabem pomenu: pecuniam ab aliquo, ab aliquo per aliquem Ci. denar prejeti od koga, od koga po kom, dati se podkupiti komu, komu po kom, rationes ab aliquo Ci. dobiti zahtevani račun od koga, iuvenis epistulam a Pausania ad Artabazum accepit N. je prevzel pismo od Pavzanija, da ga izroči Artabazu; z dvojnim acc.: ut id ab se donum (za dar) acciperet L.
2. occ.
a) posl. (denar) preje(ma)ti: in quibus (tabulis) sibi expensa pecunia (stroški, izdatki) lata sit acceptaque (prejemki, dohodki) relata Ci., (alicui aliquid) acceptum referre Ci. ali acceptum facere Plin. iun., G., zabeležiti kot prejeto, zapisati med prejemke (dohodke), zapisati (vknjižiti) komu kaj v dobro, podobno: sponsionem acceptam facere Ci. pogodbo pismeno potrditi; od tod subst. pt. pf. acceptum -ī, n (pogosto v pl.) prejeto, prejemek, dohodek (naspr. expensum, expensa, data): ratio accepti Pl., codex ali tabulae accepti et expensi Ci., ratio acceptorum et datorum Ci. račun o prejemkih in izdatkih, in acceptum referre Ci. ali in acceptum ferre Dig. ali accepto ferre, facere Dig. med prejemke (dohodke) postaviti, zapisati, kot prejemek vknjižiti; naposled jur. acceptum = pobotnica: accepto liberare Dig. pobotnico dati o popolnem prejemu. Pren.: aliquid (alicui, alicui rei) acceptum referre Ci. ali acceptum ferre Val. Max., Sen. ph. ali acceptum facere Sen. ph., Plin. iun. ali accepto ferre Vulg. ali accepto facere Tert. kaj (komu, čemu) na račun zapisati, v račun vzeti, dolgovati kaj (komu, čemu), hvalo dolžan biti (komu, čemu) za kaj: detrimenta belli Gutruato accepta referebant Hirt., salutem alicui acceptam referre C., omnem ... quietem senectutis acceptam refert clementiae tuae Ci.; sibi aliquid acceptum referre Auct. b. Afr. (pri)lastiti si kaj.
b) (kako breme, kaj težkega) nase vzeti (jemati), (pre)vze(ma)ti: terga (boum) declarant non esse se ad onus accipiendum figurata Ci., apes onera accipiunt venientum V.; pren.: litem Pl., contumeliam in se, hunc metum Ter., iugum L. jarem nase vzeti, rem in cervices L. obesiti (obešati) si kaj za vrat, nakopati si kaj na glavo, decumas Ci. obremeniti (obremenjevati) se z ...
c) (jed, pijačo) použi(va)ti, zauži(va)ti: herbam in potu Iust., cibum militarem Lamp.; od tod subst. pt. pf. acceptā -ōrum, n zaužito: Cael.
č) obleči kaj, obleči (oblačiti) se v kaj: endromidem Iuv., praetextam togam Lamp., purpuram Eutr., loricas minores Veg.
d) v roko vzeti, jemati: stilum Plin. iun.
e) v kak spis (pre)vzeti: modica ex his accepi Gell.
f) (s seboj) vzeti, odvzeti: duas uxores It. ap. Aug., panes, spolia eorum Vulg.
3. pren. vzeti kaj, jemati kaj, spreje(ma)ti kaj, ne braniti se česa (naspr. reicere, repudiare): o konkr.: munera N., praeter vitulinam nihil accepit N., acc. frenum V. ali frenos L. voljno se dati obrzdati (pren.), est in non accipiendo nonulla gloria Ci.; o abstr.: accipe daque fidem V., acc. beneficium Sen. ph.; occ. spreje(ma)ti = odobriti (odobravati), dopustiti (dopuščati), privoliti v kaj, pritrditi (pritrjevati) čemu, prista(ja)ti na kaj, zadovoljiti se s čim (naspr. abnuere, repudiare); condicionem Pl., Ter., Ci., C., N., L., satisfactionem Ci., C., orationem, excusationem C., iudicium Ci. prista(ja)ti na, spustiti (spuščati) se v sodno razpravo, pacem L., augurium L., Val. Fl. ali omen Ci., L. = kot veljavno spozna(va)ti, legem, rogationem Ci. sprejeti, lex accipitur Vell., acc. nomen L. sprejeti ime (kandidata za častne službe), de plebe consulem non accipere Ci., acc. vitam Vell. V pogovoru brez obj.: accipio (sc. quae tu dixisti) Ter., Ci. ep., H. pritrjujem! tako bodi! dobro!
II.
1. spreje(ma)ti, vzeti, jemati koga, kaj: quas ego te per terras vectum accipio! V., te comitem (za spremljevalca) accipio V.; o neživih subj.: Delos errantem accepit O., terra vos accipiet reduces V., tum te quoque, Medica, putres accipiunt sulci V., sortem accepit galea V., navis accipit aquam (aliquantum aquae) L. ali imbrem V. ali campi accipiunt fluvium Cu. pijejo, accipit (Peneus) amnem Orcon nec recipit Plin. jo pripušča, a ne vpija, fluvius accipitur mari Cu., fugientes amnis accepit, Samnites castra sua accepere L., locus accipit austrum Cu. = leži proti jugu; pesn.: cervix crines fusos accipit V., alter ab undecimo me acceperat annus V., ubi (equum) quarta acceperit aestas V.; kje? (pravzaprav "s čim", sl. večinoma kam?) sam abl.: te gremio accipiet ... Dido V., hunc tu caelo accipies V., acc. milites urbe tectisve L., tellus fessos portu accipiet V., acc. auras follibus V. prestrezatī z ..., noctem oculis V.; kam? z in in acc.: armatos in arcem, Romanos in urbem L., eum in sinus suos O.; pren.: aliquem in civitatem Ci., L. med državljane, in amicitiam Ci. za prijatelja, in deditionem C., L., Cu. sprejeti predajo koga, in societatem L., in fidem Cu., aliquam in matrimonium T., Suet., Iust. (tudi samo aliquam Eutr.) vzeti za ženo, aliquem in matrimonium regnumque T. za moža in sovladarja, te ... in regnum meum accepi S. v svoje kraljestvo, toda: Vononem in regnum accipiunt T. za kralja (vladarja).
2. occ. (gostoljubno) spreje(ma)ti, pogostiti koga (s čim): illos porticibus rex accipiebat in amplis V.; večinoma z adv. določili: aliquem bene, eleganter Ci., laute H., hospitaliter Cu., aliquem hospitio Pl., Varr., Ci. ep., L., me accepit Aricia hospitio modico H., aliquem regio apparatu Ci., apparatis epulis L., socios dapibusque meroque O., regem convivio Cu.
3. pren. koga (dobro ali slabo) spreje(ma)ti, s kom kako postopati, ravnati: aliquem clementer Ci., L., honorifice, leniter Ci., quemadmodum essent accepti, audistis ex ipsis Ci.; večinoma v slabem pomenu = grdo spreje(ma)ti koga, obdelovati koga, zagosti komu: ut sum acceptus Pl. sem naletel, acc. aliquem vehementer Ci., aliquem verbis male Ci. razjeziti se nad kom, aliquem verberibus ad necem Ci., accipitur satis male a Curione Ci. ep.; voj.: male acc. aliquem Lentulus ap. Ci., N. koga v vojni hudo zdelati, potolči, poraziti.
III.
1. (s čutili ali duhom) spreje(ma)ti, zazna(va)ti: eae res, quae sensu accipiuntur Ci. čutno dojemljive stvari, acc. oculis animove sensum Ci., ut non solum auribus acciperetur, sed etiam oculis cerneretur N., acc. aliquid animo magis quam vultu L., accipite haec animis V. vzemite si to k srcu, pomislite na to, acc. aliquid benignis Pl. ali secundis L. ali pronis auribus T. rad (drage volje) poslušati, slišati (naspr. sinistris auribus acc. aliquid L. nerad slišati, poslušati); acc. solacia (tolažilne besede) O.
2. occ. slišati, poslušati, zaslišati: sonitum, gemitum V., clamorem S., L., orationem Ci., rationem consilii C., nostram nunc accipe mentem (naklep) V., acc. vocem, imperium Cu., acc. aliquid aequo animo, severe Ci.; abs.: acc. volenti animo (rad, rade volje) de ambobus S., moleste et acerbe Auct. b. Hisp.; z odvisnim vprašanjem: accipite nunc, quid imperarit Ci., accipe, qua ratione queas ditescere H., accipe z neodvisnim govorom: H. (Sat. II, 3, 307).
3. pren. z razumom spreje(ma)ti = z razumom doseči, doje(ma)ti, razume(va)ti: quae parum accepi Ci., haec accipi posse Ci., accepto causae genere et cognito Ci., ut ... celeriter acciperet, quae tradebantur N.; occ. kaj (v posebnem pomenu) razložiti (razlagati); z adv. določili: non recte accipis Ter., aliter tuum amorem atque est accipis Ter., id omen ita acceptum est L., sermones militum durius acc. C.; s predikativnim acc.: vzeti, jemati kaj za/kot kaj, šteti kaj v/za kaj: beneficium contumeliam Ci. ep., te auctorem frugum V., aliquid velut belli omen L., aliquid omen Cu., aliquid tamquam suum crimen T.; quid accipere debeamus figuram Q. kaj da si moramo predstavljati pod besedo "figura"; tako tudi pass.: Urbis appelatio etiam si nomen proprium non adicitur, Roma tamen accipitur Q. pod imenom "Mesto", ... se razume Rim; ret. (nam. predikativnega acc.) razne različice: acc. aliquid ad contumeliam Ter. ali in contumeliam Cu., Suet., aliquid in omen L., in prodigium, in superbiam, in deminutionem sui T., in bonam partem Ci. ep. ali bonas in partes Ph. z dobre strani, verbum in duas pluresve sententias Corn., aliquid in maius L., in solutum bonam voluntatem Sen. ph.; prodigii loco accipiebatur ipsa aquarum penuria T., funesti ominis loco acceptum est T.; quaeque dixerat, oraculi vice accipiens T.; acc. verisimilia pro veris L., omen pro tristi Cu., gurdos, quos pro stolidis accipit vulgus Q.
B. Subj. je pasiven:
1. preje(ma)ti, dobi(va)ti (naspr. dare, tradere, reddere): tres praemia primi accipient V., acc. litteras, nuntios Ci., adulterinos nummos pro bonis Ci., mare acceptum O. pogoltnjeno, acc. potionem, venenum Q., Suet.; pass. pomen v pogosti zvezi z ab (redkeje z de): pecuniam numeratam ab aliquo, hereditatem a patre N., rem a maioribus Ci. podedovati, exercitum ab aliquo C., stipendium de publico L., quas (res) eum dolo malo mancipio accepisse de Vario diceret Ci. ep.; z abstraktnim obj.: plausum Ci., salutem ab aliquo Ci., voluptatem ex re Ci. ep. slast (ob)čutiti ob čem, beneficiis ultro datis acceptisque Ci., acc. nomen C., Cu., praecepta C., veniam pro coniuge O., sacra Ap. oprijeti se skrivnostnega nauka, dati se uvesti vanj, pacem, veniam Iust.; pogosto = dobi(va)ti kaj v upravljanje, v oskrbo: provinciam, honorem ab aliquo Ci., munitionem S., muneris partem L., Albam regendam V., mare placandum Eutr. dobiti nalogo pomiriti morje; occ. (kaj neprijetnega) preje(ma)ti, dobi(va)ti, (pre)trpeti: plagam Varr., dolorem Ci., iniuriam (ab aliquo) Ci., C. idr., cladem C., L., Q. ali detrimentum C. poražen biti, calamitatem N. nesreča zadene koga, damnum H., vulnera, quae circum patrios muros accepit V.; pren.: accepit vulnus morte filii N. sinova smrt je zadala njegovemu srcu hudo rano.
2. pren. (za)slišati, izvedeti, preje(ma)ti (od prednikov): rem rumore C., reliquos deos ne famā quidem acceperunt C. o drugih bogovih niti govoriti niso slišali, haec audivimus (smo sami slišali) de clarissimorum virorum consiliis et factis, haec accepimus (smo izvedeli, vemo) haec legimus Ci., sic a patribus accepimus Ci., ut de Hercule accepimus Ci. kakor se poroča o Herkulu, acc. tertium signum tubā Cu., acceptā clade partium Fl.; z ACI: sic a maioribus nostris accepimus, praetorem quaestori suo patris loco esse oportere Ci., accipio patres id aegre tulisse L.; z odvisnim vprašanjem: quae gerantur, accipies ex Polione Ci. ep.; occ. (na)učiti se česa: usus (vojna vaja) ac disciplina, quae a nobis accepissent C., acc. primas artes ab iisdem magistris O., elementa prima literarum Eutr. — Od tod adj. pt. pf. acceptus 3 "prijazno (ljubeznivo) sprejet", dobrodošel, drag in mil, priljubljen, prijeten, všečen; o osebah: accepti affines Val. Max.; z dat.: qui maxime plebi acceptus erat C., homo tam acceptus popularibus S., quo carior acceptiorque omnibus erat S., longe ante alios acceptissimus militum animis L., longe acceptissimus Parmenioni Cu., divitibus gens acceptissima nostris Iuv.; s praep.: servus apud te acceptissimus Pl., pacis artibus vix quisquam Traiano ad populum acceptior exstitit Fr.; o stvareh: munus gratum acceptumque N., quod vero approbaris, id gratum acceptumque habendum Ci., acceptius genus gratiarum Plin. iun.; z dat.: eam rem senatui populoque Romano gratam acceptamque esse Ci., nihil est deo acceptius quam ... Ci., oratio plebi acceptior L., quae acceptissima diis essent, sacra instituere L.; z in: tanto acceptius in vulgum, quanto ... T.
Opomba: Accipin = accipisne, accep(i)stin = accepistine: Kom. Star. fut. II. accēpsō: Pac. ap. Non. - accurrō (adcurrō) -ere -currī (star. -cucurrī) -cursum priteči (pritekati), prihiteti
1. intr.; abs.: Lepta me rogat, ut ... accurram Ci. ep., classis Cornelium Fuscum praefectum sibi destinat, qui propere adcucurrit T.; pren.: istae imagines ita nobis dicto audientes sunt, ut, simul atque venimus, accurrant Ci. Z raznimi določili: acc. huc Ter., Romam C., in Tusculanum Ci. ep., in sinistrum cornu L., in castra Auct. b. Alx., illum ad praetorem quasi ad laudem ... accurrisse Ci., Considius equo admisso ad eum accurrit C. prijaha v diru, pridirja, ad spoliandum corpus Cu., propter praedes suos Ci.; z dvojnim dat.: auxilio suis S.; brezos.: adcurritur ab universis T.
2. trans. iacentem adcurrere T. k ležečemu priteči, iacentes epulas acc. Ap. - accūsō (accūssō) -āre -āvī -ātum (ad in causa, pravzaprav = privesti koga do pravde)
1. (ob)tožiti pred sodiščem (nav. v kazenskih postopkih; naspr. defendere); abs.: aliud est maledicere, aliud accusare Ci., eos, qui defendere consuerunt, vides accusare Ci.; z osebnim obj.: accusavit C. Antonium Ci., acc. aliquem violenter, aliquem ad populum L.; z dvojnim acc.: quae (zaradi česar) hi accusant me Vulg.; z abl.: suis eum certis propriisque accusabo Ci., crimine Pario est accusatus N., invidiae crimine accusari N. zavistne obtožbe, toda: acc. aliquem falso crimine O. ali crimine incesti Val. Max. s krivo obtožbo, po krivem dolžeč ga; accusati sunt uno nomine (pod isto pretvezo = zaradi iste reči) consulares Ci., accusare lege (ex lege) Q. po zakonu; z gen. criminis (česa): aliquem ambitūs, coniurationis, rei capitalis Ci., proditionis N., ne quis ante actarum rerum accusaretur N.; z gen. criminis v stalnem besedilu: acc. aliquem capitis Ci., N. na smrt obtožiti koga; s praep.: de repetundis, de veneficiis Ci., redno: de vi Ci.; propter iniurias Ci.; redno: aliquem inter sicarios Ci. kot zahrbtnega morilca, zaradi zahrbtnega umora; z odvisnimi stavki: Lysandrum accusarunt, quod (ker, češ da) sacerdotes corrumpere conatus esset N.; z ACI (izražajočim vsebino tožbe): accusantibus Cyrenensibus violatum a Blaeso thesaurum T.; za glag. v pass. stoji NCI: Numantina ... accusata iniecisse carminibus et veneficiis vecordiam marito T.
2. pren. tožiti o kom ali o čem, pritožiti (pritoževati) se nad čim, zastran česa, očitati, grajati, ošte(va)ti (naspr. excusare, expurgare, laudare): aliquem aspere et acerbe in senatu Ci., deos hominesque L.; regem temeritatis, consulem segnitiae L.; in ea re ... Sulla accusatur Ci.; graviter eos accusat, quod ab iis non sublevetur C.; s stvarnim obj.: inertiam adulescentium Ci., eius perfidiam N., naturae infirmitatem S., neglegentiam consulum L.
Opomba: Gram. casus accusandi = (casus) accusativus tožilnik, akuzativ: Varr. - Acherōn -ontis, acc. -onta in -ontem, m (Ἀχέρων) Aheront,
1. epirska reka (Gurla), ki teče skozi Aheruzijsko močvirje in se izliva v Jonsko morje: L., Plin.
2. brutijska reka (Macone, po drugih Lesse): Plin., Iust. Soobl. Acheros: L.
3. reka in močvirje v Bitiniji: Val. Fl.
4. mitična podzemeljska reka (po Acheron 1.), čez katero so morale sence umrlih: qui fluere apud inferos dicuntur, Acheron, Cocytus, Styx, Phlegeton Ci., via Tartarei quae fert Acherontis ad undas V., strepitus Acherontis avari V.; met. podzemlje: perrupit Acheronta Herculeus labor H., fugere Acheronta H., Acheronta movebo V. podzemeljske sile (oblasti). Od tod adj. Acherontēus 3 (Ἀχερόντειος) aherontski: Cl.; Acherontius 3 aherontski Serv.; Acheronticus 3 aherontski: Prud., Arn. — Star. lat. obl. za podzemeljski Aheront je Acherūns -untis, acc. -untem in (pri Lucr.) -unta, m (kot podzemlje tudi, toda redko, f) Aherunt (kot reka in podzemlje): nulla adaeque est Acheruns Pl., abire ad Acheruntem sine viatico Pl., ab Acherunte redimere N. iz podzemlja rešiti, ex Acherunte excitare Ci.; sicer se sklada (v pomenu "podzemlje") tudi kakor mestna imena: advenio Acherunte Enn. ap. Ci., praemittere aliquem Acheruntem prius Pl., quoniam Acheruntest (= Acherunte est) mortuorum Pl., quaecumque Acherunte profundo prodita sunt esse Lucr.; loc.: Acheruntī v podzemlju: Enn. fr., Pl., Ci., N., Lucr.; pren.: Acheruntis ostium Pl. vhod v podzemlje, "peklenska vrata" = smrdljiv kraj; prim.: ex ostio altae Acheruntis Poeta ap. Ci., Acheruntis pabulum Pl. za pekel goden človek (o nekem izprijencu), Acheruns ulmorum Pl. peklensko žrelo za šibe, šalj. o sužnju, ki se ga pogosto šiba. Od tod
1. adj. Acherunticus 3 aheruntski, podzemeljski: regiones Pl., senex Pl. goden za Aherunt (smrt); Acherūsius, star. Acherūnsius 3 (Ἀχερούσιος)
a) Aheruntov, aheruntski: Acherusia aqua L.
b) podzemeljski: Acherunsia templa Orci ... Enn. ap. Varr. et ap. Lucr., vita Lucr. žalostno, bridko.
2. subst. Acheruntīnī (Acherontīnī) -ōrum, m Aherontovci, mestna občina v Brutiju, blizu reke Aheronta: Plin.
Opomba: V jambskem in trohejskem ritmu je prvi zlog besede Acheruns pri starejših pesnikih (poseb. pri Pl.) večinoma dolg, v epskih pesmih kratek. - acia -ae, f (acus -ūs, prim. ācer) nit, ki se vdene v iglo: Cels., Marc.; preg.: ab aciā et acu mi omnia exposuit Petr. na drobno, "do dlake".
- āctus -ūs, m (agere)
1. gnanje, gonitev, gonja: pars ... ab actu (pecudum) nomen Agonalem credit habere diem O., feram admonitu, non actu inflectere Ci. z glasom, ne s silo; met. (jur.)
a) pravica do gnanja skozi kak kraj, tudi stegnè: Icti., aquae ductus haustus, iter, actus Ci.
b) ploščinska mera, toliko polja, kolikor se ga je dalo z dvema bikoma naenkrat oborati, oral: actus, in quo boves agerentur cum aratro uno impetu iusto' Plin., actus minimus Varr., Col., Front., Isid. približno 30 m dolg in 1 m širok, actus quadratus Varr., Isid. približno 30 kvadratnih metrov, actus duplicatus Col., Isid. približno 60 m dolg in 30 m širok; pren. oddelek čebel v panju: Plin.
c) pren. številni obrat, kolobar: Varr.
2. gib(anje), premikanje: (mellis) cunctanctior actus Lucr., fertur in abruptu magno mons improbus actu V. v silnem padu, pilaque contorsit violento spiritūs actu Lucan. močno sopihajoč; pren.: in dies quanto potentior, eodem actu invisior erat T. v isti meri; occ.
a) gibanje telesa ali njegovih delov: corporis Ci., venit spectabilis actu O.
b) (pri govornikih in gledaliških igralcih) premikanje telesa, obraza, spreminjanje obraza, vedenje: sine carminum imitandorum actu L. brez telesnega gibanja, primernega vsebini iger, actus histrionum Q., ne tunica ad lacertum in actu redeat Q. od tod
3. met.
a) predstavljanje, predstava, prikazovanje: fabellarum L., scaenarum Q., tragicus Suet.
b) dejanje (akt) gledališke igre: primo act placeo Ter., extremum actum neglegere Ci., non solum unum actum, sed totam fabulam confecissem Ci., neve minor neu sit quinto productior actu fabula H. predstava naj nima ne manj ne več kakor pet dejanj; pren. oddelek, del: primus actus vitae Ci., extremus actus (aetatis) Ci., in quarto actu improbitatis suae Ci. malo pred preobratom, tertius annus imperii, tanquam tertius actus Ci. ep.
4. opravljanje, izvrševanje, dejavnost, dejanje, delo: hic restat actus, in hoc elaborandum est, ut ... Ci., post actum operis Q., in actu esse, mori Sen. ph., senatus ad speculandos actus Hannibalis legatum mittit Iust., tui actus Plin. iun., Herculei actus Ci.; occ.
a) javna dejavnost, javno poslovanje, posel, poklic, poklicne dolžnosti: inter medios rerum actus Q., actus forensis ali samo actus Q.; tudi upravljanje (uprava) zasebnih ali državnih posestev in računov: Icti.
b) dejanje = dejanskost, resničnost: felices, quibus haec ipso cognoscere in actu contigit O., actu (naspr. cogitatu) Aug.
c) pravilo ravnanja, ravnanje: actum, quem debuisti, ... secutus es Traian. ap. Plin. iun. - ad1 k, proti, ob, označuje smer proti kakemu kraju (naspr. ab), ne pa prodiranja vanj (kar označuje in, naspr. ex)
A. V glasoslovnem oziru pomni st. lat. narečno obliko ar (prvotno at, prim. atavus): nihil ar me Luc., sicer tudi še v arvehant Ca., arcessere, arbiter. V sestavah se končni soglasnik (d, r) večinoma priliči: accurrere, afferre, agger, alludere, appellere, arripere, atterere; pred n in s obojna oblika: adniti in anniti, adsistere in assistere; pred nečistim s (S impura) stoji samo ā: āstare, āspergere (prek asstare, asspergere). Pomni še: adque, atque, *atqu' = ac.
B. Prislovno se rabi v sestavah ter pomeni (kažoč smer dejavnosti)
1. k, na, ob: adhinnire, admirari, adhortari, accipere, adversus idr.
2. v sestavah z glagoli premikanja: k, proti, pri-: adequitare, admovere, adire, accurrere, advenire, advocare idr.; tudi (dodajajoč) k čemu še kaj, vrh česa še kaj, do-: addere, addiscere, adicere, adquirere, adsumere.
3. pri glagolih mirovanja: ob, zraven, poleg: accubare, adiacere, adhaerere, astare.
4. pren. (izražajoč začetek in približevanje)
a) pri-, ob-, za-: adamare, adedere, arrodere, adurere.
b) blizu, približno, skoraj: adaeque (prim.: C. III. 1.)
C. Kot praep. z acc.
I. prostorno (krajevno)
1. na vprašanje kam? = k, proti: accedere ad aliquem Pl. (pri)bližati se komu = adire ad aliquem Pl., Ter., Ci., N., appropinquare ad summam aquam C., proficisci ad eum C. ali ad Syphacem L., ire ad hostem L. proti sovražniku, nad sovražnika, legiones ad hostem ducere C., L., ad genitore imas Erebi descendit ad umbras V., postquam ad aequora venit V., (pass.) ad hostem venitur N.; recessit ad auroram O., tendere manus ad Caesarem Ci. ali palmas (vultūs O.) ad sidera V., clamorem ad aethera tollit V., ea pars vergit ad septentriones C., ad meridiem N., ad orientem solem spectare C. proti vzhodu, adhinnire ad orationem Ci., ad sonitum vestigia torsit V. v smer glasu, ad omnes partes C. na vse strani, quem ad finem Ci., C., L. do koder, ad infimum C. navzdol, respectare ad tribunal L.; pri glag. pošiljanja, pisanja, poročanja (v sl. večinoma sam dat.): allegare aliquem ad aliquem Ci., litteras, epistulam dare ad aliquem Ci., librum ad aliquem mittere Ci. komu poslati = posvetiti; od tod tudi (elipt.) v naslovih: liber ad Rhodios de Manlii rebus gestis N., M. Tulli Ciceronis Cato maior de senectute liber ad T. Pomponium Atticum Ci.; perferre ali nuntiare aliquid ad aliquem Ci., referre ad senatum Ci., reportare ad aures alicuius V.; pren.: ad hoc consilium cum plerique accederent N., ad amicitiam alicuius accedere C., se aggregare ad alicuius amicitiam C., se inclinare ad causam senatus L., incumbere ad laudem Ci. ali ad ulciscendas iniurias Ci.; occ.
a) (pri krajevnih imenih) v okolico, v krajino česa, pred kak kraj: ad Capuam proficisci Ci., ad Genuam pervenit C., a Salonis ... ad Oricum venit C., Marius ad Zamam pervenit S., ad Veios exercitus ductus L.
b) (tja) do: ab imis unguibus usque ad summum verticem Ci., cinctae ad pectora vestes O., urbs ad solum diruta Cu., extendere agmen ad mare Cu.
2. na vprašanje kje? = pri, blizu pri, ob (prim. apud): ad suum maneat patrem Pl., ad me fuit Ter., Ci. obiskal me je, ad eius pedes iacet Ci., sepultus est ad quintum lapidem N., ad Hispaniam esse C., ad impedimenta pugnatum est C., pilum ducere ad Caesarem C., adest (constitit) ad aras V., multum fleti ad superos V. na zgornjem svetu, adesse (manere C.) ad exercitum L., surgit ad hos O. pred, med temi, cenare ad aliquem Gell.; nomen ad omnes nationes sanctum C., ad vulgus ingratum iudicium L. (pri) ljudstvu; gloria ad posteros T.; kratko: victoria ad Cannas, proelium ad Trebiam L., fidus ad limina custos V. na pragu (bivajoč); pomni voj. izraz: ad urbem esse (manere, remanere) Ci. "pred mestom biti (ostati)", o poveljniku, ki je moral taboriti pred mestom (najmanj mille passus), v katero ni smel, ker je imel imperium; ad lunam V., H. ali ad lumina lunae O. v mesečini, ad lumen Ci. = ad lumina O. = ad lucernam Varr. = ad lychnuchum Ci. pri luči, ad cantum L. Andr. med petjem, ad tibiam ali ad tibicinem canere Ci. ob spremljanju piščali ali piskača peti, ad strepitum cytharae cessatum ducere curas H. ob ..., ad vinum Ci., O. pri vinu; pri. glag govoriti, obravnavati ipd. je ad pri = pred: ad populum, ad plebem, ad senatum dicere ali loqui Ci., L., ad Caesarem meam causam agas Ci. ep., ad iudicem sic agi solet Ci., tako tudi: quaerenda erit excusatio ad Brutum Ci.; occ.
a) (pri krajevnih imenih) v okolici, v bližini, blizu: ad Alesiam castra fecit Ci., ad Mutinam bellum gerebatur Ci.
b) (navidezno =) na, pri, ob: ad hanc manum est sacellum Ter., ad manum habere aliquid L. kaj pri roki imeti, ad dext(e)ram Ci., ali ad sinistram Pl., Ci., (sc. manum) = ad dextra, ad sinistra Plin. na desni, na levi, ad forum Ci. na forumu, ad omnia deorum templa Ci., ad aedem Felicitatis Ci.; od tod elipt.: ad Castoris, ad Bellonae (sc. aedem) Ci., habitabat rex ad Iovis Statoris L., quibus ad Murciae datae sedes L.
II. časovno:
1. do, ob, v = v teku, tekom (označuje roke ): ad quam diem Ci., ad diem (dictam) Ci., ad praestitutam (certam) diem Cu., ad Nonas Ci., ad tempus Ci., C. za časa = o pravem času, utrum nunc veniam an ad annos decem Ci. v desetih letih, cur ego doleam, si ad X milia annorum gentem aliquam urbem nostram potituram putem? Ci., ad (ob) adventum imperatorum decesserant N.; preg.: ad Calendas Graecas solvere Augustus ap. Suet. o sv. Nikoli (prim. Calendae).
2. (tja) do (označuje časovno smer): ab hora septima ad vesperum pugnatum est C., ad senectutem vixit N., ad extremum Ci. ali ad postremum Pl., C., L. idr. ali ad ultimum L. nazadnje, naposled, ad finem servati amores O., ad id (hoc) tempus Ci., C. dotlej, doslej = ad id (hoc) L., ad hoc aetatis, diei L., ad solis occasum C., V., ad noctem Cu., ad multam noctem C. globoko v noč, ad nostram memoriam N. do naših časov; pogosto v zvezi z usque: usque ad extremam aetatem ab adulescentia N., usque ad septimum diem N.
3. na, za (označujedobo, ki je čemu že naprej odmerjena): ad exiguum tempus Ci. = ad breve tempus Plin. za malo časa, ad paucos dies Ci. za nekaj dni, ad tempus Ci. za čas, začasno, ad quoddam tempus Ci. za nekaj časa, ad praesens Plin., T., Suet. za zdaj, do sedaj: Amm.
4. okoli, pod (z acc.), proti (približno označujedobo): ad vesperum, ad meridiem, ad mediam noctem Ci., ad hiemem S. proti zimi, ad extremam orationem C. proti koncu govora.
III. določa število in mero
1. do (katerega števila ali katere mere): obsides ad numerum miserunt C. do določenega števila = polnoštevilno, ad LXXX pedes Cu. celih 80, ad mediam (sc. partem) L. na polovico, ad plenum H. polno do vrha = v izobilju, eadem ad decem homines servabitur portio Cu. za prvih deset, ad assum perdere viatica S. do zadnjega beliča, ad nummum convenire Ci. do beliča, ad unum omnes Ci. vsi do zadnjega (in ta tudi), naves ad unam omnes C.; brez omnes: exosus ad unum Troianos V. do zadnjega moža, sententiae sunt assensi ad unum Ci., prim.: qui de servis liberisque ad impuberes supplicium sumit C. do nedoraslih = z nedoraslimi vred; ad verbum ediscere Ci. dobesedno, hunc locum ad litteras subieci Q. do črke; pren.: si quid poscam, usque ad ravim poscam Pl., incautos ad satietatem trucidabis L., zlasti: (usque) ad necem, ad mortem caedi Ci. do smrti, ad internecionem Cu., ad miserationem evinci T. do solz ganjen biti. Prislovni izrazi: ad fatim (gl. affatim), ad ultimum L. ali ad extremum Ci. do zadnjega, do skrajnosti, prav zelo, ad liquidum L. do jasnosti, ad summam Ci. idr. v celem, nasploh.
2. okoli, blizu (približno označuje število in mero): talenta ad quindecim coëgi Ter., ad quadraginta eam posse emi minumo minas Pl., homines ad quindecim Ci., puberes ad XXX L., familia ad hominum milia X C., cum annos ad L natus esset Ci., equitatus ad numerum quattuor milium C., oppida numero ad XII C.; v tem pomenu tudi (redko) prislovno: occisis ad hominum milibus IV C. okoli, blizu, kakih 4000 mož, ad duorum milium numero ceciderunt C.
IV. označuje druga razmerja
1. namen: na, za: exercitus contrahitur ad bellum Aegyptium N., ire ad solacia N. tolažit, regem ad supplicium reposcunt V., mutatis ad celeritatem iumentis C. zaradi hitrosti, victores Persas ad praedam discurrisse Cu.; pogosto z acc. gerundii ali gerundivi: irato facultas ad dicendum data Ci., argumentum ad scribendum alicui deest Ci., pertinere ad effeminandos animos Ci., ad quod bellum gerendum praetor factus N. za vodstvo, večinoma v zvezi z adj. in adj. participii: ad omnes aptus C., promptus ad arma O., iuvenci fortes (dobri) ad aratra V., doctus, natus, paratus, utilis ad ... Ci. idr., aemulus ad deterrima T.; ali z glagoli: ad id factum Ci., C., qui ad id missi erant L. za to, v ta namen, ad id fabrefacta navigia L., duae cohortes ad id ipsum instructae intus L. prav za to, prav v ta namen; redko brez zveze s kakim adj. ali glagolom: nihil aderat adiumenti ad pulcritudinem Ter., res, quae sunt (služijo) ad incendia C. ali ad oculorum morbos ... Ci. ali remedium ad tertianam Petr. ali radicum genera ad morsus bestiarum Plin. za = proti; prim. rekla: nihil ad me! Ci. meni nič mar, quid (id) ad me? Ci. kaj to meni mar? kaj to mene briga? kaj meni za to? quid ad rem? Ci. (v vseh teh reklih je treba dostaviti glag. pertinet). Tako poseb. za napoved opravila, za katero je kdo ali kaj namenjen: alere canes ad venandum Ter. lovske pse, servos ad remum dare L. za veslače, comparasti ad lecticam homines Cat., biiugi ad frena leones V. vprežna, ukročena, argentum ad vescendum factum L. srebrno namizno posodje; occ. glede, z ozirom na kaj, kar se tiče česa (navadno z adj.): modestus ad omnia alia Ter., impiger ad labores belli Ci., insignes ad laudem viri Ci., ad motus concursusque leviores N., infractae ad proelia vires V.; nec in stabulis nec ad pectora segnes V., vir ad cetera egregius L. v drugih ozirih = sicer, tutus ad ictus L.; brez adj.: vel ad gratiam vel ad opes vel ad dignitatem Ci., nomina ad aliquid (ὀνόματα πρός τι) Q. odnosna, relativna; z glagoli: non comparandus hic ad illum est Ter., ad honorem antecellere Ci., disputare ad aliquid Ci. o čem, hoc impedimento est ad pugnam C.
2. vzrok: na, po, iz, zaradi, vsled: respondere ad aliquid Ci., C., O., quae (urbes) ad spem diuturnitatis conderentur Ci. v nadi, ad vocem (clamorem) concurrere C., V., ad illorum preces O., ad verba revocantis resistit O., ad nomen Thisbes oculos erexit O., ad famam belli novas legiones conscribere L., ad ducis casum perculsa magis quam irritata est multitudo L., seu ad metum (boječ se) virium seu ad spem (nadejajoč se) veniae cum dedissent sese L., cum actae boves quaedam ad desiderium ... relictarum mugissent L. iz poželenja po ... = pogrešajoč jih, ad nutum C., Cu., ad eius conspectum Cu.
3. način: po, v smislu: ad lineam, ad perpendiculum, ad istorum normam Ci., ad voluntatem Ci., C. po svoji (njegovi) volji, ad arbitrium C. po svoji (njegovi) presoji, ad imperatum C., ad praescriptum agere C., ad edictum convenire L., ad certum pondus C., ad hunc (eundem) modum C. na ta (isti) način, takole, prav tako, quem ad modum Ci. kakor; ad naturam Ci. naravi primerno, naravno, ad speciem C. navidez, ad tempus Ci. času primerno, po okoliščinah; occ. vzporeja: v primeri s (z), poleg, proti: ad sapientiam huius ille nugator fuit Pl., homini non ad cetera Punica ingenia callido L., scuta ad amplitudinem parum lata L., haec ad nostram consuetudinem sunt levia N., terram ad universi caeli complexum quasi puncti instar obtinere Ci.; elipt.: at nihil ad nostram hanc Ter., quem cognovimus virum bonum et non illiteratum, sed nihil ad Persium Ci.; pri vzporejanju dveh razmerij = proti: quomodo est filius ad patrem, sic est filia ad matrem Varr., ut unum ad decem, ita decem ad centum Q.
4. (dodaja): k čemu še, poleg česa še: hoc unum ad pristinam fortunam defuit C., ad cetera vulnera hanc quoque plagam infligere Ci., ad haec accedit, quod ... Ci., nisi quid vis (vultis) ad haec Ci.; od tod ad hoc, ad haec S., L. vrh (poleg) tega, ad omnia, ad cetera L.
Opomba: Ad zapostavljen: volabat litus ... ad Libyae V., ripam ad Araxis T., zlasti za zaimki: quem ad Pl., quam ad Ter., quos ad Ci.; tudi: augendam ad invidiam T. - addīcō -ere -dīxī -dictum prireči (prirekati), in to occ.
1. (o avgurju) pritrditi (pritrjevati), odobriti (odobravati), ugajati = ugoden biti, ugodna znamenja da(ja)ti (naspr. abdicere): Sen. ph., Ap., aves addicunt L., Paulo pulli (prerokovalske kokoši) auspicio (abl.) non addixerunt L., addicentibus auspiciis vocat contionem T.
2. jur. prisoditi (prisojati), prizna(va)ti, pripoznati (o pretorju, čigar dejavnost obsegajo besede do, dico, addico): Pl., Icti., mihi bona addicat praetor Verres Ci., add. alicui iudicium Varr., Macr. priznati komu pravico do tožbe, dovoliti komu, da toži, add. aliquem iudicem (de aliquā rē) Val. Max. ali aliquem arbitrum Sen. ph. pripustiti koga za sodnika, litem (alicui) add. Tab. XII. ap. Gell. odkazati sodniku pravdo, add. liberum corpus in servitutem L. ali aliquem alicui Pl., Ci. dolžnika obsoditi na dolžniško suženjstvo, dolžnika predati upniku v last (dokler ne plača dolga), tako tudi: ob creditam pecuniam addici L., addictus Hermippo et ab hoc ductus est Ci.; od tod subst. pt. pf. addictus -ī, m dolžnik suženj: Q., Gell., eos duci addictos prohibuit L. Potem sploh koga v plačilo obvez(ov)ati, obsoditi (obsojati): addictus erat tibi? Ci.; pren.: an nuda (parsimonia) cupiditati ... addicatur Ci. naj se obsodi ... v prid.
3. (na javnih dražbah najboljšemu ponudniku) pritrkniti, prepustiti (prepuščati), proda(ja)ti: pluris potuisti vendere, neque his voluisti addicere, qui contra Apronium licebantur Ci., fundus addicitur Aebutio Ci.; (o zakupu) v zakup (najem) da(ja)ti: addictis et venditis decumis Ci.; opus HS DLX milibus addicitur Ci.; (o prodaji) proda(ja)ti: neminem invenire potui, cui meas aedīs addiceret Ci., addicere bona in publicum C. zaseči in na dražbi proda(ja)ti; za navidezno kupnino (da se prikrije podaritev); domum nummo te addicere gaudet H. da za belič prodajaš = zastonj daješ; potem sploh podariti (podarjati): alicui meretricem Pl., amores suos O. predmet svoje ljubezni; pren. (v slabem pomenu) proda(ja)ti, za denar odda(ja)ti: addicebas tribuno consulatum Ci., Antonius regna addixit pecuniā Ci., fidem et religionem alteri pecuniā addicere Ci., vendita atque addicta sententia Ci.
4. pren. v last da(ja)ti, posvetiti (posvečati), prepustiti (prepuščati), add. se vda(ja)ti se: Cu., Vell., Val. Max., Petr., Iust., senatus, cui me semper addixi Ci. ki sem mu bil vedno pristaš, sententiis quibusdam quasi addicti Ci. vezani na ..., mathematicae addictus Suet., animum alicui add. Sen. rh. vdan biti komu; večinoma v slabem pomenu izpostaviti (izpostavljati), izročiti (izročati), prepustiti (prepuščati), add. se hlapčevsko vda(ja)ti se: aliquem servis, morti, libidini alicuius Ci., corpus turpissimae cupiditati Ci., pueritiam suam intemperantiae Corn., Galliam perpetuae servituti C., aliquem alitibus et canibus H., addictus libertis uxoribusque Suet. suženj osvobojencev ...; pesn. z inf.: addictus iurare in verba magistri H. dolžan, obvezan.
5. pripisovati: Gell., orationes, quae Charisii nomini addicuntur Q.
Opomba: Star. imp. addīce: Pl.; sinkop. pf. addīxtī = addīxistī: Mart. - addūcō -ere -dūxī -ductum
I. k sebi (po)vleči, potegniti (potezati): ramum adducere et remittere O., adductis spumant freta versa lacertis V. (o veslanju), add. arborem funibus C. (da se podre), pedem O. = vzdigniti, ostium Petr.; pren.: adductum propius Tarentum H. = pričarani; occ.
a) nategniti (nategovati), nape(nja)ti: adducto constitit arcu V. z napetim lokom, add. sagittam, habenam V., habenas adducere vel remittere Ci., add. lorum L., funes C., balistas, tormenta Ci.
b) (s)krčiti, (na)mrščiti, (na)grbančiti: sitis adduxerat artūs V., adducit cutem macies O., frontem add. Sen ph., Q.
II.
1. dovesti (dovajati), privesti, spraviti (spravljati) kam: Pl., Ter., Cu., exercitum Ci., Lilybaeo adduxit operarios Ci., copias navibus (na ladjah) L., me ad aram adduxit N., add. iumenta ad oppidum C., legionem ad Caesarem, legiones ad urbem Ci., inanem navem in Italiam Ci., supplementum ab Roma L., hominem secum Ci.; add. ad populum Ci. ali ad populi iudicium L. ali in ius, in iudicium Ci. pred ..., tudi samo reum suum add. (sc. in iudicium) Ci., prim.: servi adducti (sc. in iudicium) in veritate manserunt Ci.; pesn.: dextris adducor litora remis O. = ducor ad litora; occ. dovesti, privesti: quos sibi subsidio adduceret N., puero scorta adducebantur N., add. aquam L., Plin, Front. ali Virginem Plin. ali lacum fossā ad flumen Plin. iun. napeljati.
2. pren.
a) navesti (navajati): errat, qui ea (animalia) in exemplum hominis adducit Sen. ph. postavi za zgled, promulgationibus illam rationem (razlog) adducere, quoniam ... Dig.
b) dovesti (dovajati), spraviti (spravljati) v kak položaj, v kako stanje: Ter., Varr., Sen. ph., rem adducere ad finem N., aliquid ad effectum L. kaj končati, iambos ad umbilicum H. (gl. umbilicus), rem ad interregnum, rem in controversiam Ci., hominem in sermonem Ci. jezikom dati, aliquem in invidiam Ci. sovraštvo nakopati komu, aliquem in vituperationem Ci., aliquem alicui in suspicionem N. koga pri kom osumničiti, in suspicionem adduci N., add. rem publ. in discrimen L., res in extremum discrimen, in angustias summas Ci., vitam pro libertate in discrimen Ci. v nevarnost postaviti, spraviti, nepos avum in capitis discrimen (v smrtno nevarnost) adduxit Ci., add. aliquem ad mortis periculum Cu., in metum Ci., in desperationem Iust. spraviti koga v obup, vzeti mu vse upanje, ad desperationem adduci N., eo usque desperationis adducere aliquem N. do tolikšnega obupa pripraviti koga, ad summam inopiam adduci C. v skrajnje pomanjkanje zabresti, adducere aliquem ad consuetudinem Ci. ali in eam consuetudinem N. navaditi koga (tako), adducere se in consuetudinem C. navaditi se, nondum Myronis (signa) satis ad veritatem adducta C. popolnoma še ne dosegajo resnice, est res iam adducta in eum locum, ut ... Ci. prišlo je že tako daleč (do tega), da ...; occ. prinesti (prinašati) kaj = kako stanje povzročiti (povzročati): adduxere sitim tempora H., opella forensis adducit febres H., add. taedium vini Plin.
c) koga k čemu privesti (privajati), pripraviti (pripravljati), nagniti (nagibati), spodbuditi (spodbujati), zapeljati (zapeljevati), zavesti (zavajati), kaj komu ali v kom vzbuditi (vzbujati): Pl., Ter., aliquem ad fletum Ci. v jok pripraviti, ad consilium S., ad facinus Ci., ad iracundiam adduci Ci., adduci ad suspicandum Ci. adduci ad credendum N. dati se prepričati, adduci in opinionem N. dati se zavesti k mnenju; adduci in spem z ACI (ki naznanja obseg tega, kar kdo upa): in spem maximam ... sumus adducti hunc ipsum animum salutarem civitati fore Ci. ali s konsekutivnim stavkom (ki pojasnjuje kak determinativ): in eam spem adducimur, ut nobis ea contentio ... interdum non fugienda videatur Ci. ali z gen. gerundivi: in spem adductus Aulus conficiendi belli S.; konsekutivni stavek stoji tudi za samim glag. (brez določila): regem adduxit, ut eum terrā depelleret N., nullo frigore adduci, ut capite operto sit Ci. noben mraz ne pripravi nekoga, da bi ...; od tod za nikalnico s quin: Suet., nulla calamitate victus ... potuit adduci, quin ... cogeret ... victores in se tela conicere Hirt., nequeo adduci, quin existimem T. nič me ne more pripraviti, da ne bi mislil. Pogosto pt. pf. adductus 3 z abl. causae: adductus oratione C. zapeljan, cupiditate regni C. iz poželenja po ...; sploh se ta pt. večinoma sloveni le s primerno praep., npr.: adductus pudore C. iz sramu, timore, spe C. iz strahu, v upanju, amore adducti Ci. iz ljubezni, precibus adductus C. na prošnje ali preprošen, adductus mercede L ali mercedula Ci. za borno plačo, his rebus adductus Ci., C. zato.
č) preprič(ev)ati; popolni izrazi, kakor adducor, ut credam L., ut putem Ci., Plin. iun. z ACI (ki naznanja vsebino tega, kar kdo misli), se skrajšujejo: Cu., Col., ut iam videar adduci (sc. ut credam) hanc quoque ... esse patriam tuam Ci., non adducor quemquam bonum ... putare Ci. ep. ne dam se prepričati, da ..., ne verjamem, da ...; tudi s konsekutivnim stavkom: illud quidem adduci vix possum, ut ea ... tibi vera non videantur Ci. komaj morem verjeti, da ..., vix adducor, ut ... futurum non quierint animo praesentire Lucr.; abs.: adducor igitur et propemodum assentior Ci. — Od tod adj. pt. pf. adductus 3, adv. (le komp.) adductius
1. "nategnjen" = skrčen, ozek: (Africa) ex spatio paulatim adductior Mel., adductius iacula contorquere Aus. s krepkejšim zamahom, z večjo močjo; pren. umerjen: pressior ... et adductior (orationis vis) Plin. iun.
2. zgrbančen, v gube nabran: adducto fere vultu Suet.; pren. resen, oster, strog: modo familiaritate iuvenili et rursus adductus T., adductum et quasi virile servitium T., adductius imperitare T., Gothones regnantur adductius T.
Opomba: Star. imp. addūce: Pl., Ter.; sinkop. pf. addūxtī = addūxistī: Ter., sinkop. inf. pf. addūxe: Pl.