sōli-vagus 3 (sōlus in vagārī)
1. sam klateč se, sam potikajoč se, sam pohajajoč, sam potepajoč se, samotareč, vagabundirajoč: Plin., Lact., Isid. idr., earum ipsarum (sc. bestiarum) partim solivagas, partim congregatas, immanīs alias, quasdam autem cicures, non nullas abditas terraque tectas … (sc. vis ipsius naturae esse voluit) Ci., non singulare nec solivagum genus hoc (sc. hominum) Ci.
2. metaf. sam po sebi, sam zase bivajoč, posamičen, samoten, osamljen: caelum Ci. ki se samo premika, cognitio Ci. omejeno nase (na sebe samo), posamično, virginitas M. samotno = ki mu ni nič enakega, brez primere.
Zadetki iskanja
- (spōns), spontis, f (prim. stvnem. spanst nagon, mik, vaba, spanu mikati, vabiti, spannu napenjati, gispanst draž, prevara, nem. Gespenst, Spanferkel, widerspenstig, abspenstig) svobodna volja, prosta volja, samovolja, svoja volja, gonilna sila, nagon, gon; klas. se je uporabljal le abl. sg., poleg njega neklas. tudi še gen. sg.
I. abl. sponte
1. po volji koga, z dovoljenjem koga, z dovolitvijo (privolitvijo, pritrditvijo) koga: deditionem magis popularium quam sua sponte fecerat Cu., sponte dei Val. Fl., deorum Lucan., naturae suae Plin. po nagonu (nagibu), Antonii, Caesaris, legatorum, litigatoris T., quod contra instituta Augusti, non sponte principis Alexandriam introisset T.; s praep. ab ali de (po): a sponte, ab eadem sponte, a qua sponte, de sponte eius Varr., de tua sponte Cotta ap. Char.; tudi sine sponte suā Varr.
2. večinoma in klas. le v zvezi s svojilnim zaimkom meā, tuā, suā, nostrā, vestrā sponte
a) po svoji volji, iz svoje volje, svojevoljno, rade volje, radovoljno, iz lastnega nagiba, iz lastnega vzgiba, po svoji glavi, po lastnem vzgibu, sam od sebe, brez tuje pomoči, prostovoljno, samostojno, hotoma, hote, nalašč, namerno, namenoma (naspr. coactus, iussus, rogatus, ab aliquo provocatus, ex necessitate, casu ipd.): Luc. ap. Varr., Ter., Varr., Iust. idr., meā sponte feceram, tuā sponte facere Ci. ep., quod suā sponte pateretur Ci., non suā sponte, sed eorum auxilio Ci., neque id meā sponte (sc. prospexi) Ci. ep. sam od sebe, po svoji pameti, transisse Rhenum sese non suā sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis C., suā sponte expergisci L., venenum suā sponte sumere N., id est … quaesitum, praecipitata esset ab eo uxor an se ipsa suā sponte iecisset Q.; pesn. in poklas. tudi sponte meā, tuā itd.: H., me si fata … paterentur … sponte meā componere curas V., sponte nostrā velut donantes Q.; pesn. in neklas. samo sponte: Cels., Sen. ph., Plin., Suet. idr., Italiam non sponte sequor V., ad terram non sponte fluens V. ne prostovoljno = proti svoji volji, sponte tamen properant alii subducere remos O., nec illum sponte extinctum, verum inmisso percussore T., sponte an oblitus (sc. praetermiserit) ignoro Macr. hote ali pozabivši; metaf. (o neživih subj.) sam od sebe: O., Petr. idr., suā sponte, nulla adhibita vi, consumptus ignis extinguitur Ci., ex loco superiore, qui prope suā sponte in hostem inferebat L., cures: … stellae sponte suā iussaene vagentur H., (sc. arbores) ipsae sponte suā veniunt V., sponte suā quae fiunt in aëre Lucr., quod terra crearat sponte suā Lucr., sponte natis ali Arn. živeti ob samoraslem, hraniti se s samoraslim; poznolat. sponte propriā = suā sponte: sponte se propriā dare (predati se) Amm., nusquam a veritate sponte propriā digredi Amm.
b) na svojo roko, na svojo odgovornost, svojevoljno, sam od sebe, sam po sebi, po svoji moči, sam, samostojno: cum illa civitas cum Poenis suo nomine ac suā sponte bellaret Ci., iniussu populi, tuā sponte iura mutavisti Ci., cum … oppidani autem etiam suā sponte Caesarem recipere conarentur C., his cum suā sponte persuadere non possent C., Romam ipse … rediit, sive ipse sponte suā, … sive senatūs consulto accitus L.; tudi brez zaimka: committere bellum sponte Sil.
c) sam na sebi, sam po sebi, sam zase, (kar) naravnost, prav (o neživih subj.): res, quae suā sponte scelerata est Ci., virtus suā sponte laudabilis Ci., an est aliquid, quod te suā sponte delectet? Ci.
d) prvi, ne da bi imel kak zgled pred seboj (pred očmi), brez vzôra (vzornika): quod Verres suā sponte instituisset Ci. —
II. gen. spontis v zvezi suae spontis (sc. esse) svoje volje (biti), po svoji volji, svojevoljen, samostojen, sam po sebi, sam svoj (biti): homo, qui suae sponte est Cels., sic despondisse animum quoque dicitur ut despondisse filiam, quod suae sponte statuerant finem Varr.; (o neživih subj.): cytisus est … suae sponte Col. samorasla, suae sponte aqua Col. sama od sebe tekoča.
Opomba: Nom. sg. spōns navajata sicer Aus. in Char., a ga ne izpričujeta. - substantīvus 3 (substantia) samostojen, samosvoj, neodvisen, samostalen, ki lahko obstaja sam zase: res Tert.; kot poznolat. gram. t.t. verbum substantivum = pomožni glagol, pomožnik sum: Prisc.
- sup-primō -ere -pressī -pressum (sub in premere)
I.
1. dol potisniti (potiskati), dol pritisniti (pritiskati), od tod potopiti (potapljati), pogrezniti (pogrezati): Iust., duae … captivae erant Punicae naves, quattuor suppressae L., quiqueremis Romana … duas triremes suppressit L.
2. metaf.
a) zadrž(ev)ati, ustaviti (ustavljati), zaustaviti (zaustavljati), ovreti (ovirati), zavreti (zavirati): impetum militum L., hostem … nostros insequentem C., felicem Sen. tr., iter C., fugam O., lora, habenas O., suam classem suppresserunt N. = krenila (obrnila) sta proti vetru, supprimere fontem, fontes O. zamašiti, sanguinem Cels., Plin., epiphoram Col., ventrem Cels., Pr. ustaviti drisko (derečino, derečico), alvum Cels. zapeči, povzročiti zapeko (zaprtje), vocem Q. tiho govoriti, pars ultima vocis in medio suppressa sono est O. se je izgubil sredi govorjenja, supprimere aegritudinem Ci., dolorem alta mente Lucan., fletum Pr., querelas O., Petr., iram L., O., canis furorem Petr. — Od tod adj. pt. pf. suppressus (subpressus) 3 α) zadrž(ev)an, zamolkel, tih: qui cum suppressa voce de scelere P. Lentuli … dixisset Ci., erit enim (sc. orator) ut voce sit etiam oratione suppressior Ci., suppressa lingua O., murmur Val. Fl. β) kratek: mentum Varr.
b) prikri(va)ti, skri(va)ti, utajiti (utajevati), zatajiti (zatajevati), zamolčati (zamolčevati), zatreti (zatirati): quae (sc. senatus consulta) antea arbitrio consulum supprimebantur L., cuius decreti suppressa fama est L., male coërcitam famam supprimentes augebant T., suppresso Vespasiani nomine T. ne da bi Vespazijana imenoval (navedel z imenom), supprimere cetera Lucan., coniurationis indicium Cu., elaborata Plin., libros, testamentum Suet., viatores Suet., ancillam alienam Dig., nec Anaxagoras quidem supprimendus est Val. Max., omnes illos satrapas oblivio alta suppressit Sen. ph., supprimere adulterii foeditatem Amm., suppressum est Lamp. ni se povedalo, ni se naznanilo = bilo je zamolčano; occ. zase pridrž(ev)ati, (i)zmakniti ((i)zmikati), skrivaj vzeti (jemati): pecuniam, nummos Ci. —
II. navzgor potisniti (potiskati), navzgor pognati (poganjati): eius contraria e conversationis necessitate suppressa rotatione circumacta trans locis patentibus ex obscuris egreditur ad lucem Vitr. - tollō -ere, sustulī, sublātum (obl. pf. in sup. debla se nadomeščajo z obl. glag. suf-fero), stlat. tulō -ere, tetulī [klas. tulī, pf. k ferō], lātus (iz *tlātos (*telətos), prim. ferō) (iz *tl̥nō (< *tl̥nāmi)); prim. skr. tulā́ tehtnica, prečka, tuláyati vzdiguje, dviguje, tehta, lat. tolerō, tollēnō, gr. τλῆναι trpeti, τάλας trpeč, πολύτλᾱς ki je mnogo prestal, τάλαντον tehtnica, utež, τελαμών nosilec, nosilni jermen, got. þulan = stvnem. dolēn = nem. dulden, nem. Geduld)
I.
1. dvigniti (dvigati, dvigovati), vzdigniti (vzdigati, vzdigovati): Enn., Luc. ap. Non., Varr. ap. Plin. iun., Cat., Ph., Lucr., Sen. rh., Petr. idr., iacentem Pl., aliquem in collum Pl., cratera manibus O., saxa de terrā Ci., tolluntur aulaea O., aliquem in crucem Ci. na križ pribiti, križati, ignem Ci., L. dati znamenje z ognjem, sortes Ci. vzdigniti žreb, žrebati, tectum altius Ci., Icti. vzdigniti, višje sezidati, procella fluctus ad sidera tollit V., tollere (razburkati) seu ponere (sc. ventus) vult freta H.; pren.: onus tollere Ci. nase vzeti (jemati), sprejeti, poenas Ci. trpeti kazen.
2. occ.
a) kot voj. t.t. dvigniti vojaška znamenja = odriniti, kreniti: L., Auct. b. Alx. idr., his cognitis rebus signa sustulit seseque Hispalim recepit C.
b) vzdigniti sidra (mačke) = odpluti: sublatis ancoris milia passuum septem progressus C.; šalj. odjadrati = odkuriti jo, popihati jo, podurhati jo, oditi: Varr.
c) novorojenega otroka vzdigniti s tal, ga s tem priznati za svojega in pokazati pripravljenost vzgajati ga: puerum Pl., natum filium Q., mares liberos Lact., nec dubita, cum te partu Lucina levarit, tollere, quidquid erit O., filium Neronem ex Agrippinā Suet., non ita me genitor sublatum erudiit V., duxit uxorem, filium sustulit, ad aetatem perduxit Sen. rh.; od tod: Maeonio regi quem serva Licymnia furtim sustulerat V. ki ga je bila skrivaj vzredila, si, quod peperissem, id non necarem ac tollerem (o materi) Pl.
d) s seboj (na ladjo ali na voz) vzeti; na vprašanje kam?: aliquem in currum (equum) Ci., in lembum L.; z abl. instrumenti: aliquem raedā H.; tudi samo: me quoque tolle simul O. vzemi na ladjo; o ladjah samih = vzeti na ladjo, sprejeti na krov, naložiti na krov = imeti na krovu: navis trecentas metretas tollit Pl., navis ducentos ex legione tironum sustulerat C., naves XVIII, quae equites sustulerant C.
3. metaf.
a) (hvaleč) povzdigniti (povzdigovati), poveličati (poveličevati), povišati (poviševati): aliquem laudibus in caelum Ci., in astra V. kovati v zvezde, Mnestheus, quem sublimem gloria tollit V., tollere altius dicendo Ci.; podobno: hunc honoribus tollere H. povišati s častmi, odlikovati s častmi.
b) (potrtega) dvigniti (dvigati, dvigovati), (o)srčiti, opogumiti (opogumljati), (o)hrabriti (ohrabrovati), (po)tolažiti ipd.; iz rekla lacrimantem gremio tollere (vzdigniti) O. so se razvila pren. rekla: tollere adflictum L. ali amicum H. tolažiti, animum alicui tollere L. oživiti (oživljati) komu pogum, opogumiti (opogumljati) koga, (o)hrabiti koga ali srce komu storiti, (o)srčiti ga, ultro animos tollit dictis V.; od tod animos tollo Pl. opogumljam se. —
II.
1. dvigniti (dvigati, dvigovati) kvišku, vzdigniti (vzdigati, vzdigovati), povzdigniti (povzdigati, povzdigovati), vzravna(va)ti; najprej o telesnih udih: caput Pl., manūs Ci., Cat. (v znamenje pohvale ali občudovanja), manum ali manūs Eccl. (v znamenje podreditve), bracchia V., pectus V., oculos Ci. dvigniti, odpreti; na vprašanje kam?: palmas ad sidera O., V., manūs ad aethera O. ali ad caelum H., Sen. rh. ali ad deos Plin. iun., frontem ad caelum O.; z dat.: bracchia caelo O.; potem o celotnem telesu: non haec alte volucris (v letu, leteča) sua corpora tollit O.; refl.: se super aequora in auras O. ali se in caelum alis V. vzleteti, vzplavati, splavati; tudi: Dares se tollit V. ali solio se tollit ab alto V. se vzdigne, vstane; o rastl.: se a terrā altius Ci., V. višje (z)rasti; med.: tollor eo O., fuscis dea tollitur alis V. se vzdigne, odleti; od tod: (sc. sol) terrā cum tollitur imā O. se vzdiguje, vzhaja.
2. metaf.
a) navda(ja)ti s ponosom, (po)ošabiti; redko act.: animos tollunt L. kažejo se ponosne; večinoma adj. pt. pf. sublātus 3 ponosen na kaj, ponašajoč se s čim, prevzeten, ošaben, nadut zaradi česa: O., quo proelio sublati Helvetii nostros lacessere coeperunt C., hac victoriā sublatus Ambiorix C., rebus secundis V., gloriā T.
b) (krik, hrup, smeh idr.) dvigniti (dvigati, dvigovati), zagnati (zaganjati), zganjati, zače(nja)ti (kričati, smejati se idr.), bruhniti (buhniti, bukniti) v kaj: clamorem Pl., clamorem in caelum V., clamores ad sidera V., tollitur in caelum clamor Enn., clamor a vigilibus tollitur Ci., clamor magnus se tollit in auras V., tollere gemitum V., Alcibiades cachinnum dicitur sustulisse Ci., tollent Romani cachinnum H., tollere risum H., tibi tollit hinnitum equa H. zarezgeta; pesn.: anguis tollit minas V. se grozeč vzdiguje; tudi proelia tollunt venti V. se začnejo bojevati.
c) (kako govorico) raznesti (raznašati), razglasiti (razglašati), razširiti (razširjati), sprožiti (sprožati): verum enim tu istam, si te di ament, temere hau tollas fabulam Pl. —
III.
1. dvigniti (dvigati, dvigovati), vzdigniti (vzdigati, vzdigovati) = vzeti, jemati, odvzeti (odvzemati), odvesti (odvajati), odpraviti (odpravljati), odnesti (odnašati), odstraniti (odstranjevati, odstranjati), spraviti (spravljati) stran, (od)peljati proč: aurum N., praedam C., solem e mundo Ci., aliquid ex acervo H., pecunias e fano C., frumentum de areā Ci., aliquem ab atriis Liciniis in Galliam Ci., tolli miserabile corpus imperat V.; poseb.
a) z mize pobrati (pobirati), z mize pospraviti (pospravljati): patinam, cibos H., sublata reponi iubet pocula V., mensam tolli iubet Ci.
b) poljščino spraviti (spravljati), pospraviti (pospravljati), pridelati (pridelovati): non … totidem tollebat turis acervos O.
c) zase spraviti (spravljati), zase (sebi) (pri)hraniti (prihranjevati): omnes chlamydes, argentum, pullum H.
2. metaf.
a) (osebe) izpred oči, s poti spraviti (spravljati), umakniti (umikati); v pozitivnem pomenu: me … Mercurius … denso paventem sustulit aëre H., in arduos tollor Sabinos H.; occ. (v negativnem pomenu) s poti spraviti (spravljati), evfem. = usmrtiti (umrčevati, usmrčati), ubiti, pokončati: Gracchum in insidias inductum sustulit N., nisi Alcibiadem sustulisset N., illo uno sublato N., tollere Attalum per Parmenionem Cu., Titanas fulmine H.; pogosto z dopolnilom: aliquem de (e) medio ali samo aliquem tollere (npr. ferro, veneno) Ci.; dvoumno: adulescentem … tollendum Brutus in Ci. ep. (po)vzdigniti v časti ali spraviti s poti.
b) vzeti, jemati, odvze(ma)ti, rešiti koga česa, (kako oviro) odpraviti (odpravljati), odstraniti (odstranjevati, odstranjati), narediti (delati) čemu konec, končati (končevati, končavati): alicui spem, metum, timorem C., luctum H., dolores et tumores Plin., morbum Cels., bellum expectatione eius imminutum est, adventu sublatum Ci., bellum profligare (večinoma dokončati) ac paene tollere (odstraniti, odpraviti) Ci., belli commercia Turnus sustulit V. je naredil konec, je ustavil, colloquium tolli C. se onemogoča; od tod tudi (v mislih) odpraviti (odpravljati), odmisliti (odmišljati), izvze(ma)ti, ne upoštevati: amicitiam e mundo Ci., sublatā benevolentiā Ci., tollere deos Ci. tajiti; pesn.: tollere clivum mensae O. odpraviti nagnjenost mize, poravnati mizo.
c) z dolgim besedičenjem čas prebi(ja)ti, zapraviti (zapravljati): diem, tempus Ci.
d) uničiti (uničevati), izničiti (izničevati), razdeti, razdejati (razdevati), (po)rušiti, iztrebiti (iztrebljati), zatreti (zatirati), odpraviti (odpravljati), izkoreniniti (izkoreninjati), (iz)brisati: Carthaginem Ci., stirpem sacrum Teucri V., memoriam alicuius rei Ci., nomen ex libris Ci. izbrisati, mendum scripturae Ci. izbrisati, popraviti; occ. odpraviti (odpravljati), ukiniti (ukinjati), ovreči (ovrgavati), preklicati (preklicevati), razveljaviti (razveljavljati): decemviralem potestatem, reges Lacedaemoniorum N., comitia L., legem Ci., dictaturam funditus e re publica Ci., sublato Areopago Ci.; dvoumno: sustulit pariter ipsosque nefasque O. jih je povzdignil do neba in prepovedal zločin.
Opomba: Pf. tollī Pers. (4, 2), tollērunt Isid., tollisse Ulp. (Dig.); pf. tulit Suet.; plpf. tulerat Suet. (le v reklu filium ali liberos ex aliquā tollere). - uter-que, utra-que, utrum-que, gen. utrīusque, dat. utrīque (uterque : uter = quisque : quis) pron. indefinitum vsak od obeh, vsakteri od obeh ali njiju, eden in drugi, oba = vsak zase (ne oba skupaj, zato pravilno s predik. v sg.): Pl., Ter., Afr. ap. Non., V., H., Q., Plin., Iust. idr., uterque cum equitatu veniret C., habebat uterque quid sequeretur Ci., sermones utriusque linguae Ci., cum iam tempus esset deducendi de Samnio exercitūs aut utriusque aut certe alterius L., qui utrumque probat, ambobus debuit uti Ci.; uterque podvojen: uterque utrique est cordi Ter. vsak (od njiju) je drugemu … , cum uterque utrique esset exercitus in conspectu C. ko sta si vojski bili prišli (druga drugi) v dogled; pogosto v določenem pomenu: uterque Phoebus O. vzhajajoče in zahajajoče sonce, jutro in večer, solis utraque domus O. vzhod in zahod, uterque polus O. sever in jug, uterque oceanus O. vzhodno in zahodno morje, uterque Neptunus Cat. obojni Neptun (gr. ἐπιϑαλάσσιος in ἐπιλίνμιος), uterque Poenus H. Punec v Evropi in Afriki, uterque parens O. oče in mati, utraque tyrannis N. obojna = obeh Dionizijev (starejšega in mlajšega), utraque fortuna = veliko in majhno imetje: N.; = sreča in nesreča: Ci., T., in utramque partem disputare (disputationem habere) Ci. na obe strani = za in proti; subst.: non parva multitudo utriusque Aug. obeh spolov; s partitivnim gen.: uterque nostrum Ci., horum uterque occĭdit Ci., quorum uterque Bruti imaginem cotidie videret Ci., uterque consulum L., uterque legatorum Vell.; redko s predik. v pl. (gr. κατὰ σύνεσιν): Pl., Ter., Ca., Cl. idr., ut utraque (sc. navis) ex concursu laborarent C., uterque eorum exercitum educunt C., utraque (sc. Pallas et Arachne) festinant O., uterque ambigui (sc. fuerunt). T.; v pl. stoji ta pron.
a) pri subst., ki so pluralia tantum: in utrisque castris C.
b) če je govor o dveh množinah, ki si jih zamislimo vsako zase, ali pa o več osebah ali stvareh na vsaki strani = oboj(n)i, obojestranski, obe stran(k)i, oba dela: Pl., Ter., Enn. ap. Ci., Naev. ap. Macr. idr., collatis utrorumque (sc. Graecorum et Romanorum) factis N., muros utrosque et Piraei et Athenarum reficiendos curat N., ab utrisque militibus auditus est C. od obojih vojakov = od vojakov obeh strani, od obeh vojska, quoniam utrique Socratici et Platonici volumus esse Ci., a quibus utrisque aliquid sumitur Ci., cognoscere, quid boni utrisque (svojcem in sovražnikom) aut contra esset S., cum flamma ab oppugnatis et oppugnatoribus est visa, utrisque venit in mentem signum esse N., colloquii die utrique legatos mittunt N., parantibus utrisque se ad proelium L.
c) v pomenu oba, obadva s poudarkom na le dveh osebah ali stvareh se uporablja redko (pri Ci. nikdar): hi (sc. Marcius et Metellus) utrique ad urbem imperatores erant S., duae fuerunt Ariovisti uxores; utraeque in eā fugā perierunt C., utrorumque Dionysiorum (Dionizija starejšega in Dionizija mlajšega) opibus Corinthii saepe adiuti N., illa utrosque (sc. avum et aviam) intuens T., binos scyphos (dve kupi) habebam, iubeo promi utrosque Ci.; pesn.: utraeque res Ter., palmas utrasque tetendit V., ramum super utraque quassat tempora V., pallor utrasque (sc. Canidiam et Saganam) fecerat horrendas H. — Od tod adv.
1. utrasque
a) na obeh straneh: atque hercle utrasque te, cum ad nos venis, subfarcinatam vidi Caecil. ap. Non.
b) obakrat: in Hispania pugnatum bis, utrasque nostri loco moti Cassius Hemina ap. Non.
2. utrimque (utrinque) (star., po 3. deklinaciji tvorjen acc.) z obeh strani, od obeh strani, na obeh straneh: Enn. ap. Macr., Pl., S., L., H., Plin. idr., acriter u. pugnatum est C., magnae u. copiae, ita paratae ad depugnandum Ci. ep., femina u. nobilis T. po očetu in materi, causam u. tractare Q. obravnavati z obeh plati = govoriti za in proti; z gen.: u. orarum Cael.; metaf.: u. anxii T. z obeh strani v strahu = boječ(i) se obeh strani (strank). V zvezi s secus, pisano tudi skupaj utrimquesecus (utrinquesecus) ob obeh straneh, na obeh straneh: Luc., Ca., Ap., N., Amm. idr., quare utrimque secus cum corpore vapulet Lucr.
3. utrōque (star. dat.) na vsako stran od dveh strani, na obe strani, na obojno stran; krajevno: exercitūs u. ducti L., u. citius quam vellemus cursum confecimus Ci. ep., nescit, utro ruat, et ruere ardet utroque O., u. caput iactans V.; metaf.: Varr., Ci., u. trahunt. V zvezi z versum (vorsum), pisano tudi skupaj utrōqueversum (utrōquevorsum) „proti obojni strani“ = na obe strani: Pl., utroque versum dicantur Gell. v dvojnem pomenu, dvoumno.
Opomba: Gen. sg. pesn. utrĭúsque: H., O., Lucr., Mart.; tudi utrīque: Pl.; gen. pl. tudi utrûmque: Ci. - alter -era -erum (iz *aliterus, komp. k alius, alis, prim. gr. ἀλλό-τρ-ιος)
1. eden (drugi) od dveh ali obeh: alter exercitus L., (Agesilaus) fuit... altero pede claudus N. na eno nogo, Spartam cum oppugnavit, alterum tenuit cornu N. je poveljeval enemu krilu, non uterque, sed alter Ci., aut uterque aut certe alter L., aut alter aut invicem uterque Q., ita est utraque res sine altera debilis Ci., consules alter ambove, S. E. V. (= si eis videbitur ali videatur ali videretur) en konzul ali oba, konzula vsak zase ali oba skupaj (stalno besedilo senatskih sklepov), npr.: uti... consules, alter ambove, S. E. V., rationem agri habeant Ci., uti... consules, alter ambove, S. E. V., cognoscerent, qui ager iis coloniis esset Ci.; tudi obratno:... consules ambo alterve, si iis videbitur,... Front.; po tem: parentes ambo alterve Gell.; s partitivnim gen.: absente consulum altero ambobusve L.; nam. gen. kak predlog: alterum de duobus Ci., alter ex censoribus L., altera ex duabus causis Sen. ph. V pl. stoji alter le pri subst., ki so pl. tant., npr.: alteris iam litteris nihil ad me de Attica Ci. ep., alteris castris pervenit ad oppidum Cu., ali pa, če označuje določeni subst. v pl. več stvari kot eno celoto: ad Brutumque nostrum hos libros alteros quinque mittemus Ci. (prvih pet knjig, namreč „de finibus“, mu je bil že prej poslal). Distributivno: Ca., Kom., L. idr., quorum (consulum) alter exercitum perdidit, alter vendidit Ci. eden — drugi, finis alterius est honestas, alterius turpitudo Ci., altera ex parte Bellovaci... instabant, alteram Camulogenus... instructo exercitu tene-bat C.; nam. tega ret. izmenično: alter — hic, alter — iste Ci., alter — ille Fl.; nam. drugega alter stoji kak subst. (nom. propr.): Epaminondae, Leonidae..., quorum alter (sc. Epam.)... quaesivit, Leonidas autem... Ci.; en alter včasih izpuščen: duae turmae haesere: altera metu dedita hosti, pertinacior (sc. altera)... L. V pl., če sta distributivno postavljena pojma kolektivna: alteri dimicant, alteri victorem timent Ci. en del — drugi, eni — drugi, alteri se in montem receperunt, alteri ad impedimenta se contulerunt C.; alternativno: alter alterius... ova frangit Ci. drug drugega, alter alteri inimicus erat C. drug drugemu, uterque vociferari et certatim alter alteri obstrepere L., horum ex altera in alterius familiae locum fieri non licebat N., alter censor alterius iudicium non reprehendit Ci. V pl. (kakor pri distributivni rabi): alteri alteros aliquantum attriverant S.; kot apoz. v sg. pri pl.: quod cum accidisset, ut alter alterum necopinato videremus, surrexit statim Ci., si quidem istis... duae res maximae altera alteri defuit Ci., Sergius Verginiusque, noxii ambo, alter in alterum causam conferunt L., domus et villa altera ad alterum consulem transferebantur Ci. ena enemu, druga drugemu; nam. dvojnega alter tudi: unus alteri Pl., uterque — alterum Ci., alteruter alterum N., utrique alteris freti S., neutrum eorum contra alterum iuvare C., ut neutra alteri officiat, ut nemo sit alteri similis Q.
2. occ.
a) (kot števnik) α) drugi: C., L., H. idr., proximo, altero, tertio die Ci., quadriennio post alterum consulatum Ci., tu nunc eris alter ab illo V. drugi za onim (ki je prvi), haec fuit altera persona Thebis, sed tamen secunda ita, ut... (le toliko za prvo) N., unum genus est eorum, qui possessiones habent, alterum, qui dominationem exspectant, tertium genus est aetate iam adfectum, quartum sane varium Ci.; poseb. pri deseticah in stoticah vrstilnih števnikov: altero vicesimo die Ci. (na) 22. dan, centesima lux est haec ab interitu P. Clodii et opinor altera Ci. 102. dan, anno trecentesimo altero, quam Roma condita erat L. v 302. letu po ustanovitvi mesta Rima, annus alter ab undecimo V. 12. leto. Adv. alterō drugič: Fest. β) alterum tantum Ci. še enkrat toliko; večinoma v abl. mensurae: altero tanto maior Ci. ali longior N. še enkrat tako velik, dolg, dvakrat večji, daljši. γ) unus et (atque, aut, vel) alter (za označitev določenega števila) eden ali dva: unus et alter dies intercesserat Ci.; (za označitev nedoločnega števila) eden in drugi, ta in oni = kaka dva, nekaj (nekoliko, malo) jih, malokateri: testis unus et alter dicit breviter Ci., una atque altera aestas potest Galliam vinculis astringere Ci., experiendam rem in uno aut altero esse L., versus concinnior unus et alter H. δ) pren. pri apelativih in apelativno rabljenih lastnih imenih drugi = po svojih lastnostih imenovanemu apelativu enak: Verres alter Orcus Ci., altera patria,... Messana Ci., Hamilcar, Mars alter L., prope Hannibal alter Aur., prope alter Camillus Cl.; od tod (o iskrenih prijateljih): alter ego Ci. drugi jaz, tamquam alter idem Ci. drugi jaz sam, ves jaz, moja zrcalna podoba.
b) nasproten, protiven: signum Cupidinis ex marmore, ex altera parte (nasproti mu) Hercules ex aere Ci., amicis suis potestates dederant, alterius factionis principes interfecerant N. nasprotne stranke, altera pars Ci., L. idr. nasprotna stranka, altera ripa C. onstranski; pesn. evfem. drugačen, različen, spremenjen: metuit secundis alteram sortem... pectus H. spremenjene usode = nesreče, quotiens te speculo videris alterum H. čisto spremenjenega = grdega; tako tudi v avgurskem jeziku altera (= infausta) avis zlovešča ptica: P. F.
c) drugi = bližnji, sočlovek: qui alteri exitium parat, eum scire oportet sibi paratam pestem parem Enn. ap. Ci. (prim. pregovor: „kdor drugemu jamo koplje, sam vanjo pade“), qui alterum incusat probri, eum ipsum se intueri oportet Pl., si cum altero contrahas Ci., qui nihil alterius causā facit Ci.; poseb. z nikalnico: Pl., ne sit te (abl. compar.) ditior alter H., Fonteius... Antoni, non ut magis alter, amicus H.
Opomba: Gen. sg. praviloma alterīus, pri daktilskih pesnikih (zaradi metruma) alterius: rúrsus et álteriús lentúm convéllere vímen V.; dat. sg. alterī (za vse tri spole), toda (po naliki) tudi za masc. altero: Neptuno, altero Iovis... fratri Ci., za fem. alterae: Pl., Ter., Col., praefuit alterae equitum alae N., ne qua legio alterae legioni subsidio venire posset C. Sinkop. obl. (pri pesnikih) altrius, altri, altris. Gen. alterīus in dat. alterī nadomeščata tudi ta dva sklona zaimenskega adjektiva alius (gl. opombo pri tem geslu). - antecapiō -ere -cēpī -ceptum (ante in capiō) (večkrat pisano narazen)
1. „prej vzeti“ = prej zasesti: uti locum castris antecaperet S., loco castris ante capto L., pontem Mosae fluminis anteceperat, Medos Pacorus ante ceperat T.
2. pren.
a) prevze(ma)ti komu kaj: cogitatum alterius Ap.; fil.: informatio rei animo antecepta Ci. = πρόληψις, pojem a priori.
b) prej (po)skrbeti, prej priskrbeti (priskrbovati), prej (po)rabiti, prej porabljati: multa antecapere, quae bello usui forent S., ea omnia luxu antecapere S., noctem, tempus a. S. najprej zase porabiti (porabljati). - anxius 3, adv. -ē (angere)
1. tesnoben, nemiren zaradi česa, plašen, vznemirjen, v skrbeh, zaskrbljen, zlovoljen: rex Cu., morosi et anxii senes Ci., in pace anxii T., anxio animo esse Ci., a. mentes H., a. mens Suet., Amm., a. iudicium T. tesnobna previdnost v sodbi, anxium habere aliquem Auct. b. Afr., T., Plin. iun. koga plašiti, vznemirjati, anxie (= moleste) ferre aliquid S., trepide anxieque certare Suet., anxie prosequi Iust., anxie loqui Gell.; z abl. loci ali z loc.: anxius animo S., T., anxius animi S. fr.; z abl. instrumenti ali causae: irā et metu S., inopiā, gloriā eius, desiderio filii L., curis L., O., dolore simul ac pudore, sollicitudine, tantis malis Cu., venturis Lucan., amoribus Sen. ph.; pesn. in poklas. (po gr. περίφοβός τινος) z gen. (zaradi česa, zakaj): anxia furti O., anxius futuri Sen. ph., nepotum securitatis Plin., potentiae, sui T.; z acc.: suam iam vicem (za svojo osebo, zase) magis anxii quam eius, cui... L.; s praep.: anxii erga (zaradi, glede na) Seianum T., a. de instantibus curis, de periculo Cu., de fama ingenii Q., pro mundi regno O., pro eius salute Plin. iun., circa verba et compositionem Sen. ph., anxia classis ad ducis eventum Lucan.; z ne: ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat S.; z ne non: Val. Max.; z odvisnim vprašanjem: S., quonam modo urbem ingrederetur,... anxio T.
2. met. tesneč, moreč, mučen: aegritudines Ci., curae L., timor V., amicitia T.; subst. neutr. pl.: pauca quaedam scrupulosa et anxia Gell. - augeō -ēre, auxī, auctum (prim. gr. αὔξω, αὐξάνω množim, lat. auctor, augustus, auxilium)
1. rasti, rast pospešiti (pospeševati) čemu, v rasti spešiti kaj, oplajati, (o)rodovititi: quidquid est hoc, omnia animat, format, alit, auget,... Pac. ap. Ci., (aër) concretas in nubes cogitur humoremque colligens terram auget imbribus Ci., quodcumque alias ex se res auget alitque Lucr., (ilex) aucta in altitudinem S. visoko zrasel, corpus augere volentibus... conducit inter cibos bibere Plin., Aegyptus alendis augendisque seminibus ita gloriata est, ut... Plin. iun. se je tako ponašal s plodnim uspevanjem semen, da...
2. večati, poveč(ev)ati, (raz)širiti, množiti, pomnožiti (pomnoževati), ojačiti, ojačati (ojačevati), (o)krepiti, poviš(ev)ati, pospešiti (pospeševati): vulnus secando Cu., spatium itineris, munitiones C., Esquilias L., pomerium urbis T. razširiti, numerum Pl., numerum dierum Ci., cur legatorum numerus auctus? Ci., aug. caelestium numerum L., (Iuppiter) augeat annos O. daj dolgo življenje, augentur copiae C., aug. copias, exercitum S., nondum satis aucto exercitu T., aug. volucrum turbam O., muros civitatis T., vallum turresque castrorum augebat T. je ojačal, naves turribus auctae T. utrjene, aug. alicuius censum Ci., summam pecuniae L., vectigalia C., tributa provinciis Suet., patrimonium Ci., rem (svoje imetje) Ci., N. ali rem bene Ter., rem familiarem C., divitias, possessiones suas N., augendo aerario T. v okrepitev državne zakladnice, aug. munus cumulatius Ci., si qua (dona) ipse meis venatibus auxi V. sem pomnožil s svojim lovežem, urbem (število meščanov) asylo facto aug. Vell., eae urbes (število prebivalcev teh mest) brevi multum auctae S.; augere se Suet. skrbeti sam zase; aug. flammam O., incendium Cu.; o vodovju: Acesines Indum auget Cu. dovaja Indu vodo; pesn.: auxerat articulos macies O. = je kazala debelejše, formam cultu O. bolj na svetlo staviti, forma aucta est fugā O. se je še bolj kazala; v pass. = rasti, narasti (naraščati): aucto mari S. fr., amnis nimbis hiemalibus auctus O. narasel, fons... simul cum oceano augetur minuiturque Plin., fons... pariter cum eo (Nilo) descrescit augeturve Plin.; aug. cognomentum in barbarum T. v barbarsko obliko zategniti; v pass. o osebah: his copiis auctus Cu. s temi (vojaškimi) pomnožki, Civilis societate Agrippinensium auctus T. okrepljen, novis ex rebus aucti T. zaradi novih razmer podstavljeni, auctus omine T. spodbujen, auctus adiutusque a Demosthene N. uspešno podpiran, tu a me auctus es in petitione quaesturae Ci. si bil podpiran, sem te podpiral; z abstraktnim obj.: gloriam Ci., Suet., gloriam a patre acceptam virtutibus auxit N., aug. auctoritatem alicuius Ci., ne deterioribus honos augeatur Ci., aug. eloquentiam, orandi facultatem Q. pospeševati, orationem Q. glas govora poviš(ev)ati, familiaritatem inter mulieres L., favorem Vell., spem Ci., C., Cu., suspicionem Ci., alicuius suspiciones L., simultatem eius N., eius amentiam S., metum Ci., Cu., timorem Ci., L., formidinem Cu., terrorem C., S., Cu., alicui licentiam C., vos orat, ne suum luctum patris lacrimis, patris maerorem suo fletu augeatis Ci., augebatur eius molestia fletu sororis Ci., aug. alicuius dolorem Ci., laetitiam Suet., hoc vitium aetas non minuit, sed auget Ci., aug. vim morbi L., vires Lucr., O., vires eloquentiae Q., opes N., in singulas dies nostrae opes augentur Ci., quibus rebus opes augeantur C., opes nostrae contusae, hostium auctae S., aug. populi Rom. imperium Ci., rem publicam Ci., S., res (občinstvo) eorum civibus, moribus (po uredbah), agris aucta S., aug. industriam poëtae ad scribendum Ter., alicui ingenium S. fr., suis animum S. ali animos Samnitibus L. povečati pogum, civium improborum auges animos, bonorum spem debilitas Ci. ep., nostris animus augetur C. raste, aucto animo T. spodbujenega duha, bellum augetur C. se širi, festinatione periculum augere Cu., periculum augetur C. se veča, quod quibusdam solacio est, mihi auget quaestionem Ci. mi vzbuja željo, da preiščem stvar.
3. pren.
a) v govoru kaj večati, poveč(ev)ati = kaj večje kazati, kakor je (v resnici), prevelič(ev)ati, pretiravati: non verbi neque criminis augendi causā complector omnia Ci., vereor, ne, qui haec non viderint, omnia me nimis augere arbitrentur Ci., aug. multitudinem de industria Cu., falsa per metum Cu., aliquid in maius L., cuncta ut ex longinquo aucta in deterius adferebantur T., aucta est apud hostes eius rei fama T., modica de moribus adulescentis neque in falsum (po krivem) aucta rettulit T.; occ. v govoru kaj veličati, povelič(ev)ati, na svetlo staviti (postavljati), prehvaliti, povzdigniti (povzdigovati): hanc decisionem Rosci oratione et opinione augere licet, re et veritate mediocrem et tenuem esse invenietis Ci., neque vero verbis auget manum suum..., sed etiam extenuat Ci., augere alterum aut minuere se Ci., augere amplificareque res Ci., aug. hostium vim et copias et felicitatem Ci., peccati atrocitatem Corn., augere, quos infra est Q., aug. principis munus Plin. iun.
b) koga ali kaj s čim obilno preskrbeti (preskrbovati), obdariti (obdarjati), (o)blagodariti, (o)bogatiti, (o)blagostiti, osrečiti (osrečevati), obsuti, obsipati: cives suos copiā rerum Ci., Sullanos possessores divitiis augetis Ci., cives suos agro atque urbibus augeri maluit, quam... N., auget te atque onerat bonis condicionibus Ci., aug. aliquem scientiā Ci., aug. linguam Ci. bogatiti, aram Pl. obogatiti = poveličevati (z daritvami), vos precor quaesoque, uti... ea mihi... bene verruncent, eaque vos omnia bene iuvetis, bonis auctibus auxītis (gl. opombo) Formula vetus ap. L. da oblagostite s srečnim uspehom, senectus augetur consilio, ratione, sententiā Ci. je bogata z..., obiluje z..., gravius est spoliari fortunis quam non augeri dignitate Ci., augeri honore Ci. ali honoribus H., T., Suet., augeri gratulatione Ci., largitione potissimos amicorum auxit T., iuvenem... liberalitate auget T., privignos imperatoriis nominibus auxit T., augetur et Agrippina cognomento Augustae T., auctus liberis Pl., Sen. tr., T. ali filiolo Ci. ep. ali filiā T., auctus praedā Ci., spoliis ornatus auctusque Ci., auctus beneficio Ci. ep., urbem omnibus rebus auctam et ornatam cepit Ci., aucta hereditate viri Macr. dedinja za svojim možem; tudi brez abl. = komu pripomoči (pomagati) do imetja, veljave, časti, koga povelič(ev)ati: rem publicam decorarat atque auxerat Ci., illud populi Romani nomen auxit, quod... Ci., solum te commendat augetque temporis spatium Plin. iun.; augeri v komediji v slabem pomenu = α) zadet biti: herus damno auctus est Ter., maerore augeor Pl. žalost me obhaja. β) izgubiti: iam libertā auctus es? Pl. ali zdaj nimaš več osvobojenke? — Od tod adj. pt. pf. auctus 3, le v komp. auctior -ius bolj pomnožen, povečan, povišan, povzdignjen, večji, obilnejši: aegritudo auctior Pl., fortuna, maiestas auctior L., socii honore auctiores C., genus amplissimum acceptum maius auctiusque (bolj čaščen, v večji časti) reliquit L., auctior animi vis Lucr.; superl. le: auctissima basis Trebellius Pollio.
Opomba: St.lat. opt. auxītis (= auxeritis) L. (prim. ausim: audeo); fut. augeam It. - circumspiciō -ere -spexī -spectum (circum in *speciō -ere)
I. intr.
1. okoli sebe (po)gledati, ozreti (ozirati) se: Ter., Pac. fr., Plin., Q., qui in auspicium adhibetur, nec suspicit nec circumspicit Ci., pavidum primo nusquam circumspicientem aut respicientem secutum L. ne da bi kje okrog sebe ali nazaj pogledal, diversi (na razne strani) circumspiciunt V.; z odvisnim vprašanjem: atque suus coniunx ubi sit, circumspicit O.; s finalnim stavkom: circumspicedum, ne quis nostro hic auceps sermoni siet Pl.; st.lat. refl.: circumspicedum te, ne quis adsit arbiter Pl.
2. pren. (z notranjim očesom) na vse strani razgled(ov)ati se: usque eone magnifice circumspicis Ci. zreš ponosno okrog sebe, circumspicit, aestuat Ci. se plašno ozira, circumspicite celeriter animo, qui sint rerum exitus consecuti Ci. —
II. trans.
1. pozorno ogled(ov)ati, pregled(ov)ati: cum sua quisque miles circumspiceret C. ko je vsak svoje stvari pregledoval, oculis Phrygia agmina circumspexit V., c. urbis situm L., amictūs O., de septem totum orbem montibus O., turris circumspicit undas O. zre na morje.
2. pren. v duhu motriti, premisliti (premišljati): reliqua eius consilia animo circumspiciebat C., circumspicite mentibus vestris hosce ipsos homines Ci., omnia circumspexit, omnia periclitatus est Ci., c. procellas, pericula Ci., dicta factaque L., se circumspicere = pogledati se: Varr. ap. Non., Ci., ali = zase skrbeti: Auct. b. Afr.; z odvisnim vprašanjem: circumspice, cui istud obici possit Ci., cum circumspicerent patres, quosnam consules facerent L., timida circumspice mente, ut satis sit O., circumspectis, quae pervia essent T.; redko s finalnim stavkom: c. curiose, ne... Ci.
3. ozreti (ozirati) se po kom ali čem: saxum circumspicit ingens V. ko se ozre, opazi, circumspicit Oriona V. ozira se po Orionu, ut Ambiorigem circumspicerent C., c. fragorem Stat.
4. pren. željno gledati za čim, iskati kaj, hrepeneti po čem: alium arietem circumspice campo V., c. autumno tectum et recessum L., Sabini circumspicere externa auxilia T., fugam T., Iust.; z dat.: diem bello S. čakati ugodnega trenutka za vojno, locum fugae Cu., peregrinos sibi reges Iust. — Od tod adj. pt. pf. circumspectus 3
1. previden, oprezen, premišljen, preudaren, pameten (naspr. inconsultus, temerarius): homo Cels., omnes circumspecti Col., tenues et circumspecti Q., sive aliquis circumspectior est Sen. ph., circumspectissimus et prudentissimus princeps Suet., canes assidui et circumspecti Col., verba non circumspecta O. nepremišljene, c. interrogatio, c. iudicium Q., circumspectissima sanctio decreti Val. Max.
2. vreden upoštevanja, imeniten, izboren: honor Val. Max., genere, famā potentiāque circumspectus Amm., parietes lapidum circumspectis coloribus nitidi Amm. Adv. circumspectē previdno, preudarno, skrbno: Dig., Amm., c. indutus Gell., c. facti versus Gell., circumspectius donare Sen. ph., circumspectius facere Q.
Opomba: Kontr. pf. circumspextī = circumspexistī: Ter.; inf. pf. circumspexe = circumspexisse: Varr. ap. Non. - clāmō -āre -āvī -ātum (calāre, clārus)
I. intr. glasno klicati, kričati, vpiti, glasno jokati: ne clama Ter. ne deri se, eo (naso) magnum clamat Pl. glasno smrči, clamabat flebatque simul O., qui quid in dicendo posset, nunquam satis attendi, in clamando quidem video eum esse bene robustum Ci. da ni govornik, pač pa kričač, de te autem, Catilina,... cum tacent, clamant Ci. s tem, da o tebi molče, glasno vpijejo, njihov molk govori dovolj jasno, de suo et de uxoris interitu clamare Ci. glasno tožiti o smrti; (o živalih): anseres sunt, qui tantummodo clamant, nocere non possunt Ci. le gagajo, cicada rogata est, ut taceret; multo validius clamare occepit Ph. cvrčati; (o stvareh): clamant omnes, freta, nubila, silvae Stat.
— II. trans.
1. z acc. personae glasno (po)klicati, poz(i)vati: ianitorem Pl., (soror) morientem nomine clamat V., cl. comites, matrem O., regem Cu., clamata refugit O. poklicana, veniet tibi conviva clamatus prope Mart. gost, poklican iz soseščine; z dvojnim acc.: se causam clamat... malorum V. se kriče kliče povzročitelja, meque deum clament Pr., solos felices viventes clamat in urbe H.
2. s stvarnim obj. (nav. v prozi) oklic(ev)ati, razglasiti (razglašati); z acc.: cum maxime hoc de pecunia clamaret Ci., in foro olitorio cl. triumphum L. „triumf“ klicati, vicinas aquas cl. Pr. pri sosedah klicati „vode, vode!“; pass.: per urbem diem ac noctem Saturnalia clamata L. dan in noč se je razlegal klic „Saturnalia“; z neodvisnim govorom: torvumque repente clamat: io matres V. in divje zavpije, clamabit enim „pulchre! bene! recte!“ H., omnes „prehende furem“ clamant Petr., clamantem: „Ista quidem vis est“, alter... vulnerat Suet.; z ACI: primum senatores clamare sibi eripi ius Ci., rex clamare coepit candelabrum factum esse e gemmis Ci.; s finalnim stavkom: clamare coeperunt, sibi ut haberet hereditatem Ci. da naj obdrži zase, clamans in hostem, ne rex Croesus occideretur Gell.
3. pren. jasno (po)kazati, izjavljati, glasno pričati, očitno razodevati: quae (tabulae) se corruptas atque interlitas esse clamant Ci., Habonii tabulae praedam istius fuisse clamant Ci., veritas ipsa clamabat non posse adduci Ci. - commodus 3 (cum in modus)
1. primeren, prikladen, ugoden, ustrezen, pristojen, po volji: c. statura Pl., vide, quam commodam defensionem excogitaris Ci., spes salutis commoda Ci., commodissima belli ratio C.; z dat. prikladen, pripraven za koga ali kaj: nec pecori opportuna seges nec commoda Baccho V. pripravna za trtje, nulla lex satis commoda omnibus est L.; tudi z ad: vestis c. ad cursum O. Pogosto commodum est primerno (po volji, po godu, všeč) je: ut commodum est et lubet Pl., dum erit commodum Ter., utrum tibi commodum est, elige Ci., quantum commodum est, aufert Ci.; z inf. ali ACI: si quando tibi peregrinari commodum est Ci. ep., nihil duco esse commodius quam de his rebus nihil iam amplius scribere Ci. ep., commodissimum esse statuit omnes naves subduci C.; od tod z relat. atrakcijo (glag. dostavimo le v mislih): quam tibi commodum est (sc. eligere), tribum unam elige Ci., eum iudicem, quem commodum erat (sc. dare), dabat Ci., quos ei commodum fuit, compellavit Ci.
2. occ. (po)poln: viginti argenti commodae minae Pl. polnih = celih 20 min, tribus aut novem miscentur cyathis pocula commodis H., valetudo minus commoda C. ne povsem trdno, vivere filium atque etiam commodiorem esse simulabat Plin. iun. da mu je celo bolje.
3. zlóžen, udoben, prilagojen, lahek: potuisti ad tuum ius faciliore et commodiore iudicio pervenire Ci., aliud longius, ceterum commodius iter ostenditur L., commodissimus in Britanniam traiectus C.; pesn. (iron.): intervalla vides humane commoda H. = inhumane incommoda.
4. primerno ležeč, priročen, ugoden: Ter., hiberna L., litterae satis commodae Ci. ep., si commodius anni tempus esset Ci. ep., commodior status (rerum) C., stella homini commoda Pr.
5. uslužen, ustrežljiv, ugodljiv, udvorljiv, vljuden, prijazen, obziren, spregledljiv, prizanesljiv, ljubezniv, prikupljiv: Pl., Ter., Enn. fr., Corn., Suet., at mores commodi Ci., multo et iam esse commodiorem mitioremque nuntiant Ci.; z dat.: mihi commodus uni H. skrbeč samo zase; pesn. pren.: spondeos stabilīs in iura paterna recepit commodus et patiens H. voljan in potrpežljiv. — Od tod
I.
1. adv. commodē
a) primerno, prikladno, ustrezno: Pl., Ter., Varr., Q. idr., numquam tam male est Siculis, quin aliquid facete et commode dicant Ci., eam pro dignitate c. laudare nemo potest Ci.
b) dobro, prav, prav dobro, izvrstno, spretno: c. cogitare Ter., orationem Lysiae c. scriptum esse Ci., parum c. scribere Plin. iun., multo commodius dicitur apud regem verba fecisse N., commode saltare N., non minus commode Ci. prav tako dobro, minus c. audire Ci. ne na prav dobrem glasu biti, res minus c. gerere Ci., perficere rem commodius Ci., commodius rem publicam administrare C., commode facere Cels. (o zdravilih) dobro deti, commode valere Plin. iun.
c) zložno, prilagodljivo, udobno, brez težav, lahko: c. navigare Ci. ep., in Tusculano commodius ero Ci. ep., non satis commode pugnare poterant C., quo itinere commodissime vallem transire posset C., commodius quam tu vivo H.
č) ustrežljivo, ugodljivo, vljudno, prijazno, prikupljivo: bene et c. accipi Pl., c. respondere Pl., commodius loqui Ter., facis commode, quod … Ci. ep. prav godi mi (tvoja) usluga, da … , tribuni commodius fecissent, si … Ci.
d) o pravem času, pravočasno, ravno prav: c. exire Pl., Tit. ap. Char., c. de parte superiore descendere Sis. ap. Char.
2. adv. acc. neutr. sg. commodum
a) pravočasno: c. adveni domum Pl.
b) pravkar, ravnokar, zdajci, ravno: ecce autem c. aperitur foris Pl., id cum hoc agebam c. Ter., c. enim egerem diligentissime Ci. ep., c. enim volo ad Serapim defferri Cat., sectatoribus c. dimissis Gell.; v zvezi s temporalnimi stavki: postquam me misisti ad portum … , c. radiosus sese sol superabat ex mari Pl., cum hac respicio ad virginem, illa sese interea c. huc advorterat Ter., adtrahitur Lollius, c. cum Apronius e palaestra redisset Ci.; z et: c. limen evaserant et fores … resurgunt Ap. —
II. subst. commodum -ī, n
1. zložnost, prikladnost, udobnost, ugodnost, ugodni položaj, ugodni (pravi) čas: naves, quas sui quisque commodi causā fecerat C., commodo meo, tuo, suo itd. Ci. meni, tebi itd. (zame, zate itd.) udoben ex utriusque commodo dies sumitur Ci. dan, ki je bil za oba ugoden, quod tuo commodo fiat Ci. ep. cum erit tuum commodum Ci. Ep. če ti bo ustrezalo, per commodum ali ex commodo ali samo commodo = udobno, lahkotno, ob ugodnem času, ob ugodni priložnosti: ubi … copias per commodum exponere posset L., percunctatusque, satin' per commodum omnia explorassent L., melius ratus ex commodo pugnam facere S., cum (ex) commodo mori non licuisset Sen. ph.; commodum alicuius exspectare Ci. čakati ugodnega časa.
2. hasek, korist, obrestek, prid, dobiček, tudi (poseb. v pl.) blaginja, sreča; v sg.: Ter., Cat., Q., Lact., sui commodi causā nocere alteri Ci., commodo rei publicae facere aliquid Ci., C. državi v prid, quod commodo valetudinis tuae fiat Ci. ep. če ni tvojemu zdravju v škodo, contra valetudinis commodum laborare Ci. zdravju v škodo, ne id contra commodum (valetudinis) faceret Suet., si per commodum rei publicae posset L. ali quantum per commodum rei publicae fieri posset L. ne da bi bilo državi v škodo, amicitias inimicitiasque non ex re, sed ex commodo aestumare S. ne samih po sebi, ampak po koristi; v pl.: Pl., Ter., O., Q., commoda vitae Ci., Lucr., rei familiaris commoda C. zasebne koristi, salutem sociorum suis omnibus commodis … praeferre Ci., commoda consequi, praetermittere C., adversus populi commoda stare N., in publica commoda peccem H. zoper državno blaginjo, c. plebis Vell., communia T.
3. v pl. = od države podeljene ugodnosti, prednosti, pravice, svoboščine, privilegiji: tribunatūs commoda contemnere Ci. ep., militum c. Ci. ep., veteranos commodis augere Brutus et Cassius in Ci. ep., provincialia ornamenta commodaque Ci., Romule, militibus scisti dare commoda solus O., c. emeritae militiae, emeritorum praemiorum, missionum, sacerdotum Suet., primipili Dig.
4. v sg. = (iz)posojilo, (iz)posojene stvari: qui forum et basilicas commodis hospitum, non furtis nocentium ornarent Ci.
5. (po katahrezi) meritev, merjenje: commoda verborum Fulg., metrica verborum commoda Fulg. — Od tod adv. abl. sg. commodō po udobnosti, poljubno, po želji: dictitare Pl. fr. - cōnscīscō -ere -scīvī (-sciī) -scītum
1. drž.pr. (skupno) odrediti (odrejati), odločiti (odločati), skleniti (sklepati): creatio magistratuum, iudicia populi, iussa vetita quom suffragio consciscentur, optimatibus nota, plebi libera sunto Lex ap. Ci., Tusci fere omnes consciverant bellum L., fugam communi consilio consciscunt urbes aliquot L., senatusque … censuit consensit conscivit, ut bellum cum priscis Latinis fieret Formula vetus ap. L.; occ. z drugimi vred skleniti (sklepati): puro pioque duello quaerendas (res) censeo, itaque consentio consciscoque Formula vetus ap. L.
2. pren. kaj (zase) sam pri sebi skleniti, nameravati kaj, odločiti se za kaj, — od tod met. prizade(ja)ti si, nakopati si, storiti si kaj hudega: sibimet ipsi exsilium conscivere L., ut desereremus penates nostros exsiliumque ac fugam nobis ex eo loco conscisceremus L. da prostovoljno prevzamemo nase; brez dat.: turpem fugam conscivissent T., c. caecitatem Gell. oslepiti se; c. facinus in se ac suos foedum ac ferum L. storiti, zagrešiti; pogosto v zvezi z obj. mortem, necem, letum smrt si zadati, usmrtiti se, samomor narediti: ut homines propter iniurias … decumanorum mortem sibi ipsi consciverint Ci., neque abest suspicio, … quin ipse sibi mortem consciverit C., Appius mortem sibi conscivit L., Iunius necem sibi ipse conscivit Ci., c. sibi letum Lucr. ali samo c. letum Pl.; v pass.: consciscenda mors voluntaria Ci. ep., ne mortis consciscendae locum haberet L., mors conscita L., Dig., nece conscitā Plin., de consciscenda nece cogitare Suet.
Opomba: Sinkop. obl. iz perfektove osnove: cōnscīsset (= conscivisset) Ci., cōnscīsse (= conscivisse) L. - cōnsulō -ere -suluī -sultum (cōnsul; prim. cōnsilium) pravzaprav „skupaj sesti, skupaj stopiti v posvet“, od tod
I. intr. sniti (shajati) se k posvetovanju,
1. posvetovati se, svèt imeti, svèt sklepati, v posvet (na razgovor) vzeti (jemati) kaj, premisliti (premišlj[ev]ati), preudariti (preudarjati): nunc mihi magnae curae est …, ne quid in consulendo adversi eveniat Ca. ap. Gell., consulam Pl. premisliti hočem, etiam consulis? Pl. še pomišljaš? post consulam Ter., trepidare magis quam consulere L., quia consulendi res non dabat spatium L., brevis consulendi occasio C., consulens curia H., prius quam incipias, consulto, et ubi consulueris, mature facto opus est S. preudarjanja … ravnanja, facto, non consulto in tali periculo opus esse S., ubi facto magis quam consulto opus esset T., consulere bene, perverse S., de integro L., tamquam integrā re cum suis L., cogor vestram omnium vicem (namesto nas vseh) … unus consulere L., c. in longitudinem Ter. na bodočnost misliti, in medium V., L., Lucan., T. ali in commune Ter., L., Cu., T. ali in publicum Plin. iun. svet imeti za občno blaginjo, c. in unum T. skupno se posvetovati; z notranjim obj. (v čem, o čem, glede česa): (id), quod ad famam pertinet, consulite Ci., quae reges atque populi … male consuluerint S.; v pass.: consulta sunt consilia Pl., re consultā et exploratā Ci., neque parari neque consuli quidquam occulte potest S., nihil salutare in medium consulebatur L.; nam. notranjega obj. z de: de Capua diu consultum est Ci., c. de communibus negotiis, de Rhodiis S., omnibus de rebus T., ali z odvisnim vprašanjem: Galli, quid agant, consulunt C., si Hannibal consulat, an in Italia remaneat, an domum redeat Corn., consulite, utrum praesens deditio eorum fieri possit, an in diem differatur L.
2. met. skleniti (sklepati), odločiti (odločati), ukreniti (ukrepati), postopati, ravnati s kom, s čim; z notranjim obj.: quid in concilio consuluistis? Pl., tun' consulis quidquam Ter., ut id consulerem, interea vita ut in tuto foret Ter.; večinoma z adv. in prepozicijskimi določili (pogosto poleg notranjega obj.): c. ab re Pl. kaj škodljivega skleniti, qui nil aliud nisi quod sibi soli placet, consulit advorsum filium, nugas agit Pl., aliter mihi de illis ac de me ipso consulendum est Ci. ep., libere c. ad summam rerum (glede na občno blaginjo) C., obsecro, ne quid gravius de salute tua … consulas C. in Ci. ep., c. de uxore honestius (dostojneje) S., bene c. decreto memoriam alicuius abolendo Val. Max., nullis certis mandatis ex re (po vsakokratnih okoliščinah) c. T., sapienter in rem c. Iust. modro ukrepati stvári v dobro, de perfugis gravius consultum quam de fugitivis L. se je ostreje sklepalo, in secundis rebus nihil in quemquam superbe ac violenter consulere decet L., in humiliores libidinose crudeliterque consulebatur L., nec in deditos gravius consultum Cu., si quid in Croesum crudelius consuluisset Iust.; s predikatnim gen. v reklu: aliquid boni consulere imeti (spoznati) kaj za dobro, vzeti (jemati) kaj za ljubo, zadovoljiti (zadovoljevati) se s čim: parva videntur, tu tamen haec, quaeso, consule missa boni O., tu quoque non melius, quam sunt mea tempora, carmen … consule, Roma, boni! O., boni consulere eum libellum Augustus ap. Suet. ali hoc munus Sen. ph. ali nostrum laborem Q.; z inf.: eane fieri bonis bono genere gnatis boni consulitis? Ca. ap. Gell., minium invenisse Plin.; z odvisnim vprašanjem: Varr., Sen. ph.; s si: Sen. ph.
3. (na)svet(e) da(ja)ti, (na)svetovati, (svetujoč) pomoči (pomagati), (po)skrbeti za koga, za kaj, gledati, misliti, paziti na koga, na kaj, včasih tudi prizanesljivo ozirati se na koga, na kaj; z dat.: dicebam, pater, tibi, ne matri consuleres male Pl., tuae rei bene consulere cupio Pl., dum illi consulas Ter., qui parti civium consulunt, partem neglegunt Ci., c. multis civibus, miseris civibus S., oratoribus parcere et consulere debuistis Ci., sibi c. Ci., S., H. zase skrbeti, na svojo rešitev misliti, reliquum est, ut egomet mihi consulam N. da si sam pomagam, eodem quo venerant receptu sibi consulebant C. pomagali so si s tem, da so se po isti poti umaknili, c. rebus suis N. rešiti se (z begom), patriae male in eo (pri tem) N., militibus L., curae patribus esse ostendit, ut consulatur plebi L., dea, consule nostris ignibus O., c. fugientibus T., non populo, non senatui, ne templis quidem ac delubris deorum c. T., voci laterique c. Plin. iun. (o govorniku) varovati glas in pljuča; z abstr. pojmi: c. concordiae L., senatūs concordiae Ci. priskočiti na pomoč, dolori potius quam fidei vestrae Ci., existimationi suae, pudori Ci., melius famae, melius pudicitiae Ci., magis irae quam famae c. S., c. libertati populi Romani L., saluti suorum Ci., suae ac militum saluti C., quod perterritus miles … timori magis quam religioni consulere consuevit C. ravnati se bolj po svojem strahu kakor po prisegi, c. vitae et fortunis suis Ci., alicuius vitae C. prizanesti komu, pustiti mu živeti, suae vitae durius c. C.(evfem.) = usmrtiti se, ite et Romanae consulite historiae Pr., securitati magis quam potentiae c. T.; z abl. (s čim) poleg dat.: rationibus alicuius providere et c. quibuscumque rebus potero Ci. ep., c. manu (z bojem) militibus S., timori alicuius cotidie singulis vel binis epistulis Plin. iun., sumptibus aliquanto rectius suā continentiā quam alienā contumeliā Plin. iun.; z notranjim obj.; v pass.: sed tamen aliquid consuli et prospici poterit Ci. ep.; s finalnim stavkom: ut urbi … satis esset praesidii, consultum atque provisum est Ci., ne qua manus se attollere nobis a tergo possit, custodi et consule longe V.; za zanikanim glag. quominus: ne pupillo tutores propinquique consulerent, quominus fortunis omnibus everteretur Ci.; s kondicionalnim stavkom v cj.: qui vomere bis in mense vult, melius consulet (sc. sibi), si biduo continuarit Cels. bo bolje storil (ravnal).
II. trans.
1. vpraš(ev)ati za svèt, svéta prositi, da(ja)ti si svetovati, povpraš(ev)ati glede česa, za kaj; z acc. personae: non iubeo, sed, si me consulis, suadeo Ci.; v pass.: neque (relegatam filiam) adiri a quopiam libero servove, nisi se consulto, permisit Suet.; z neživim obj.: speculum consulat ante suum O., in suscipiendo onere consulat suas vires Q.; za kaj? zastran česa? z notranjim obj. (poleg acc. personae): nec te id consulo Ci. ep., consulere prudentiorem coepi aetates tabularum Petr.; z de (poleg acc. personae in včasih še z notranjim obj.): consuluisti me per litteras (pismeno) de Capua tu quidem Ci. Ep. c. aliquem cotidie de se Sen. ph.; z de in neživim obj.: consule de facie corporibusque diem O.; z zavisnim vprašanjem (poleg ak. pers. in včasih tudi še z notranjim obj.): L. idr., ibo et consulam hanc rem amicos, quid faciendum censeant Pl., nunc ego, iudices, iam vos consulo, quid mihi faciendum putetis Ci.; z neživim obj.: quid se deceat, spectatas consulit undas O.; v pass.: Aristonius orsus est dicere, Alexandrum consultum, cui relinqueret regnum, voluisse optimum deligi Cu. Pogosto brez acc. personae (ki se lahko iz povezave dostavi): cum … nuntios misisset in Asiam consultum (sc. eum), utrum regnum repetitum in Macedoniam veniret N., rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentem consulis (sc. nos) V. ne vprašaš nas ničesar, kar bi bilo dvomljivo in bi potrebovalo naš nasvet, de hoc quoque consuluit (sc. Tiberium) Suet., consulis (sc. me), an existimen te in tribunatu causas agere decere Plin. iun.
2. occ.
a) kako božanstvo, njegove svečenike ali preročišče idr. vpraš(ev)ati za svèt, povpraš(ev)ati glede česa, za kaj: Apollinem Ci., N., Suet., Hammonem, Iovem Cu., deumque consuluit auguriis, quae suscipienda essent L., numen … nunc extis, nunc per aves consultum L., c. ipsos deos O., hominum fibris deos T., ego Tiresiam … consulam, quid faciundum censeat Pl., c. haruspicem Ci., augures Iust., anum Cumaeam (= Sybillam) O., visam primum avem O. (o avguru), Phoebi oracula O., manes ut oracula Mel., oraculum dei Carmeli Suet., lucos V., spirantia exta V., trepidantia exta O.; brez objektnega acc.: id possetne fieri, consuluit Ci., miserunt Delphos consultum (sc. Apollinem) N., consuluit deinde (sc. sacerdotem), an totius orbis imperium fatis sibi destinaretur Cu., cum consuleret, quam cito HS sexcenties impleturus esset, invenisse se exta duplicia Plin. iun.; v pass. brezos.: se praesente de se ter sortibus consultum C. da so zastran njega (bogove) trikrat z žrebom povprašali; brezos. in pogosto abs.: si publice consuletur, … sin privatim T.
b) kakega oblastnika (kralja ali cesarja) vpraš(ev)ati, povpraš(ev)ati za njegovo mnenje, voljo, prositi ga za odgovor: c. regem de aliis (= de aliis rebus) L., ut te consulerem, reddendum eum poenae suae an gravius aliquid constituendum putes Plin. iun.
c) senat, ljudstvo, kako svečeništvo (uradno) vpraš(ev)ati za svèt, voljo, mnenje: consulente Cicerone frequens senatus decernit S. na Ciceronovo vprašanje, senatum consului de summa re publica, quid fieri placeret Ci., c. senatum de foedere S., de istis rebus in patria maiores natu consulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur L., consulit vos (= kartažansko starešinstvo), an cum eo confligere debeat Val. Max.; v pass.: senatus statim consulitur S., senatus a Bestia consultus est, placeretne legatos Iugurthae recipi moenibus S.; zastran česa? z notranjim obj.: (eam rem) delatam consulere ordine non licuit L.; v pass.: cum ea, quae consulebantur, ad exitum non pervenirent Ci. o čemer se je poizvedovalo; de imperio suo populum consuluit curiatim Ci., in omnia c. plebem L.; v pass.: nihil de eius morte populus consultus Ci., ignorare … mihi videmini. Quirites, non utrum bellum an pacem habeatis vos consuli …, sed … L.; brez obj. populum: nec plus quam de singulis rebus consulunto Ci., seniores de tribus consulendum dixerunt esse L.; senatus pontificum collegium consuli iussit, num … L., consulti per ludibrium pontifices, an concepto necdum edito partu rite nuberet T.
č) (v pravu) vpraš(ev)ati za pravni svèt, iskati, prositi za pravni poduk, dati se poučiti v kaki pravni zadevi: cum consuleretur plurimum Ci., consuli quidem te a Caesare scribis; sed ego tibi ab illo consuli mallem (v besedni igri z I. 2.) Ci. ep., qui aut consuluntur aut defendunt Ci. ali pravoznanci ali zagovorniki; večinoma s kakim določilom: o čem? si tibi necesse putas etiam adversariis amicorum tuorum de iure consulentibus respondere Ci., qui de iure civili consuli solent Ci.; redk. v tem pomenu z acc. ius: si ius consuleres, peritissimus L.; z odvisnim vprašanjem: consulens eum, an primipilari seni iam testato rursus suaderet ordinare suprema iudicia Q.; za koga? v kaki stvari (zadevi)? pro te nunc hoc consulo, post tempus et in aliena re, quoniam tu in tua re, dum tempus erat, consulere oblitus es Ci.; čisto abs.: licet consulere? (vljudnostno besedilo, s katerim so nagovarjali pravnike, kadar so hoteli pravni poduk) Ci., ut … eodem tempore et discentibus satis facerent et consulentibus Ci., ad aliquem consulendi causā venire Val. Max. — Od tod
I. subst. pt. pr. cōnsulēns -entis, m Posvetovalec, Jupitrov vzdevek (po gr. Ζεὺς βουλαῖος ali βουληφόρος; prim. cōnsul 3): Vop. —
II. adj. pt. pf. cōnsultus 3, adv. -ē
1. (o stvareh) premišljen, preudarjen, premotren: consultum consilium Pl., Gell., Icti., omnia consulta ad nos et exquisita deferunt Ci., sapientiae via consultissima Petr., lex consultissima Icti., consulte, docte aliquid L., ferocius quam consultius rem gerere L., reciperare gloriam avidius quam consultius T.; consulte = cōnsultō (gl. spodaj): Cod. I.; consultius est z inf. pametneje je, bolje je: Icti., Ambr. — Od tod subst. cōnsultum -ī, n (po posvetovanju sprejeti) sklep, odlok, ukrep, odredba, načrt, osnova; redk. še z deležniško močjo: bene consultum inconsultum est, si inimicis sit usui Pl., civitas … ita communicatos honores pro bene aut secus consulto habitura L.; v pl.: male consulta, bene consulta Vell.; večinoma čisto subst.: consulto collegae … victoria parta est L., ex consulto factum Corn. (= cōnsultō, gl. spodaj); animi consultum Cu.; pogosteje v pl.: facta et consulta fortium et sapientium Ci., oportere quinquenni consulta et decreta omnia rescindi S. vse v (zadnjih) petih letih sprejete sklepe, adprobare collegam consulta referens L., dum consulta (sc. oraculi) petis V. poizveš po prerokbi, mala consulta T., mollia c. T. mile odredbe, Sostratus … ubi laeta … exta magnisque consultis adnuere (da odobrava) deam videt T., fervida Gracchi consulta Sil.; poseb. pogosto senatūs consultum (star. senati consultum S., kratica SC)
a) v Rimu senatski sklep, kateremu so pritrdili ljudski tribuni in ga s tem uzakonili (prim. senatus auctoritas): novissimum illud SC Suet., tudi consultum senatus Fl. ali consulta senatus Sil.; SC de Vatinio, de tributo conferendo Ci., vetus SC de rhetoribus Suet., senatus consultum (per)scribere (zapisati, sestaviti) Ci., facere Ci. ali perficere (storiti) L., senatus consultum facere de ambitu in Afranii sententiam Ci. ali contra rem publicam Ci. ali contra illum pro religione Ci. ali in aliquem L., tudi SC facere, ut neve … neve Ci. ali SC facere, ne T.; habemus senatus consultum in (zoper) te, Catilina, vehemens et grave Ci., provinciae ab iis … optineantur, quoad cuique ex (po) senatus consulto successum sit Ci., senatus consultum intercedit (nasprotuje) Ci., si quis intercedat senatus consulto L., per senatus consultum sancire, ut … Suet., senatus consulto cavere, ut … ali interdicere, ne … Suet.; redk. opisano: omnia illius ordinis (= senatūs) consulta Ci., sententiae nostrae consultaque Ci., consulta patrum H., vetus consultum patrum Plin., inde agitant consulta patres Sil.
b) sklep sicilskega starešinstva (βουλή): ne senatus consultum Siculi homines facere possent Ci. — Od tod adv. abl. cōnsultō namenoma, hoté, s premislekom, premišljeno, po (gotovi) osnovi, nalašč: H. idr., consulto hoc factum est, mihi ut insidiae fierent Pl., c. fecisse aliquid Ci., non consulto, sed casu in eorum mentionem incidi Ci., ut ea, quae gignuntur, donata consulto nobis, non fortuito nata videantur Ci., c. cedere C., c. lenius agere, bellum c. trahere S., seu consulto seu temere vulgata opinio L., c. vitare aliquid T.
2. (o osebah) „dobro posvetovan“, od tod izvéden, izkušen, spreten v čem, vešč česa, v čem, moder; z abl. respectus: nemo igitur iure consultus dicit Ci., iure consultus Gell., iuris scientiā consultissimus Aur.; z gen. relationis: iuris consultus Ci., Gell., iuris magis quam iustitiae consultus Ci., iuris atque eloquentiae c. L., consultissimus vir omnis divini et humani iuris L., consultoque fui iuris Amore vafer O.; insanientis dum sapientiae consultus erro H. učenec … modrosti, universae disciplinae c. Col.; abs.: consultiores sibimet videntur deo Tert. Kot subst. cōnsultus -ī, m pravnik, pravoznanec, jurist: consultorum alter disertissimus, disertorum alter consultissimus Ci., qui ita iustus est et bonus vir, ut naturā, non disciplinā, consultus esse videatur Ci., tu, consultus modo, rusticus (eris) H., in consultorum atrio Sen. ph., scripti et voluntatis frequentissima inter consultos quaestio est Q.; pogosto še s pristavkom iuris: Ci. idr., ali iure: Gell., peritus iuris consultus (dobi se tudi iurisconsultus) et magnus imperator N. (o starejšem Katonu), consultus iuris et actor causarum H. - cumque2, cunque, st.lat. quomque, adv. = in kadar; sicer se večinoma pritika oziralnim zaimkom in zaimenskim prislovom kot posploševalno obrazilo v pomenu koli, npr.: quicumque, qualiscumque, ubicumque, undecumque, quotcumque, quotienscumque. Redk. in le pesn. stoji samo zase: quae demant cumque dolorem Lucr. kar bi sploh utegnilo utešiti bolečino, cum solis lumina cumque inserti fundunt radii per opaca domorum Lucr. kakor koli, na kakršen koli način, mihi cumque salve rite vocanti H. kadar koli te kličem, vselej.
- dēgener -eris, m f (dēgenerāre)
1. izrojen, sprevržen;
a) (o osebah): Neoptolemus V., Afer L., hi iam degeneres sunt, mixti et Gallograeci vere, quod appellantur L., d. uxor T., privatim (zase) degeneres T.; z gen.: iuvenis patrii non degener oris O. v obraz ne nepodoben očetu; z abl. limitationis (po čem): Zenobia dignitate formae haud degener T.; z acc. ozira: Artabanus maternā origine Arsacides, cetera degener T. ne enakega rodu;
b) (o živalih in rastl.): taurus Sen. ph., asellus Col., aquila, canum degeneres, herbae Plin.; occ. nepristen: rex Macedonum T. podvržen, adamantes Plin.
2. pren. spačen, izprijen, neplemenit, nevreden, podel, nizek: hostis L., filius Sen. ph., degeneres et humillimae mentis Sen. ph., d. toga (pesn. = togati) Lucan., degeneres et ignavi Amm., d. animus Sen. ph., T., degeneres animos timor arguit V., trepidatio d. Sen. ph., conspectus degener irati patris Val. Max., vultus Vitellii … degener T. nemoški, prece haud degeneri permotus T., ceterorum preces degeneres fuere ex metu T., irritae aut degeneres insidiae T. Skladi: non degener vitā (v življenju) T.; neque degener ad pericula (nevarnostim nasproti) T.; v pomenu odtujen od koga, česa, tuj čemu
a) z a(b): a domestico externo sermone degeneres Cu. domačega jezika odvajeni zaradi tujega.
b) z gen. (večinoma pesn.): patriae non degener artis O. ne tuj očetovi umetnosti, zvest ji, non degener ipse gestorum Sil., nec degener ille sanguinis Stat.; v pomenu nevreden (nalično po adj. indignus) s samim abl.: degener haud Gracchis consul Sil., illi non degeneres tanto duce Ambr. - dēpōscō -ere -popōscī (—)
1. nujno zahtevati ali terjati kaj, nujno prositi kaj: Val. Fl., Sil., Plin. iun., Front., id non modo non recusem, sed etiam appetam atque deposcam Ci., certas sibi deposcit naves Domitius C., numquid ego a te magno prognatum deposco consule cunnum … ? H., votis d. poenam Lucan. živo želeti, d. poenam in se ultro, supplicium, suam caedem, pugnam, ludos Suet.; z dvojnim acc.: ad commune bellum Pompeium imperatorem d. Ci.; v pass. skladu: unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti Ci.; brez acc.: nobis de proelio cogitandum (est), sicut semper depoposcimus C., omnibus pollicitationibus ac praemiis deposcunt, qui belli initium faciant C.; pren. (o neživem subj.): talia loca lentos deposcunt calamos O. zahtevajo, potrebujejo.
2. occ.
a) (opravljanje kake službe, izvršitev kakega posla) zase zahtevati, izgovoriti si: tum tuus pater … illam sibi officiosam provinciam depoposcit Ci., tene … potissimum tibi partes istas depoposcisse, ut … ? Ci., video, … quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit Ci., sibi id muneris d. C., d. asperrima ad laborem L., consulatum sibi, primas sibi partes, partes sibi tuendas, coloniam tutandam Suet.
b) koga izročitev zahtevati, zahtevati, da se kdo izroči, npr. v kaznovanje, smrtno kazen, pogubo: cum me unum omnes deposcerent Ci., d. auctorem culpae L., Hannibalem L., Iust., ad Cloeliam obsidem deposcendam, ad ducem deposcendum L., d. ducem Lucan., studiisque ardentibus ausum talia deposcunt O., quosnam populos deposcat hiatu Sil.; z določili (čemu?): hunc tota Asia deposcit ad supplicium Ci., Gutruatum ad supplicium depoposcit Hirt., regum amicos ad mortem d. C., ducem in poenam foederis rupti d. L., centurionem illa morti deposcit T., summissis, qui … ad poenam deposcerent Suet.; podobno: Caelii adulescentia ad mulieris delicias deposcitur Ci.
c) borilsko koga na dvoboj poz(i)vati, za nasprotnika si vzeti: deposcant haec (familia) Volscos sibi, illa Aequos L., Persen simul et Minyas deposcimus hostes Val. Fl. - enim, adv. in conj. (po i-jevski sklanjatvi tvorjen acc. indoev. osnove no-, eno-, ono- = oni; prim. umbr. inim, lat. et, eine, lat. et, enem, lat. tum, gr. ἔνη „oni dan“ = tretji dan). Pri Kom. stoji ta veznik še sam zase in lahko stopi tudi na čelo stavka; poznejši pisci ga nav. zapostavljajo eni ali več (soodvisnim) besedam. Služi kot razlaga, pojasnilo ali potrdilo prejšnjega stavka, t.j. izrečene misli ali prepričanja; pomen je torej predvsem
1. vzročen = zakaj, kajti: non in vos quaeritur; Sextus enim Roscius reus est Ci., signum Cereris viri ne esse quidem (ibi) sciebant; aditus enim in id sacrarium non est viris Ci.; na tretjem ali četrtem mestu stoji enim za soodvisnimi besedami, npr. za predlogom in samostalnikom: cum homine enim … Ci., ab omnibus enim Ci., quam ob rem enim Ci.; v stalnih reklih: quousque enim Ci., meo iure enim Ci.; pri enklitični kopuli: difficile est enim Ci.; parendum est enim Ci.; opus erat enim Ci.; ret.: in illorum enim numero Ci., ab huius enim scelere Ci.; pesn.: tibi fabor enim V.
2. pojasnjujoč = namreč: primum mihi dicendum est de genere belli; genus est enim eius modi Ci.; v vrinjenem stavku: de corpusculorum (ita enim appellant atomos) concursione loqui Ci.; elipt. (pravi stavek je treba šele dopolniti): incolumi capite es? quid enim? Ci. (= τί γὰρ) kako namreč (bi moglo biti drugače?), quid enim? (kaj pa?) fortemne possumus dicere … Torquatum? Ci.
3. v pritrdilnem pomenu = seveda, kajpada, (za)res, resnično, v resnici, gotovo: Quid tute tecum? Nil enim Pl., zares, nič, enim istaec captio est Pl. to je vendar past, Blesamius tyrranum Caesarem scriberet. Multorum enim civium capita viderat Ci. gotovo, brez dvoma, ille enim revocatus resistere coepit C. v resnici. Pomni poseb.
1. sed enim = ἀλλὰ γάρ pa saj, pa seveda, saj vendar: hoc regnum dea gentibus esse tenditque fovetque; progeniem sed enim Troiano a sanguine duci audierat (pesnik je snoval po mislih: sed Carthagini metuebat; audierat enim … ) V., multa dabant animos; sed enim nec coniugis artes nec genus amborum sic placuere illi, ut sua progenies O.
2. at enim pa saj vendar, nasproti pa: at enim Caesari imperium dedi Ci.
3. certe enim: Pl., Ter. Veznik se krepi z vērō, torej enimvērō kajti zares, zakaj v resnici, in sicer v pritrdilnem pomenu: (za)res, v resnici, kajpada, seveda. V tej zvezi stoji enim tudi v začetku stavka: enimvero iam nequeo contineri Pl., enimvero Chremes graviter cruciat adolescentulum Ter., bene sane id enimvero hic nunc abest Ter. tega seveda še manjka, enimvero ferendum hoc non est Ci., ille enimvero negat Ci., hic enimvero tu exclamas Ci.; tudi: verum enimvero: verum enimvero cum esset frumentum HS binis Ci. ker pa v resnici, verum enimvero is demum mihi vivere atque frui animā videtur S. toda v resnici. - et, adv. in conj. (prim. áti = gr. ἔτι, lat. at- v atavus, sl. od).
I. adv. osnovni pomen tudi; klas. redko in le pred zaimki, posameznimi izrazi in v posebnih obratih, npr. et hic, et ille, et ipse, et alii, et nunc, nam et, sed et, simul et Ci. idr., verum igitur et extremum Ci., et illud videamus Ci., natus et ipse deā V., fecerat et lupam V. tudi še; stopnjevanje = etiam, celo: calamitosus Deiotarus, qui et ab eo, qui in isdem castris fuerit, … accusetur! Ci.; stopnjevanje, dopustno pri participu: timeo Danaos et dona ferentes V. tudi če (celo če) nosijo darila; adv. okrepljen z drugimi členicami: et etiam ali et quoque tudi še: addam et illud etiam Ci., multa quoque et bello passus V.; nec non et Tyrii V. in tudi; et quidem seveda tudi, pa tudi: cruciatus est Trebonius: et quidem a Carthaginiensibus Regulus Ci.
II. conj.
1. in, ter, pa, in tudi, in hkrati, in vrh tega, in povrh, veže besede in stavke, puščajoč vsakemu delu njegovo vrednost: mater tua et soror a me diligitur (= ta in ona, vsaka zase) Ci., quoad possem et liceret Ci., magnum et grave bellum C., cuius pater regnum in Sequanis … obtinuerat et a senatu populi Romani amicus appellatus erat C., maior et qui prius imperitaret L. Najstarejša vezalna členica que veže dele s celoto ali celoto z deli, povzemajoč skupaj spadajoče vezane pojme v enoto: senatus populusque Romanus Ci. idr. (t.j. iz obeh sestavljena rimska zakonodajna oblast), terra marique, ferro ignique ali igni ferroque, coniuges liberique Ci. idr. Klas. in poznejša lat. te razlike ne poznata več, in in que sta si popolnoma enaka; le v pravkar omenjenih stalnih izrazih (senatus populusque Romanus itd.) je que ohranil prvotni pomen. Za atributi multi, pauci, unus se et ne sloveni: multae et magnae difficultates C. mnoge velike težave, mnogo velikih težav, unus perangustus aditus C. V zvezi hendiady-oin: ratio et cogitatio Ci. pametno mišljenje, ardor et impetus C. ognjevit (silen) napad, poscere et flagitare Ci. odločno zahtevati, relinquere et deserere Ci. nezvesto zapustiti, aequus et par, aequales et pares (virtutes) Ci. čisto enak(e). Za zanikani et se rabi nec (neque), gl. neque; če ni zanikana cela misel, ampak samo ena beseda, se rabi et non: dicam eos miseros, qui nati sunt, et non eos, qui mortui sunt Ci. Ponavljani veznik: et — et in — in, po eni strani — po drugi strani, deloma — deloma, kakor — tako: et discipulus et magister perhibebantur improbi Pl., et in patre et in filio Ci., amicitia et prodest et delectat Ci., quis non dolet interitum talis et civis et viri? Ci., et mari et terrā N. ali (pesn.) multum ille et terris iactatus et alto V. (v teh zvezah je vsak del posebej poudarjen, v zvezi terra marique sta dela povzeta v celoto); v mnogovezju et—et—et in — in — in: quo facilius et huius hominis innocentissimi miserias et illorum audaciam cognoscere possitis et rei publicae calamitatem Ci., at sunt morosi et anxii et iracundi et difficiles senes Ci., et antiquitate generis et gloriā maiorum et summā industriā florebat N. Več kot tročlene zveze se dajo vedno razstaviti v dvočlene. Ret. (redko) et—que in que—et: officia et reservata praetermissaque Ci., laudesque et grates egit L., aliusque et idem H. (drug in vendar) isti; tudi et—et—que ali et—et—atque: V. Če je en člen zanikan, stoji nec (neque) — et ne le ne — ampak, oz. et — nec (neque) ne le — ampak tudi ne: nec miror et gaudeo Ci., amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit Suet., et rem agnoscit nec hominem ignorat Ci., intellegitis Pompeio et animum praesto fuisse nec consilium defuisse Ci. Če je le ena beseda zanikana, stoji et non: Manlius et semper me coluit et a studiis nostris non abhorret Ci.
2. et v posebnih pomenih in zvezah
a) in tako, in zato, in torej, in potemtakem: pons est interruptus et reliqua multitudo equitum interclusa C.
b) in sploh, skratka: studiose ab iis siderum magnitudines, intervalla, cursūs anquirebantur et cuncta caelestia Ci., Chrysippus et Stoici, Pericles et (omnes) Athenienses Ci., pronuntiabat dulci et proprio quodam oris sono Suet.
c) pojasnjujoč, poseb. kadar se že povedana misel s poudarkom ponovi = in sicer, in to, in posebno, namreč: peto id a tribuno plebis et a Curione tribuno Ci., magna vis est conscientiae et magna in utramque partem Ci., vives, et vives ita, ut vivis Ci., errabas, Verres, et vehementer errabas Ci., loco iniquo et leniter declivi C., id et facile effici posse N., molemque et montes insuper altos imposuit V., sola domum et tantas servabat filia sedes V., audieras, et fama fuit V. namreč, kajti, nullane habes vitia? immo alia et fortasse minora H. in sicer menda manjše, formam aedificiorum novam excogitavit, et ut ante insulas … porticus essent Suet.; iron.: dixit publice data drachmarum CCVI milia et dixit tantum Ci.
č) potrjujoč = in zares, in v resnici, in seveda: Ci., Suet., ad triumphum decessit Romam Papirius Cursor et fuit vir dignus omni bellica laude L.
d) predhodni misli pritikajoč nasprotje = in vendar, in pri (vsem) tem, in kljub temu: magister summa iam senectute est et cotidie commentatur Ci., quod (canorum in voce) equidem adhuc non amisi, et videtis annos Ci.; tako tudi pred vprašanji nejevolje, zavzetosti, navdajanja, zlasti v zvezi s quisquam: et mirabimur? Ci. in vendar naj se (pri tem še) čudimo? et quisquam dubitabit, quin huic hoc tantum bellum transmittendum sit … ? Ci., una cum gente tot annos bella gero, et quisquam numen Iunonis adorat? V. in (ker je to tako) kdo bo … častil? et quisquam ingenuas etiamnunc suscipit artes … ? O.
e) protivno za nikalnim stavkom = sed, ampak, temveč: animo non deficiam et id, quod suscepi, perferam Ci., nulla nobis societas cum tyrannis et potius summa distractio est Ci., id medici non tacuerunt et ad Dionysium sermonem rettulerunt N., populi potentiae non amicus et optimatium fautor erat N.
f) v silogizmu (logičnem sklepu) = atqui no pa: qui autem in morbo sunt, sani non sunt; et omnium insipientium animi in morbo sunt: omnes insipientes igitur insaniunt Ci.
g) časovno (= cum inversum), poseb. za predhodnimi iam, nondum, vix ipd. = kar, in že, in takoj, (in) tedaj, tedaj pa: vix prima inceperat aestas et Anchises dare vela iubebat V., straverunt aequora venti et rursus vocat auster in altum V., dixit et refulsit V., dixerat ille et iam auditur V., dic mihi … et eris mihi magnus Apollo H., impinge lapidem et dignum accipies praemium Ph., simul haec effatur, et testatur Lucan., sic fatus, et auras dissipat hasta tremens Stat., Semele vix dona … collo induit, et fallax intravit limina Iuno Stat., nondum quartus a victoria mensis, et libertus … vetera odiorum nomina aequabat T., pauci dies, et liber principis servus Plin. iun., tene hunc cursum, et probabitur experimento Plin. iun.
h) za besedami, ki izražajo enakost, podobnost ali različnost (npr. aeque, idem, par, similis, alius idr.) = atque (prav tako) kakor, ko: tu mihi es germanus pariter corpore et animo Ter., nisi aeque amicos et nosmet ipsos diligamus Ci., omnia fuisse in Themistocle paria et in Coriolano Ci., non alia (eadem) causa est aequitatis in uno servo et in pluribus Ci., aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere, aliter doctos et indoctos? Ci., similem sibi videri vitam hominum et mercatum eum Ci., haec eodem tempore Caesari mandata referebantur, et legati ab Haeduis et a Treveris veniebant C., non eadem nobis et illis necessitudo inpendet S., nota nobilitas viri et virtus omnibus erat Iust.
Opomba: Veznik et pesn. zapostavljen: fessi et parvae succedimus urbi V., Danaûm et, si fata fuissent, ut caderem meruisse manu V.