vīscus1 -eris, n, sg. redek, nav. (in klas. le) pl. vīscera -um, n (etim. nepojasnjena beseda; morda iz indoev. kor.*u̯ei- viti; prim. vieō)
1. v sg. kos mesa; v pl. meso: Amm. idr., e visceribus sanguis exeat Ci., boum visceribus vesci Ci., viscera eorum apponit Ci., inhaesisset ea (sc. tunica) visceribus Ci., solida imponit taurorum viscera flammis V. (to mesto v svojem komentarju razlaga Serv.: non exta dicit, sed carnes); kolekt.: de putri viscere nascuntur apes O.; v besedni igri s pomenom pod št. 3: heu quantum scelus est in viscera viscera condi O. meso v trebuh.
2. meton. plemenito (prsno) drobovje, drobovina, drob, drobje (npr. pljuča, jetra, srce, čreva): haerentia viscere tela O. v srcu, v prsih, penetrant ad viscera morbi O., Tityos … viscere pascit aves Tib. z jetri, transversum (prepona) a visceribus intestina discernit Cels., adsiduus pulsus visceris Ps.-Q. (Decl.) srca.
3. sinekdoha nasploh drobovje, drobovina, drob, drobje = notranji organi človeškega in živalskega telesa: viscus omne Cels., cadavera rancenti iam viscere vermes exspirant Lucr., eiectat saniem permixtus viscere sanguis Lucan., prosiluit terrāque ferox sua viscera traxit O. svoja čreva, viscera spargere Sen. ph. svoja čreva raztresti na vse strani (o samomorilcu), demisso in viscera censu O. v želodec, v trebuh (prim. zgoraj pod št. 1: … in viscera viscera condi); o modih: Petr., Plin.; occ. materino telo, maternica: Dig., iam scilicet intra viscera Romanae conditor urbis eras O., quae nascendi quoque hanc fecerit legem, ut maiora animalia diutius visceribus parentis continerentur Q.
4. meton. pl. vīscera
a) meso = telesni plod, otrok (sin ali hči), dete, otroci: Val. Max. idr., quae visceribus veniebat belua ponto exsaturanda meis O., diripiunt avidae viscera nostra ferae O., nec dolor armasset contra sua viscera matrem O.; o očetu: accipit obsceno genitor sua viscera lecto O., Tereus … vescitur inque suam sua viscera (= Ityn) congerit alvum O., eripite viscera mea ex vinculis Cu.; pren. o svojih spisih: viscera sua flammis inicere Q.
b) ljubljenci: viscera magnarum domuum Iuv.
5. metaf.
a) srce, osrčje, notranjost, notranjščina, notrina, sredina, globina, globočina ipd.: viscera montis V., terrae O., telluris ima Sil., inhaeret in visceribus malum Ci., in medullis populi Romani ac visceribus Ci., periculum … erit inclusum penitus in venis atque in visceribus rei publicae Ci. v srcu, quae mihi in visceribus haerent Ci. ep. v globočini mojega srca, v trdnem spominu, haec … ex ipsis visceribus causae sumenda sunt Ci. iz jedra, tyrannus haerens visceribus nobilissimae civitatis L., neu patriae validas in viscera vertite vires V. zoper sodržavljane.
b) srce, „srčna kri“ = denarna sredstva, denar, novci, imetje, imetek, premoženje: pecunia erepta ex rei publicae visceribus Ci. državi izžet iz srca, viscera aerarii Ci., de visceribus tuis ac filii tui satisfacturus sis Ci. ep. iz … imetja, viscera nostra, tuae dilacerantur opes O., ex barbarorum visceribus alimenta congesta sunt Amm. iz shramb (skladišč, založnic).
Zadetki iskanja
- calendārium (kalendārium) -iī, n (calendae, kalendae) knjiga dolgov, knjiga dolžnikov, dolžna knjiga (obresti od dolgov so odplačevali ob kalendah): Dig., nemo beneficia in calendaria scribit Sen. ph.; met. celo premoženje: Tert. Od tod izpos. Kalender v nem. in koledar v sl.
- ēluō -ere -luī -lūtum (ē in lavere)
1. izprati (izpirati), odprati, oprati, izmi(va)ti, umi(va)ti: Cels., Col., Plin., patinas Pl., argentum (= vasa argentea) Pl., colorem Lucr., Q., corpus O., centurionum profusus sanguis eluitur Ci.; pren. iztrebiti, izbrisati, zatreti, odpraviti: peregrina omnia Pl., amoris maculam Pl., cum te maculas furtorum … tuorum sociorum innocentium sanguine eluere arbitrabare Ci., amicitias usūs remissione eluere Ci. polagoma razdreti, severitate iudicandi sordīs eluet Ci., eluere libidinem Ci., infectum eluitur scelus V., elue crimen O., vitia eluere Q.; pesn.: cadus amara curarum eluere efficax H. odpraviti, pregnati.
2. čistiti, očistiti (očiščevati) česa: vestimenta luto Luc., eluta alica Cael. izluščeno; pren.: eluere mentem Lact., maculatas crimine mentes Sil.
3. tako rekoč očistiti česa = iztrebiti, spraviti iz česa: Scythica stagna Maeotidis eluere (sc. avibus) Col.
4. (svoje) premoženje zapraviti: elutum in balneis Pl.; pren. abs. na nič spraviti se: eluas tu an exunguare Pl. — Adj. pt. pf. ēlūtus 3 „izpran“ = vodén, nesočen, slaboten: irriguo nihil est elutius horto H., huius (spodi) elutior vis est Plin.
Opomba: Star. pf. act. ēlovī: Luc. - facultātula -ae, f (demin. facultās) majhno premoženje, premoženjce: Eccl.
- habeō -ēre -uī -itum
I.
1. držati, nositi, imeti: iaculum, quod manibus habemus O., simul aptat habendo ensem V. prijemlje meč za držaj (ročaj), tellus lentescit habendo V. če jo držiš (gneteš), dorsum ad lucem h. Aug. proti luči držati, h. anulum in digito Ter., tunicam et mitram Ci., coronam alteram in capite, alteram in collo Ci., faenum habet in cornu H. (gl. fenum), cultrum lateri vinctum h. O., vestis bona quaerit haberi O. hoče, da se nosi, hos habuit vultūs O., arma procul h. (= prohibere) T. vojno odvračati, ogibati se je, nec immensa barbarorum scuta perinde haberi quam pila et gladios T., tractanti lanam ferrum et arma habentes parēre Iust.; pesn. o stvareh ali pojmih: tunicae manicas habent V., barbiton hic paries habebit H., nulla taberna meos habeat neque pila libellos H. v nobeni knjigarni in na nobenem stebru naj ne vise moji spisi naprodaj; pren.: pudicitiam in propatulo habere S. javno naprodaj dati, altera vestes ripa meas habuit O. na drugem bregu so ležala moja oblačila, habet unda deos, arbor fetūs habet, tumulus nomen habet O., pars secreta domūs tres habuit thalamos O., tabulae habentes clavorum cacumina Val. Max.
2. occ.
a) trdno držati, poseb. o krajih = obdajati, oklepati koga: quae regio Anchisen, quis habet locus? V. kje biva (se mudi) Anhiz? me confectum curis infelix habuit thalamus V., non me impia … Tartara habent V., habent Tartara Panthoiden H., me quoque pontus haberet O., h. urbem in obsidione, — in potestate C., quae res eos in magno diuturnoque bello inter se habuit S. je imela zapletene —, je zapletla v … vojno, h. exercitum inter hiberna Romana S., milites in stativis castris S., semper eos in armis accolae Galli habebant L. … so jih primorali (silili), da so ostali vedno pod orožjem, pecora et armenta inter silvas h. Iust. puščati, h. aliquem in vinc(u)lis Ci., S., Fl., Iust. ali in custodia N., L. ali in custodiis S. v zaporu držati (imeti) koga, in custodia habitus T., ne Vonones in Syria haberetur T.; brahilog.: cum talem virum in potestatem habuisset (= in potestatem accepisset et in ea habuisset) S., h. aliquem in custodiam (= abducere aliquem in custodiam et in ea habere) L. Pogosto pristopi habere h kakemu predik. pt. pf. v pomenu trajnega stanja (prim. spodaj III. 6.): senatum in curia inclusum h. Ci., h. aliquem clausum L., rem paratam Ci. ali praeparatam L., aliquid promptum Ci., S., aciem instructam, stationes dispositas, milites congregatos C., aliquem suspectum (na sumu) S., neque ea res me falsum habuit S. me ni prevarala, v tej stvari (v tem) se nisem zmotil, caput tectum h. Cu.; nam. pt. pf. kak adj.: h. aliquem sollicitum Pl. koga (neprenehoma) vznemirjati, komu skrbi venomer prizadevati, koga (s prošnjami) zelo nadlegovati, anxium h. aliquem Auct. b. Afr., T., Plin. iun. (gl. anxius), gratia Pompeium impunitum habuit Vell. je Pompeja pustila nekaznovanega, h. mare infestum Ci. ep. venomer vznemirjati, agros infestos Ci., L. v nemiru ohranjati, intentos proelio Numidas S. v napeti pozornosti zadrževati, utrum propitios an iratos habere Romanos mallent L.
b) habere sibi zase imeti, obdržati si, pridržati si: istaec vobis habebitis Pl., clamare coeperunt, sibi ut haberet hereditatem Ci., sibi habeant igitur arma, sibi equos, sibi hastas Ci., sibi haberent honores, sibi imperia, sibi provincias Ci., tibi habe Canephoros Ci.; od tod stalno besedilo pri ločitvi zakona: res tuas tibi habeas (habe, habeto) Pl., Sen. rh., Ap. obdrži svoje reči zase, mimulam suam suas res sibi habere iussit Ci. jo je zavrgel, se je ločil od nje; šalj. metaf.: apage sis amor; tuas tibi res habeto Pl. ločena sva, konec je najinega prijateljstva, (aliquid) secum habere (kaj) skrivati, zase ohraniti, molčati (o čem): tecum habeto Pl., secreto hoc audi, tecum habeto Ci. ep., verum (toda) haec tu tecum habeto Ci. ep.
c) v (na) sebi imeti, vsebovati, obsegati: habens semina flammae materies O., flos habet inscriptum O.; o spisih: nihil enim (epistula) habebat, quod non vel in contione recte legi posset Ci., quod nulla annalium memoria habeat L., editio habebit omnia Q.
č) skupščine, svete idr. imeti, prirejati: h. comitia Ci., C., contionem, consilia, censum, auspicia Ci., L., gratulationes Ci., quaestionem Ci., N. preiskovati, negotium Ci. imeti opravek, concilium plebis Ci., dilectum Ci., C., S. idr. senatum (senatsko sejo) C., concilia C., rationem C. voditi (napraviti) račun, izračunati, iter habere Sardiniam Ci. ali Aegyptum ali ad legiones C. iti, iter quo habeat, omnes celat N. kam se namerava napotiti, kam jo kani udariti, alicui honorem h. Ci. častno nagrado (iz)plačati komu, pa tudi = izkazovati komu čast: T. idr., h. ludos Suet.
d) govor(e) imeti, javno govoriti: h. orationem Ter., Ci., N., S., Cu., orationem ali sermonem cum aliquo Ci. pogovarjati se s kom, quod eius modi sermones de se habuerint Ci. ker so tako o njem govorili, h. querimoniam Ci. tožiti, querelas apud aliquem de aliquo Ci. pritoževati se pri kom o kom, verba Ci., S., L. govoriti, besediti, verba cum aliquo S., L. pogovarjati se s kom, verba in aliquem T., h. disputationem C., Lact. razpravljati, deliberationes Ci., dialogum Ci. imeti = pisati.
e) čas kako prebiti, preživeti: diem luculente Pl., in obscuro vitam S., ubi adulescentiam habuere, ibi senectutem agant S., aetatem a re publica procul habere S. odtegovati se državnemu življenju, ostati izven državnega življenja.
f) ordines habere S. držati se v vrstah.
3. (z adv. določili) koga kako imeti, s kom kako delati, — ravnati, — postopati; z adv.: h. aliquem male Pl. s kom slabo ravnati = slabo vzgajati, ali pa = s kom hudo postopati, hudo (trdo) prijemati, nadlegovati, grdo ravnati s kom: C., Sen. ph. idr.; (o bolezni tudi) hudo koga zdelati: Cels., h. aliquem bene et pudice Pl. dobro in nravno vzgajati, aliquem liberalissime Ci. zelo častno ravnati s kom, uti equitatu agmen adversariorum male haberet C. da bi … vznemirjal, a quo tot annos male sunt habiti N., aliquem benigne h. S. blagohotno ravnati s kom, aliquem accurate ac liberaliter (spoštljivo in dobrohotno) S., pudicitiam parum honeste h. S. malo (ne posebno) čislati, exercitum luxuriose S. vojaštvu dovoliti, da razkošno živi, liberaliter habiti L., superbe habiti Cu., virgines … sancte h. Cu. spoštljivo ravnati z … , aliquem molliter T., Plin. iun., neque coniugem et filium eius hostiliter haberi T., ob Sardiniam provinciam avare habitam T.; z abl. nam. adv.: h. aliquem praecipuo honore C. v posebni časti imeti, plebes servorum habetur loco C. z ljudstvom se postopa kakor s sužnji, h. aliquem eodem loco, quo … C. prav tako ravnati s kom kakor … , Iugurtham eodem cultu quo liberos suos domi habuit S., milites laxiore (levi, duro T.) imperio h. S. z vojaki (kot poveljnik) rahleje (rahlo, trdo) ravnati, nec alibi maiore cura habiti L., h. omnes nullo discrimine V. z vsemi enako ravnati, Achivos uno ordine V.
4. (s predik. določilom) koga za kaj imeti, — smatrati, — šteti;
a) v act. z dvojnim acc.: h. aliquem deum, parentem Ci., deos aeternos et beatos Ci., pericula vilia h. S., dies, quem semper acerbum, semper honoratum habebo V.; pogosteje v pass. z dvojnim nom. imeti (smatrati, šteti) se —, veljati za kaj: Q., Suet., Fl., Iust., ut simus ii, qui haberi velimus Ci., Considius, qui rei militaris peritissimus habebatur C., adversus Agesilaum Pharnabazus habitus est imperator, re vera praefuit Conon N., Atticus bonus pater familias habitus est N., Cato clarus atque magnus habetur S., ea spolia opima habentur, quae … L., Cocalus mitis habebatur O., Drusus … aequus adulescentibus … habebatur T., Piso Termestinorum dolo caesus habetur T., ubi … Bosporum invasurus habebatur T. ko so domnevali, da bo … (prim.: volentiā plebi facturus habebatur S. fr.); haberi v treh različnih pomenih: eius (Capsae) cives apud Iugurtham inmunes (bili) levi imperio (vladani) et ob ea fidelissumi habebantur (veljali) S.; z gr. dat.: habitae Grais oracula quercūs V.
b) s predik. gen.: hic … magnae habitus auctoritatis C. je veljal za moža velikega ugleda, — za veleuglednega moža, cuius auctoritas in his regionibus magni habebatur C. čigar uglednost je bila … v imenu, neque … quicquam pensi h. S., nihil pensi h. Q., neque fas neque fidem pensi h. T., parvi habitis, quae … Constantius scripserat Amm.
c) s finalnim dat.: h. aliquid sibi studio Ter. kaj za svoj posel imeti, rem publicam quaestui Ci., aliquid religioni Ci. kaj za greh imeti, aliquid honori, laudi Ci. šteti kaj v čast, v slavo, duritiam voluptati S., paupertas probro haberi coepit S. ubožnost se je začela —, ubožnost so začeli za sramoto imeti; o osebi: h. aliquem ludibrio Ter., Ci. koga za bebca imeti.
č) s praep.: h. aliquid pro certo Ci., S., Suet., aliquid pro explorato, pro re comperta Ci. zagotovo, aliquem pro amico C., pro hoste L., pro non dicto haberi L., audacia pro muro habetur S., h. aliquem in numero oratorum ali aliquem numero hostium C. šteti med govornike, sovražnike, prištevati h govornikom, sovražnikom, imeti za … , tako tudi: omnia, quae secundum naturam fiunt, sunt habenda in bonis Ci., in summis haberi ducibus N., h. aliquem in inimicis S., dona omnia in benignitate habebantur S., si non id, quod amittitur, in damno (za izgubo), sed quidquid relinquitur, pro munere habituri sitis L., inter felices haberi O., non est illa cothurnatas inter habenda deas O., (Sisenes Perses) inter fideles socios habebatur Cu., saltationem habuisse inter exercitationes Q., litterae inter malas artes habitae Lact.
d) z adv. satis habere zadovoljiti se —, zadovoljen biti s čim, naspr. parum habere premalo imeti = ne biti zadovoljen —, ne zadovoljiti se s čim, oboje z inf.: Caesar satis habet hostem rapinis prohibere C. Cezarju je dovolj, Cezar je zadovoljen s tem, da … , vos … satis habebatis animam retinere S., haec talia facinora inpune suscepisse parum habuere S.
e) abs. = kakega mnenja biti, kako meniti, misliti, soditi: maiores nostri sic habuerunt Ca., Romani sic habuere S., sic habeto Ci. ep.
5.
a) refl. se habere kakšen biti: res sic (ita) se habet ali samo sic (ita) se habet Ci. stvar je taka, ut nunc se res habet Ci. kakršna je stvar sedaj, kakor stvar sedaj kaže, ut meae res se habent Ter., male enim res se habet Ci. slabo kaže, Romae autem se res sic habent Ci. v Rimu pa so razmere take, quoquo modo se illud habet Ci., ut nunc res se habet L. kakor stvar sedaj kaže, ratio ordinis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios detulerant C. je bil drugačen, multo aliter ac sperarat rem publicam se habentem cognovit N., mores ita se habent S., res praeclare se habeat, si … L. bilo bi izvrstno, če … ; brez se: bene habet Ci., L., Q., Iuv. dobro je, optime habet Fl., sic habet H. taka (tako) je; med.: sicuti pleraque mortalium habentur S. kakor je (se dogaja) to večinoma pri smrtnikih; (o osebah) imeti se kako, čutiti se: habere se parce ac duriter Ter., se recte Tit. fr., se bene, praeclare Ci., se graviter Ci. biti hudo bolan, quaesivit a medicis, quemadmodum se haberet N., singulos (saucios), ut se haberent, rogitans L., ego me bene habeo T., bene se habet (o umrlem) L. epit., Val. Max, Sen. ph. dobro mu je, na dobrem je; tudi samo habere: Terentia minus belle habuit Ci. ep., sic habemus Ci. v takih razmerah smo, eum minus belle habere Hirt. da mu ni nič kaj dobro; subst. pt. pr.: male habentes, m bolniki, kdor je v stiski: Aug.
b) imeti s kom opraviti: Cedo quicum habeam iudicem … Habe cum hoc Pl.
II.
1.
a) posedovati, imeti v posesti (lasti), imeti (v jur. pomenu habere = dejansko imeti, tenere = fizično imeti, possidere = pravno —, po pravu imeti): quid mulieris habes uxorem? Ter. kakšno žensko imaš za ženo? h. uxorem Ci., C., di habuere suas sorores O. so imeli svoje sestre za žene, h. hortos, servos, tantam pecuniam Ci., quod habebat auri Ci., me enim tabulas tuas habere oportuit Ci. v rokah imeti, h. liberos, praedia N., qui habet, ultro appetitur, qui est pauper, aspernatur N. fr., haec navalia miles habebit V., te nunc habet ista secundum V. te ima za drugega lastnika, ti si njen drugi lastnik, Roma poëtas habet H., h. gemmas, argentum H., vectigalia magna divitiasque H., amor habendi V., O. = cura habendi Ph. = cupido habendi Plin. iun. ali studium habendi Aur. lakomnost; kot subst. pt. pr. m.: habens … et inops V. bogatin in siromak, habentes z naspr. non habentes Lact. bogatini — reveži.
b) imeti = rabiti, uporabljati: anulus in digito … tenuatur habendo Lucr., aliquam egregie caram pro uxore h. Ter., h. puerum pro uxore, aliquam in modum iustae uxoris ali paene iustae uxoris loco Suet.; z adv.: honeste (plemenito) h. divitias S., magnae opes … modeste (zmerno) habitae T., modeste habita Sciani amicitia T.
c) imeti = dobiti, prejeti: anne habebit ariola? non feret Pl., malum habebis Pl. slabo se ti bo godilo, huda ti bo predla, h. beneficia ab aliquo C., quam ille se habiturum non dubitabat N., habes, quod petisti V. imaš = dobil si, primus equum … victor habeto V., loricam donat habere viro V., pretium habes H. si prejel; poseb. kot borilni t. t.: hoc habet V. zdaj ga (jo) ima (namreč udarec ali rano) = zadet (ranjen) je; pren.: captus est, habet Ter. v sponah ljubezni je, hoc habet Pl. to je dobro zastavljeno, to ne bo brez učinka; tudi kot spodbujanje: hoc habet, solutum est Pl. dobro zastavljeno.
2. occ.
a) kje svoj dom imeti, stanovati, (pre)bivati, domovati: h. urbem Varr., tecta urbis, moenia, arces arvaque V., arcem, Capuam L., urbem Romam, Africam S., orbem O., hanc habeo sedem O. tu imam svoj dom, Creten habendam tradere O. v bivališče, h. ripas Sil., silvas Fl.; brez obj.: ubi hice Moschis, quaeso, habet? Afr. fr., qui Syracusis habet Pl., ubi aeditumus habere solet Sacra Argeorum ap. Varr., quā Poeni, quā Numidae haberent L.
b) kaj v svoji oblasti imeti, zasedeno imeti: hostis habet muros V., hostis habet portūs Val. Fl.; pesn.: sol habebat spatium ulterius medio O. je bilo doseglo.
c) kot vladar v svoji oblasti imeti, oblast imeti nad kom (čim), vladati komu (čemu), nad kom (čim), upravljati kaj, gospodovati nad kom (čim), kraljevati nad kom (čim): urbs Alcathoi, quam Nisus habet O., regnum Calydonis habebit? O., qui vos habeo regoque O., h. provinciam N. ali rem publicam S. ali Siciliam et Sardiniam per legatos Fl. upravljati, si Asiam habere, non transire volumus Cu., urbem Romam a principio reges habuere T., quos (agros) regi Apioni quondam habitos … invaserant T., cui (Ventidio) pars provinciae habebatur T., Hispaniam et Syriam sine legatis habet Suet., terras intra amnes Hydaspem et Indum Taxiles habet Iust.; pren.: habeo, non habeor a Laide Ci. ep., animus habet cuncta neque ipse habetur S., ventis aëra habendum permittere O. v vladanje.
č) posestvo —, premoženje imeti: qui in Salentinīs aut in Bruttiis habent Ci., habet idem in nummis (v gotovini), habet in urbanis (obmestnih) praediis Ci., h. in Veiente agro L.
d) (živino, živali) rediti, gojiti: h. pecus, canes Varr., qui cultus habendo sit pecori V., habens quidam pecora Ph. živinorejec.
3. metaf. (o raznem stanju) koga obhajati, navdajati, prevzemati, spreletavati, vezati: terris animalia somnus habebat V. je objemal, habet mentes et pectora terror V., quae Rutulos habeat fiducia rerum V., si qua cura Corydonis habet te V. če te kaj skrbi za Koridona, horror artūs habet O., timor, metus aliquem habet O., ira me habet O. jeza me (v srcu) popade, amor duos habet O., nox te habet Val. Fl. smrtna noč te obdaja, habet sua quemque dies Val. Fl. vsakega dohiti njegov dan.
III.
1. imeti:
a) s konkr. in abstr. obj.: qui fascīs et securīs haberet Ci., quaerendum est, num Heius aes alienum habuerit Ci., h. febrem (febrim) Ci., vulnus O., vulnus grave (pren. o srčni rani) O., capitis dolorem Q., suae vitae modum Ter. svoj način življenja, auctoritatem, satis aetatis Ci., alicuius rei facultatem ali potestatem C., annus habet res gestas C. ima pokazati, latrocinia nullam habent infamiam C. niso spotakljiva, h. summam liberalitatem, satis eloquentiae N., habebat suspicionem adulterii N. imeli so ga na sumu, dimidium facti, qui coepit, habet H., h. studia suorum O. zase imeti, finem non habere O. neskončen biti, dolores verba sua non habent O., h. ius in omnes Lucan., ius actionis, abdicandi Q.; z osebnim obj.: cum haberet unicam filiam Ci., habebat in matrimonio (za ženo) Callidamam Ci., denuntiat Caecinae se armatos habere Ci. da ima oborožence na razpolago, h. legionem secum, equitatum circum se C., catervas flagitiosorum circum se S., aliquem ad manum N. imeti koga pri roki = na uslugo, in partibus (na svoji strani) Pallantem T.; s predik. acc.: h. aliquem inimicum Ter., habeo aliquem acerbum Ci. imam v kom divjega (zagrizenega) sovražnika, multos adversos h. S., habeo Lucceium … testem (za pričo) Ci. ep., cum vos testes habeam N., quem in consulatu censuraque habuit collegam N., eum omnium rerum participem habuit N., faciles deos habuistis O. bogovi so vam bili naklonjeni, habeo te ereptum ex … Cu. imam te = vidim te, aliquem obvium h. Iust. srečati koga; tudi z acc. gerundiva: aedem Castoris … P. Iunius tuendam habuit Ci., ovum cum deponendum haberet Plin., iram castigandam habet virtus Sen. ph.; z ACI: habetis in commentariis vestris Cassium de ea re rettulisse Ci.
b) kako osebo v kak namen pri sebi imeti: domi divisores Ci. ep.; poseb. aliquam Pl., scortum Ter., quis heri habuit Chrysidem? Ter.
c) kako osebo v svoji oblasti imeti: Habesne hominem? ali ga imaš (= ali si ga zalotil)? Quidni habeam? Ter.; pren.: habeo viros Pl. imam jih (= zdaj poznam njihove misli).
č) a) in manibus habere v delu imeti: rem Ci.; toda: victoriam in manibus habeam L. skorajda sem že zmagal. b) aliquid semper in ore atque animo h. Ci. kaj vedno na jeziku in v mislih imeti, in animo ali samo animo habere z inf. hoteti, misliti, nameravati, namenjen biti, kaniti, koga je misel ali volja (kaj storiti): nam istum exheredare in animo habebat Ci., hoc (flumen) neque ipse transire habebat in animo neque … C., neque bello eum invadere animo habuit L.; toda: aliquem in animo habere S. (= aliquem ante oculos h. O., Iust.) koga v spominu imeti, pomniti ga, ea modo cum animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur S. je le na to mislil, kako bi …
2. kako čustvo, duševno stanje imeti, gojiti, kazati, razodevati: quod odium habuit in equestrem ordinem Ci., h. amorem erga aliquem Ci., studium et officium erga aliquem Ci., quam voluntatem semper habui Ci., h. fiduciam alicui Ci. zaupati v koga, fidem alicui ali alicui rei Ci., C., N. idr., verjeti komu, upati v koga, toda: res fidem habuit O. verjelo se je vanjo, h. spem de aliquo Ci., spem a tribuno plebis Ci. zaupati ljudskemu tribunu, vim (strogost) in inquirendo Ci., animum fortem Ci., bonum animum de aliquo S., alicui gratiam (gl. grātia), spem in armis V. upati v orožje, zanašati se na orožje, si quid Martis (hrabrosti) habes V., h. timorem N. ali metum Pr. v strahu biti, bati se; occ. kaj kot značilno lastnost (na sebi) imeti: habebat hoc omnino Caesar Ci. je imel … to lastnost (navado), neque modum neque modestiam habere victores S. niso imeli … ne mere ne samih sebe v oblasti, Sardus habebat ille Tigellius hoc H.; o stvareh ali pojmih: virtus hoc habet, ut … Ci. ima to posebnost, ta posebni učinek, locus nihil religionis habet Ci., res maritimae … ut quae celerem … modum haberent C. pomorstvo (vojne na morju), … za katero (katere) je značilna gibljivost, tectum plus sanitatis quam sumptūs habebat N., quid habet pulchri constructus acervus? H. kaj ima lepega … na sebi? habet pacem vultus O., habet hoc sollicitudo, quod omnia necessaria putat Plin. iun.
3. v sebi imeti, vzbuditi, povzročiti, v tesni zvezi biti s čim, zahtevati kaj, za posledico kaj imeti: dies fortunam habet O., beneficium habet querelam Ci., misericordiam spoliatio consulatūs magnam habere debet Ci., profectio voluntatem habuit non turpem Ci., habere videtur ista res iniquitatem Ci., an reditus in patriam habet aliquam offensionem? Ci., habet enim luctum concursus hominum Ci., pons magnum circuitum habebat C. je povzročal velik ovinek, pars ea longam et difficilem habet oppugnationem C., castrorum mutatio quid habet? C. kakšna je posledica … ? magnam invidiam habere N. veliko nejevoljo vzbujati, avaritia pecuniae studium habet S., id, quod res habet S. kakor je v resnici.
4. prenesti, prebiti, kaj kako sprejeti: egestas facile habetur sine damno S., aegre habere (z ACI) L., quae Tiberius civiliter habuit T., facile habebatur aequalitas T., omne scelus externum cum laetitia habendum T.
5. imeti, vedeti, znati, poznati, moči: habetis ea, quae voluistis ex me audire Ci., omnes sic habent Ci. vsi vedo, tantum habeto Ci. ep., toliko vedi, habes nostra consilia Ci. ep., habes nostras sententias Suet.; z inf.: haec fere dicere habui Ci. to … sem imel povedati, habeo etiam dicere Ci. lahko bi še omenil, de re publica nihil habeo ad te scribere Ci. ep. nimam ti nič pisati, in multis hoc rebus dicere habemus Lucr., illud adfirmare pro certo habeo audeoque L., an melius quis habet suadere? H., quid enim dare maius habebant? O.; brez inf.: nisi quid habes ad hanc Ci. če nimaš kakega ugovora, incipe, si quid habes V. če imaš kaj (peti); z odvisnim vprašalnim stavkom: quid arguas, non habes Ci., non habeo, quid ad te scribam Ci. ep. nimam ti kaj pisati, habeo, quibus vendam C. poznam ljudi, ki jim lahko prodam, non habeo, quo me recipiam C. ne vem, kam bi se umaknil, habebat, quo fugeret N., non habes, quid dicam N.; z relat. stavkom: nihil habeo, quod ad te scribam Ci. ep., nihil habeo, quod incusem senectutem Ci., habes, quod irascaris Q., habes, quod agas Plin. iun.
6. (s pt. pf. v pomenu trajnega stanja, prim. zgoraj I. 2. a)) imeti: vectigalia redempta h. Ci. v zakupu imeti, bellum semper indictum habuit Ci., aliquis aliquid cognitum (notum) habet Ci. kdo je kaj spoznal (dojel), Siculi res suas ita constitutas habent, ut … Ci., in adversariis scriptum habebas Ci., quae conlecta habent stoici Ci., propositum habeo (= propositum mihi est) Ci., C. nameravam, namenil sem se; od tod tudi: quam spem propositam nobis habemus Ci., (sibi) persuasum habere C. prepričan biti, h. aliquid compertum, effectum, exploratum C., perfidiam perspectam C., philosophorum praecepta ita percepta N., ita … a pueritia fui, uti omnīs labores et pericula consueta habeam S. da sem navajen vseh … , aliquem (aliquid) suspectum h. S., L., Cu. koga (kaj) na sumu imeti, sumiti, conterritum fratrem habet L., urbem captam habet L., ab rege impetratam libertatem, non raptam h. L.
7. morati:
a) z gerundivom: habeo dicendum (= mihi dicendum est) T. povedati moram, nihil excusandum habes T., statuendum —, respondendum habere T., nubendum post Drusum an in penatibus isdem tolerandum haberet T., quae … oculis spectanda haberemus T., habebit vitandum, custodiendum Col., illud praecipiendum habeo Col., habeo consulendum, imitandum, impetrandum Plin. iun., habemus enitendum Plin. iun.
b) z inf.: de qua Christus nasci habebat Tert., quod haereses haberent existere Lact., quod carne indui haberet in terra Lact. Adj. pt. pf. habitus 3 rejen: equus male habitus Masurius Sabinus ap. Gell. mršav; occ. dobro rejen, debel: si quaest (virgo) habitior paulo Ter., eques habitissimus Masurius Sabinus ap. Gell.
Opomba: Habessit star. = habuerit: Ci. - medius 3 (iz indoev. *medh-i̯o-s sredinski; prim. skr. madhya- = gr. μέσσος, μέσος = got. midjis = stvnem. mitti, nem. Mitte sred(in)a, sl. meja, hr. mèđa)
I. krajevno
1. v sredi (se nahajajoč), (o)srednji, čisto v sredini (naspr. summus, infimus, imus, primus, extremus, postremus, oriens, cadens), unguis Iuv., digitus Q., versūs aeque prima et media et extrema pars extenditur Ci., in triclinio medio … in summo … in imo S. fr., regio totius Galliae media habetur C., ut aliquem locum medium utriusque (med obema) colloquio diceret C., locus medius regionum eorum C. ali medius mundi (terrae) locus Ci. središče (česa); o osebah: medius omnium rex erat L., (sc. populus) Romanus … medius inter Latium et Tuscos quasi in quodam bivio collocatus Fl., (sc. Hispania) media inter utraque (sc. Africam et Galliam) Iust., ne medius ex tribus Iugurtha foret S.; s postranskim pomenom „ločujoč“: quā (kjer) medius liquor secernit Europen ab Afro H.; z abl. oddaljenosti: Megara media Corintho Athenisque urbs Vell.
2. predik. sredi česa, v (na, po) sredi(ni), v (na) sred(in)o, vmes, med: in collo medio C. ali in medio foro Ci. sredi griča, fora, locus in mediā insulā situs Ci., ponere in mediā viā Ph., medio oppido fluere L., via … medio est altissima caelo O., per medios fines proficisci C. ali per media hostium tela L. med, naravnost skozi sovražne puščice, medios in hostes S. v sredo, naravnost med sovražnike, m. acies C. središče, medium caeli terraeque per aëra vecta est O. po zraku med nebom in zemljo, in medias res rapere H. v sredo dogodkov, v središče dogajanja, arida loca medii itineris Iust. sredi poti, telum medium (na sredi) accensum mittere L., in solio medius consedit O. ali in ferarum concilio medius sedebat O. na sredi, celso medius stans aggere fatur V. ali considi scopulo medius V. sredi skale, aliquem medium arripere Ter. ali complecti Ter., L. ali amplecti V. čez pas, aliquem dividere medium H. po sredi presekati, razpoloviti, discessēre omnes medii V. iz sred(in)e, regina se mediam locavit V. naves a medio spatio C. od sredine, ex medio monte S. s srede gore, ex medio itinere C. sredi poti, med potjo.
3. metaf. prav iz sred(in)e česa vzet, spadajoč k čemu, k jedru, bistvu česa: alteri sunt e mediis Caesaris partibus Ci., hoc e medio est iure civili Ci. spada k najglobljemu bistvu civilnega prava; ingressio e mediā philosophiā (prav iz bistva filozofije) repetita Ci. —
II. časovno
1. srednji, vmes(en): Pl., Col., aetatis mediae vir Ph. srednjih let, constans aetas, quae media dicitur Ci., ultimum … proximum … medium tempus Ci., medium tempus O., Suet. vmesni čas, medio tempore Iust., Suet. ali medio temporis spatio Suet. tačas, medtem, vmes (med), mediis diebus L. ob vmesnih dneh, mediis horis Eutr., unus dies medius est, et … O. en dan je vmes, en dan preteče (mine); tako tudi: una nox media erat, et … Pr., exiguum tempus medium, et … Plin. iun.
2. predik. sredi, na sredi, (vmes) med: media aestate Ci. = aestu medio, aestibus mediis V. sredi poletja, medium erat tempus sementis Fl. bilo je sredi setve, frigoribus mediis V. = mediā hieme Aur. sredi zime, mediā nocte C., Suet. sredi noči, opolnoči, ad mediam noctem Suet., medius dies O., V., H. (o)poldan, in medios dormire dies H. pozno v dan (= dolgo), do poldneva, de medio potare die H. od poldneva; meton. medius dies poldan = jug: stabula ad medium conversa diem V., occidens Zephyros, Austros medius dies mittit Ap.; prim.: mediā ab regione diei Lucr. z južne strani; o teku kakega dejanja: mediasque fraudes palluit audax H. sredi prevare, medium iam classe tenebat iter V. že se je vozil sredi morja, že je jadral po odprtem morju, media inter lora V. sredi vožnje, media inter proelia V. sredi boja, prav med bojem, in medio ictu V. prav med udarcem, in honore deûm medio V. medtem ko so častili bogove, sredi čaščenja, medio sermone V. ali in mediā pace Sen. ph., Cu. sredi pogovora, miru. —
III. metaf.
1. srednji, vmesen, v sredi (med dvema) se nahajajoč, sred(in)e se držeč, srednjo pot ubirajoč: si quid medium mortisque fugaeque O., medium erat in Anco ingenium et Numae et Romuli memor L., quod medium inter aequum et utile erat, decreverunt L., cum inter pacem et bellum medium nihil intersit Ci., pacis eras mediusque belli H. sposoben za oboje, za mir in vojno, m. oratio, sententia, consilii via L., mediis consiliis stare L., medium quendam cursum tenere L. ali medium quiddam tenere: Plin. iun. nekako srednjo pot ubrati, agere medium Vell. ali media (subst.) sequi H. ubrati srednjo pot; o govoru in govorniku: medium dicendi genus Q., Gell. (naspr. uber et gracile), alii (sc. oratores) graves, alii subtiles, alii eis interiecti et tamquam medii Ci.; kot fil. t.t. srednji, vmesen, srednje vrste (ki ni niti dober niti slab): officium Ci., artes Q., alia interiecta et media Ci., media illa Ci. srednje stvari; subst.: minora quaeque sunt ex mediis Q.
2. srednji = srednje mere, vmesen, povprečen, zmeren, navaden, običajen: a summis, mediis, infimis hoc idem fit Ci., gratia non media L. ne navadna, nihil medium, nec spem nec curam, sed inmensa omnia volventium animo L., dilectumque nihilo accuratiorem, quam ad media bella haberi solitus erat L., ipsi medium ingenium, magis extra vitia quam cum virtutibus T., uxorum fides summa, libertorum media, servorum aliqua, filiorum nulla Vell., pauca prius mediis sermonibus ante locutus O. z navadnimi besedami, m. plebs ali m. vulgus O. navadno ljudstvo, plebejci, innocentiā eximius, sanctitate praecipuus, eloquentiā medius Vell.
3. na nobeni strani, nepristranski, nevtralen: medios et neutrius partis Suet., de mediis et neutram partem sequentibus Suet., utra castra (sc. sequar)? Media tollit Antonius Ci., qui se medium esse vult Ci., medios esse iam non licebit Ci., tamquam medios, nec in alterius favorem inclinatos, miserat rex L., pacem utrique parti, ut medios deceat amicos, optent L., Eumenes in eo bello medius erat animo Vell., Macedonico bello medium agere L. epit. ali medium se gerere L. ostati nevtralen, ne stopiti na nobeno stran, ne potegniti z nobeno stranjo.
4. nedoločen, neodločen, dvoumen: responsum L., medius ambiguusque sermo Plin. iun., vocabula Gell., ad Varum media scriptitabat T., se dubium mediumque partibus praestitit Vell., medii inter duos exspectavere fortunam Fl.
5. posredujoč, posredovalen, pomožen, posredniški, posredovalen; prevedemo lahko tudi s subst. posrednik (posrednica): media quaedam manus Q., medio Pompei capite Fl., paci medium se offert V., mediis di(i)s O., at medius fratrisque sui maestaeque sororis Iuppiter ex aequo volventem dividit annum O. kot posrednik med …
6. moteč, ovirajoč: quos inter medius venit furor V. kot ovira je stopilo med njiju (ju je razdvojilo) sovraštvo, ne … medius occurrere possit V. da ne bi mogel ovirajoč stopiti vmes, se prikazati.
7. pol, napol (= gr. μέσος, naspr. totus): cibus Varr., quod (sc. oculus) convexus mediusque quacumque cernatur Plin., Nepa (sc. sidus) medius occidit Col. (naspr. totus apparet), m. pars O. polovica; prim. di-midia pars. — Adv. mediē
1. srednje, zmerno: Lact., nec plane optimi nec oppido deterrimi sint sed quasi medie morati Ap., ortus medie humili Eutr., ortus m. humilis Aur. srednjega stanu (sloja).
2. nedoločno: Ambr. — Subst. medium -iī, n
1. (v krajevnem in časovnem pomenu) sreda, sredina, središče: Pl., Cu., N., Q., Plin., Sen. ph., Suet. idr., (in) medio aedium L., medio tutissimus ibis O., medio tecti (= in impluvio) V., medio montis Capitolini T., nam medio montium et paludum porrigebatur planities T., nocte volat medio caeli terraeque V. sredi med zemljo in nebom, medio sextam legionem constituit T. ali in agmine in primis modo, modo in postremis, saepe in medio adesse S. v sredi(šču), medium ferire, in medium vergere Ci., in medium geminos immani pondere caestus proiecit V., in medium (redko in medio) ali in acervum conicere sarcinas L. v sredo, na kup, saxa in medium conicere V., aliquem in medium accipere L. v sredo vzeti, diei medium L. poldan, medio temporis T. medtem, tačas, relinquere aliquid in medio Ci., S., L. ali in medium Ci., T., Vell., Gell., Lact. neodločeno (nedognano) pustiti, in medio esse Suet. neodločeno (nedognano) biti.
2. pol, polovica: scillae medium conterunt cum aquā ad mellis crassitudinem Varr., ita scrobem vel sulcum cum instercorata terra ad medium (napol) completo Col., in itineris medio Eutr.
3. javnost, občinstvo, publika: plura clam de medio removere Ci. na stran spraviti (spravljati), odnesti (odnašati), e medio (de medio L.) removere Ci. odpraviti, stran, (s poti) spraviti, mater virginis in mediost, ipsa virgo, res ipsa Ter. je moč videti, je tu, tabulae sunt in medio Ci. so vsakomur na vpogled, aliquid in medium proferre Ci. objaviti (objavljati), razglasiti (razglašati), besedo (govorico) sprožiti o čem, rem in medium vocare Ci. pred (v) javnost, na sodišče spraviti, rem in medio ponere Ter., Ci., Cu., Amm. pred občinstvom (sodiščem) razlagati, (sc. regni crimen) in medio ponitur L. se razpravlja (je v razpravi), se pretresa (je v pretresu), regni crimen in medio erit L. pride na vrsto, procedere in medium Pl., Ci. javno se (po)kazati, loci procedent in medium Ci. se takoj prikažejo tvojim očem, jih boš takoj zagledal, venire in medium Ci. javno se prikaz(ov)ati, javiti se, javno, pred sodiščem nastopiti (nastopati), pred sodišče stopiti, prima veniat in medium Epicuri ratio Ci. naj stopi na plano = poglejmo si, agitarent deinde sermonibus atque in medium, quid in quaque re plus minusve esset, conferrent L. na znanje dati, naznaniti, obvestiti, in medium vacuas referre ad aures O. odprtim ušesom občinstva postreči, in medium dare Lucr. javnosti izročiti, izdati, razodeti; occ. splošna (obča, skupna) blaginja, splošno (obče, skupno) dobro, vsem (vsakemu) dostopna (dosegljiva, razpoložljiva) sredstva, splošno (obče, skupno) premoženje (imetje), skupna blagajna: in medium consulere Ter., L., V. za občo blaginjo, in medium quaerere V. za skupno porabo, za vse, bona interfectorum in medium cedant T. naj postanejo del skupnega premoženja, in medium conferre laudem L. javnosti podati, communes utilitates in medium affere Ci. skrbeti za splošno dobro, za skupno blaginjo, discenda in medium dare O. narediti vsem dostopno, vsem postreči, ubi in medio praeda administrantibus esset, ibi numquam causas seditionum et certaminis defore L. kadar je plen (kakor kako občno blago) na očeh javnosti, da lahko vsak(do) poseže po njem, nam et obscenas voluptates, de quibus multa ab illis habetur oratio, facilis communis in medio sitas esse dicunt Ci. da so zlahka dosegljive, vsakemu dostopne in da jih je lahko deležen vsak, laus in medio posita T. dosegljiva za vsakogar, quasi in medio posita Cu. skupno blago, od katerega lahko vsak(do) dobi svoj delež, in medio posita H. kar je vsem na razpolago, is sibi responsum hoc habeat, in medio omnibus palmam esse positam, qui artem tractant musicam Ter. nagrada je postavljena pred vse = nagrado more doseči vsakdo, in singulos talos singulos denarios in medium conferebat Suet. je stavil; kot jur. t.t. skupen sklad, skupna masa nekega skupnega premoženja, dediščinski sklad, dediščina, zapuščina: in medium conferre, venire, e medio deducere, ex medio sumere, ferre Icti.
4. odprta, široka cesta, ulica: ubi tabernis apertis omnia in medio vidit L. vse (blago) razstavljeno na cesti; in medio Pall. (= sub divo) na prostem, pod milim nebom; metaf. pot, svet, človeška družba, navadno (vsakdanje) življenje: recede de medio Ci. pojdi s poti, umakni se, e medio discedere Suet. skriti se, e medio excedere Ter. ali se amovere Suet. umakniti se, pritajiti se; evfem.: e medio excedere ali abire Ter. iti s sveta, preminiti, umreti; in medio caedi L. vpričo (pred očmi) vseh, pred vsemi, de medio adicere L. izmed prisotnih, hoc genus deliberantium pellatur e medio Ci. proč s to vrsto, sumere de medio Ci. pripovedovati znane stvari, ex medio res arcessit comoedia H. zajema snov iz vsakdanjega življenja, verba e medio O. ali verba e medio sumpta Q. ali samo e medio sumpta H., Amm. besede, prevzete iz vsakdanjega govora, (sc. verba) iacentia tollere e medio H. povze(ma)ti iz vsakdanje govorice, tollere de medio verba Ci. uporabiti iz vsakdanjega govora povzete (= znane) besede, tollere aliquid de medio Ci. odpraviti, tollere aliquem de medio Ci. spraviti koga izpod nog, evfem. = usmrtiti; metaf: novae tabulae beneficiorum Sen. ph. izbris = pozaba dobrot.
5. srednja vrednost, srednjost, srednja stvar: certis medium et tolerabile rebus recte concedi H. - noster -tra -trum, pron. possessivum (iz nōs in komp. pripono -tero-; prim. gr. ἡμέ-τερο-ς)
1. naš, (kadar se nanaša na subj. istega stavka) svoj (naspr. vester); največkrat subjektno: nostra aetas Pl., nostra omnis lis est Pl., n. vita Ter., socer noster Ter., nostra consilia Ci., in aedibus nostris Ci., n. homines Ci. naši rojaki, patrum nostrorum aetas Ci., patrum nostrorum memoriā C., provincia nostra C., imperatores nostri N., pleraque nostris moribus sunt decora N., arbores n. V., urbs n., legati n. L.; redkeje objektno: amor noster Ci. ep. ljubezen do nas, proelia n. V. z menoj (prim. opombo spodaj); objektno razmerje se večinoma izraža z gen. nostrī (gl. nōs): nostri memor, immemor Ci.; poseb. = naš prijatelj, naš pristaš, član (privrženec) naše stranke, hiše, rodbine: Furius noster Ci. ep. naš prijatelj; šalj.: minume istuc faciet noster Daemones Pl. naš prijatelj Dajmon = jaz. Pogosto subst.
a) noster -trī, m naš = naš prijatelj, naš pristaš, naš privrženec, naš somišljenik, naš sorodnik, (naš) domačin: nam illic noster est fortasse circiter triennium Pl., quin noster siem Pl. domačin, hic noster, quem principem ponimus Ci. ta naš govornik (o katerem ravno govorimo), contra omnia disputatur a nostris Ci. (sc. od akademskih filozofov, katerih privrženec sem), quisquis es, noster eris V. naš prijatelj; toda: noster esto Pl. dobrodošel; v nagovoru: o Syre noster! Ter. o moj ljubi (dragi) Sir! Noster šalj. = ego: per totum tempus subiectior in diem et horam invidiae noster H. naš (Horacij) = jaz. V pl. nostrī -ōrum, m naši, naši ljudje, naši vojaki, naši rojaki, domačini ipd.: nos nostri an alieni simus Pl. domačini, bonus est, noster est Ter., impedimentis castrisque nostri potiti sunt C., tragulas subiciebant nostrosque vulnerabant C.
b) nostra -ōrum, n tisto, kar je naše, naše imetje, naše premoženje: nos nostraque omnia L.; pri poznih piscih = naša dežela (naspr. peregrina): speculatorem mittere ad nostra Amm., nostra multo cruore foedare Amm., in suis … in nostris relinquere Amm.; tudi: nostra (nam. nobiscum) sentire Amm.
2. nam ustrezajoč, nam ugoden, nam naklonjen: numquam nostris locis laboravimus L., reliqua vero multitudo, quae quidem est civium, tota nostra est Ci., noster Mars V. nam naklonjena bojna sreča, haud numine nostro V. neugodno, dexter deus horaque nostra est Sil.
Opomba: Kakor je nos (pl. maiestatis) pogosto = ego, tako je tudi noster pogosto = meus: nostra (sc. Tullia) tibi gratias agit Ci. ep. — Skrč. gen. pl. nostrûm: avorti praedam ab hostibus nostrûm salute sociûm Pl. — Abl. sg. f. okrepljen s -pte (gl. pte): nostrāpte culpā facimus Ter. - pariō2 -ere, peperī, partum, toda paritūrus (iz *per-i̯ō; indoev. kor. *per- roditi (menda povezan s kor. *per- = prinesti (prinašati), dodeliti (dodeljevati), v lat. pars, gr. ἔπορον prinesel, dal je, πέπρωται dano, določeno je), prim. skr. pr̥thuka- otrok, tele, mladič, skot, gr. πόρις, πόρτις, πόρταξ tele, telica, stvnem. far, farro, nem. Färse telica, lit. periù valim = sedim na jajcih, lat. partus, Propertius (= „Negodnik“ = prezgodaj rojen otrok)) „na dan spravljati“, in sicer
1. (po)roditi (rojevati) (o ženskah); (s)kotiti, povreči, storiti, nesti, drstiti se, ikriti se (o samicah živali): Ca., Macr., Latona Deli Apollinem Dianamque peperit Ci., p. sine obstetricis operā, sine doloribus Pl., quā nocte Olympias peperit Cu., Lucinam in pariendo invocant Ci., p. equuleum L., animal Plin. (o kitu) žive mladiče, ova Ci. nesti, parere Plin. (o ribah) drstiti se, ikriti se, o drugih živalih tudi (s)kotiti, povreči, storiti; pt. pf. subst. (kot dep.) parta -ae, f „ki je rodila, porodivša“, porodnica: Col.
2. (redko o moškem spolu) (za)ploditi, oploditi (oplojevati), zaroditi: Caecil. ap. Non., leo pariet Poeta ap. Q.
3. metaf.
a) roditi, ploditi, ustvariti (ustvarjati): fruges et reliqua, quae terra pariat Ci., o philosophia, tu urbes peperisti Ci., ligna putrefacta pariunt vermiculos Lucr.; occ. iznaj(deva)ti, izumiti (izumljati), izmisliti (izmišlj(ev)ati) si: verba Ci., quae tota ab oratore pariuntur Ci., fabulae Scalam peperēre Iust.
b) pridobi(va)ti (si), preskrbeti (preskrbovati) (si), priskrbeti (priskrbovati) (si), oskrbeti (oskrbovati) (se), pripraviti (pripravljati) (si): consulatum, sibi laudem Ci., fructum labore Ci., virtute sibi tyrannidem N., victoriam ex hoste L., gratiam apud aliquem L. ali ab aliquo S. fr., sibi amicitiam cum aliquo N., paritur pax bello N., quidquid partum est Sen. ph. vse pridobitve, vse osvojitve; adj. pt. pf.: partus honor V. pridobljena, parta bona Ci., male partae opes Suet.; subst. partum -ī, n pripravek, zaloga: agricolae parto fruuntur V.; večinoma pl. parta -ōrum, n pridobljeno = pridobljeno premoženje, pridobitve: patris mei bene parta Ter., male parta male dilabuntur Naev. ap. Ci., parta viri retinere, amittere S., propter annonae caritatem ante parta consumpsisse Auct. b. Afr., parta a Lucullo T. ali parta retinere T. osvojitve.
c) occ. roditi (rojevati) = prizade(va)ti, povzročiti (povzročati) komu kaj, nakopa(va)ti si kaj, izkupiti (skupiti) kaj: discidium Lucr., odium Ter., dolorem Ci., ne quam suspicionem pareret N., invidia virtute parta Ci., letum sibi manu parare V. smrt si zadati, narediti samomor.
Opomba: Fut. I paribis: Pomp. ap. Non.; inf. parīre: Enn. ap. Varr., Pl. fr.; cj. impf. pariret: It. - pecuārius 3 (pecu) k živini spadajoč, živinski: grex Varr., Col., res Ci., Pl., Varr. živinoreja, agri S. fr. za živinorejo pripravna; subst.
1. pecuārius -iī, m živinorejec: agricola et pecuarius Ci.; occ. pl. najemniki pašnikov (v provincah): Ci., damnati aliquot pecuarii L.
2. pecuāria -ae, f
a) (sc. res) živinoreja: librum de pecuaria Varr., pecuaria relinquitur Ci., pecuariam facere Suet. rediti živino.
b) (sc. statio) stanje živine, premoženje (kapital) v živini, živina: pecuariae pecus fundamentum Varr., pecuariae grandes ali magnae Varr.
3. pecuāria -ōrum, n črede živine: mitte in Venerem pecuaria primus V., ut Arcadiae pecuaria rudere dicas Pers., arcent eos coitu feminarumque pecuaria separant Plin. - sacer -era -erum (prim. osk. σακορο = lat. sacrum ali sacra, sakrib (abl.), sakrím = lat. hostiam, sakruvit = lat. sacrat, sakrvist = lat. sacrabit, sakarater = lat. sacratur, sakraítir = lat. sacretur, sakrannus = lat. sacrandas, sakrahíter = lat. sanciatur, sacrificetur, sakasias = lat. sacrariae, sakaraklúm = lat. sacellum, templum, umbr. sakra = lat. sacras, sakre = lat. sacrum, pelignijsko sacaracirix = lat. sacratrix, sacerdos; sem spadajo tudi lat. izpeljanke iz debla *sanko-: Sancus, Sanquālis, sancīre, sanctus)
1. kakemu božanstvu ali bogovom posvečen, svet; abs.: quidquid destinatum est dis, sacrum vocatur MACR., ara PL., aedes sacra O., aedes sacrae CI. EP., aedificia ... sacra, profana CI., locus sacer et profanus CI., neque ulli loco parcerent, sive sacer sive profanus, sive privatus esset sive publicus H., sacrum Mavortis arvum O., lucus late sacer V., sacrum Ilion H. (prim. gr. Τροίης ἱερὸν πτολίεϑρον HOM.), Tarentum (namreč Neptunu) H., sacrae arces H. (o svetišču boginje Viktorije na Kapitolu), sacer paries (sc. templi) H., tura liquescere limine sacro H., sacrum tus H., ignibus sacris imponit libamina V., sacer fluvius, fons V. ali sacri amnes, fontes O. ali ad aquae bene caput sacrae H. (sc. rečnemu bogu oz. nimfam, bivajočim v studencih), sacri montes SIL. (o Alpah, pred katerimi so ljudje zaradi njihove neprehodnosti imeli sveto spoštovanje), sacra vitis (sc. Bakhu) ENN. FR., H., laurus V., H. ali vates H., TIB. (sc. Apolonu), sacer (sc. diis) interpresque deorum ... Orpheus H., sustulit os sacrum caelo V., voces sacrae H. bajalne (čarovne) besede, čarodejni izreki, zagovori, uroki, effigies sacrae divom P., villae signis et tabulis refertae partim publicis, partim etiam sacris CI., sacra laurus H., hircus V., ales (sc. zaradi avgurijev) V., sanguis (sc. hostiae) CAT., pisces PLIN. (menda morska božanstva), sacra arma L., aurum ... sacruum omne iudicatum L., pecunia sacra (naspr. privata) Q., foedus CU., ius sacrum (naspr. publicum, privatum) Q., iura sacerrima lecti O., sacrum silentium H. pobožno molčanje, pobožen molk, sveta tišina, miscebis sacra profanis H., sacra profanaque omnia polluere S., tempus sacrum H., luces sacrae H. prazniki, dies sacra SUET., sacris diebus COL., sacrae semina mentis O. božjega, sacer chorus O., vulgus sacrum CL. zbor (zborovanje) bogov, litterae sacrae ECCL. sveto pismo, biblija; pesn. o božanstvih samih: sacra Cybele, Vesta PR.; kot medic. (anatomski) t. t. ŏs sacrum CAEL. (= gr. ἱερὸν ὀστέον) sveta kost, križnica; v zvezi s kakim subst. kot krajevni nom. propr.: Sacer mons L. Sveta gora ob desnem bregu Aniene, 4,5 km severovzhodno od Rima; tja so se plebejci dvakrat izselili (l. 494 in 449), Sacra via CI., le pesn. via sacra H. Sveta cesta v Rimu, pesn. (sinekdoha) tudi sacer clivus H., MART. pravzaprav Sveti klanec (ki je le del Svete ceste); ta cesta je vodila preko Velije in južne strani Foruma na Kapitol(ij). Po njej so šli slovesni verski, pa tudi zmagoslavni sprevodi iz mesta k svetišču Kapitol(ij)skega Jupitra, Sacrum promunturium ali promunturium Sacrum PLIN. Sveti rt, Sveto predgorje v Luzitaniji, Mare sacrum CAEL. ali sacer Oceanus SEN. RH. Sveto = Veliko svetovno morje. Klas. se veže sacer z gen., pesn. in neklas. tudi z dat.: sacra urna Veneris PL., illa insula eorum deorum sacra putatur CI., anseres sacri Iunonis L., Batti veteris sacrum sepulcrum CAT., feram nomine axin … sacrorum Liberi patris PLIN., partem decumam Apollini sacram esse L., sacer cervus Nymphis, sacra Iovi quercus O., Fauno sacer oleaster V., Cereri sacer Polyphoetes V. Cererin svečenik, sacrum Soli id animal T., Diti sacra cupressus PLIN.; metaf.: pugionem velut magno operi sacrum T. posvečeno = namenjeno; occ. svet = častitljiv, veličasten, mogočen, vzvišen, visok, velik: (v besedni igri) et hi postulant, ut sacrosancti (za velesvete, nedotakljive) habeantur, quibus ipsi dii neque sacri (veliki) neque sancti (sveti) sunt? L., sacros qui laedat amantes PR., o sacer et magnus vatum labor LUCAN., heu sacri vatum errores SIL., Maro MART., lingua (sc. Ciceronis) MART., memoria patris Q., sacerrima eloquentia SEN. RH.; poseb. glede cesarja: (sc. Tiberius) alium dicentem sacras eius occupationes ... verba mutare et ... pro sacris laboriosas dicere coëgit SUET., sacrā Caesaris aure, sacri lateris custos MART.; od tod v poznejši dobi = cesarski, Njegovo Veličanstvo zadevajoč, Njegovega Veličanstva (gen.): auditio, constitutiones ICTI., apud aures sacras mentitus est AMM.
2.
a) (kot relig. t. t.) kakemu podzemeljskemu božanstvu posvečen ali mu pripadel (kot žrtev), od tod preklet; abs.: patronus, si clienti fraudem fecerit, sacer esto TAB. XII AP. SERV., eum, qui eorum cuiquam nocuerit, sacrum sanciri L., uter aedilis fueritve vestrum praetor, is intestabilis et sacer esto H.; z dat.: sanciendo, ut, qui tribunis plebis, aedilibus, iudicibus decemviris nocuisset, eius caput Iovi (sc. Stygio) sacrum esset PLEBISCITUM VETUS AP. L., hominum, quos leges sacros esse certis dis iubent MACR.
b) metaf. sploh preklet, preklican, oduren, mrzek, ostuden, osovražen, nesrečen, zaklet = hudonosen, zlo prinašajoč: STAT. idr., ego sum sacer, scelestus PL., unus istic servus est sacerrimus PL., o sacrum scurram et malum AFR. AP. NON., sacer nepotibus cruor Remi H. = prekletstvo vnukom, auri sacra fames V., (sc. aurum) sacrum fame PLIN., venenum (sc. Medeae) VAL. FL., libellus CAT., hircus alarum CAT., sacrae res ludicrae COD. I. prekleto (preklicano) igranje, sacra passio CAEL. pádavica, božjast, epilepsíja = božja oblast, sacer ignis, gl. pod ignis. – Od tod subst. sacrum -ī, n nekaj posvečenega, svetega
1. posvečena stvar, sveta stvar (podoba, priprava, posoda, orodje), svetinja, svetišče, svetiščni zaklad, svetiščno premoženje (imetje, blago): sacrum sacrove commendatum qui cleperit rapsitque, parricida esto LEX AP. CI., sacra ex aedibus suis eripuisse CI., sacra omnia proferre AUCT. B. ALX., tu, genitor, cape sacra manu V., cumque suis penetralia sacris O. s podobami bogov, s penati, (sc. incedebat) velut qui Iunonis sacra ferret H. Junonino posodje in orodje, apud Cloacinae sacrum PL., ignoscite, sacra O. svetišča, nihil ex sacro attingere CI. svetiščnega premoženja, sacra canunt V. svete = daritvene pesmi; pesn. metaf. sacra = svete (Muzam posvečene) pesnitve (pesmi), sveto pesništvo: sacra caelestia O., vatum PERS., Maronis MART.; occ. dar, daritev, žrtev, žrtvina darina: sacra in mensa penatium deorum ponere NAEV. FR., sacrum accendere PH., sacrum id Vulcano cremare L.
2. daritev, darovanje, žrtvovanje, sveto opravilo, svet obred, od tod (večinoma v pl.) božja služba, bogoslužje, praznovanje, praznik: SIL., STAT. idr., inter officium turbamque sacri O., Graeco sacro CI. po grškem obredu, mos sacrorum V., rex sacrorum CI. daritveni svečenik, morientibus operire oculos ... sacrum est PLIN., fabacia in sacro est PLIN., novemdiale sacrum edictum L., Romanis quoque ab eodem prodigio novemdiale sacrum susceptum est L., sacrum facere Herculi L., Iunoni (Iovi O.) sacrum facere PR. ali perpetrare sacrum L. ali solemne sacrum conficere FL. ali sacra Iovi Stygio perficere V. opraviti (opravljati) daritev, darovati, instaurabat sacrum dis loci T., sacra facere Herculi L. žrtvovati, sacris operari L., plurima sacra obire L., sacra solemnia obeunto LEX AP. CI. svete daritve, custos Herculei sacri V. žrtvovanja Herkulu = Herkulovega bogoslužja, Cereris arcanae sacrum H. tajno, skrivno Cererino bogoslužje (= misteriji), sollemne Apollinis sacrum SUET. bogoslužje; pl. v pomenu bogoslužje: sacrorum religio CI., sacra Cereris CI., sacra Eleusinia SUET., sacra Orphica CI., ea sacra, quae maiores nostri ab exteris nationibus adscita atque arcessita coluerunt CI., Romana sacra suscipere L., arcana sacra H., sacra procuranda sacerdotibus tradere N. opravljanje bogoslužja. Prim. sacra publica L. državno bogoslužje, državno verstvo, naspr. sacra privata CI. zasebno bogoslužje, in to gentilicia sacra L. rodovno bogoslužje, ki so ga opravljali posamezni rimski rodovi (gentes), in sacrum familiare MACR. družinska (rodbinska) daritev, ki jo je opravljala posamezna družina (rodbina, familia): an gentilicia sacra ne in bello quidem intermitti, publica sacra in pace deseri placet L. To precej potratno in celo od države nadzirano zasebno bogoslužje so Rimljani opravljali kar najskrbneje: vsakokratni dedič premoženja in posinovljenec sta morala prevzeti tudi ta sacra; sacra iugalia ali socialia O. ali sacra nuptialia Q. poročna slovesnost, poročno slavje. Preg.: inter sacrum (med žrtvijo, med darovanjem) saxumque (in kremenom, s katerim je fecial ubil darilno živinče) sto PL. = na grlu imam nastavljen nož, sem med kladivom in nakovalom. tj. sem v veliki stiski (nevarnosti), tako tudi: inter sacrum et saxum positus cruciabar AP., heredites sine sacris PL. dediščina brez potratnega rodovnega bogoslužja = velik dobiček brez stroškov.
3. metaf. sacra tajnosti, skrivnosti, tajna (skrita) opravila, misteriji: quibus sacris ista sica initiata sit, nescio CI., sacra tori O., litterarum sacra colere Q., sacra studiorum profanare T.
Opomba: Predklas. soobl. sācris, m: sacres porci PL., VARR.; acc. sg. sacrem porcum navaja: FEST. - substantiola -ae, f (demin. substantia) majhno imetje, majhen imetek, majhno premoženje: paterna et materna Hier., tenuis Hier.
- Aesōpus -ī, m (Αἴσωπος) Ezop (Ajzop),
1. slavni gr. basnopisec, Solonov sodobnik, baje frigijskega porekla, suženj na Samosu, kasneje osvobojen. Po njem so se vse poznejše basni imenovale ezopske: Q., Gell. — Od tod adj. Aesōpīus (Aesōpēus: Aus. ) 3 (Αἰσώπειος) ezopski = napisan na Ezopov način: fabulae, quas Aesopias, non Aesopi dicimus Ph. (basni, v katerih so nastopale živali in stvari kot govoreča in delujoča bitja, naspr. Libysticae fabulae, basni, imenovane po neki Libiji [Libys], v katerih so nastopali ljudje in živali), logi Sen. ph.; Aesōpicus 3 (Αἰσωπικός) = Aesopīus: Aesopicae fabulae Isid.
2. Clōdius (Claudius) Aesopus Klodij (Klavdij) Ezop, sloveči traged v Rimu, Ciceronov prijatelj: Ci., H., Q. Njegov sin je brezumno zapravljal po očetu podedovano veliko premoženje: Ci. ep., Val. Max., Plin., filius Aesopi... aceto diluit insignem bacam H. - afficiō (adficiō) -ere -fēcī -fectum (ad in facere)
1. prideti k čemu kaj, od tod ret. v kako razmerje (stik, zvezo) spraviti (spravljati) kaj s čim: eae res, quae quodammodo affectae sunt ad id, de quo quaeritur Ci. ki so v nekaki zvezi s tem, ...
2. delovati, učinkovati, vplivati na kaj, rabiti s kom ali s čim, v kako stanje spraviti (spravljati): exercendum tamen corpus et ita afficiendum est, ut... Ci., Syracusanam civitatem, ut abs te adfecta est, ita in te esse animatam videmus Ci., filius, quem pater contra pietatem male afficiebat Pap. (Dig.).
3. occ.
a) (duha komu) navda(ja)ti, vzbuditi (vzbujati), prevze(ma)ti, pripraviti koga v kako duševno razpoloženje, odobrovoljiti oz. vznejevoljiti ga: quonam modo ille vos vivus afficeret, quos mortuus inani cogitatione percussit? Ci., in L. Murenae periculis ita sum animo adfectus Ci., uti ei, qui audirent, sic adficerentur animis, ut eos adfici vellet orator Ci., nec iam de ollis nos afficit angor Lucr. ne prevzema nas zdaj strah za bodočnost = ni nas zdaj strah za..., ipsa mea legens sic afficior, ut... Ci. me obide tako čustvo, terror milites hostesque in diversum affecit T., quibus (conviciis) diversissime afficiebatur Suet., sunt in usu etiam Corinthia, quibus delectatur nec afficitur Plin. iun. ki se jih veseli, a se ne vnema zanje, consules oportere sic affici, ut... Plin. iun. morajo biti takega duha, da...
b) (telo) prizadeti, prevze(ma)ti, (o)slabiti: aestus, labor, fames sitisque corpora afficiunt L., oppugnatio ipsos affecerat L., genus aetate iam adfectum Ci., non simplex Damasichthona vulnus afficit O., pulmo totus afficitur Cels. so prevzeta.
4. (z abl. instrumenti) nadeti kaj kam ali komu, obdariti, navda(ja)ti, napolniti (napolnjevati) koga s čim; skoraj le v zvezi z abstr., in to v dobrem in slabem pomenu: quaecumque afficiet tali medicamine vultum O., rem nomine adf. Ci. stvari nadeti ime, poimenovati jo, magnitudo periculi hominem summo timore adficit Ci. navda človeka s silnim strahom, aff. aliquem iniuriā Enn. ap. Corn. krivico storiti (delati) komu, aliquem laetitiā adf. Ci., C. z veseljem navdajati, razveseljevati koga, me tanto desiderio afficis, ut... Ci. ep. vzbujaš mi toliko hrepenenje. Kadar se take zveze ne dajo sloveniti dobesedno, se v sl. navadno spremeni lat. abl. instrumenti v glag.: aff. aliquem muneribus Ci., N. obdariti (obdarjati) koga, praemiis Ci. ali (pesn.) pretio V. poplačati, nagraditi, laudibus Ci. (po)hvaliti, honoribus Ci. (po)častiti, res sordidas deorum honore Ci. po božje častiti, aliquem sepulturā Ci. pokopati dati, poenā Ci., N., L. kaznovati, exsilio N. pregnati, morte, cruciatu, cruce Ci. dati usmrtiti, mučiti, križati, vulnere C. raniti, uno vulnere in mortem T. z enim vbodom smrtno raniti, populum servitute Ci. zasužnjiti, quanta me molestiā adfecerit Ci. ep., toda: ut aliquid audiremus potius ex te, quam te adficeremus ullā molestiā Ci. ep. bi te zabavali z neprijetnimi rečmi. Pogosto pass.: iniuriā afficitur aliquis Ter. krivica se godi komu, iniuriā abs te afficior Enn. ap. Corn. krivico mi delaš, verberibus affici Cu. tepen, bičan biti, pedum doloribus adfici Ci. ep. imeti bolečine v nogah, gravi morbo oculorum affici N. hudo zboleti na očeh, morbo affectus Cu. obolel, morbo gravi et mortifero adfectum esse Ci. hudo in na smrt bolan biti, gravi (mortifero Lucr. fr.) vulnere affici C. hudo (smrtno) ranjen biti, leto affici N. usmrčen biti, supplicio affici Ci., C. ob življenje biti, magna difficultate affici C. v hudo zadrego priti, summa difficultate rei frumentariae affici C. v hudo stisko priti glede dobave živil, magno dolore afficiebantur C., si pio dolore me esse adfectum viderint Ci. da me tare... bol, magnā affectus sollicitudine hoc nuntio C. po tem poročilu zelo razburjen, neprijetno presenečen, adfirmo neminem umquam tanta calamitate adfectum esse Ci., dolore tanto adficior Ci. tolikšna bolečina mi polni srce, piratae non metu aliquo adfecti Ci. ne iz strahu, beneficiis adfici Ci. dobrote prejemati, admiratione adficiuntur ii, qui... Ci. občudujejo se, negotiis belli affectum esse Gell. zapleten biti v... — Od tod adj. pt. pf. affectus (adfectus) 3
I.
1. opravljen, opremljen, obdarjen, navdan s čim: lictores affecti virgis Pl., audaciā affectus Ter. drzen, corpora pari filo similique affecta figurā Lucr., viri fortes ac libero animo affecti Ci., animi affecti virtutibus, vitiis, artibus, inertiis Ci., plurimis adfecti beneficiis Ci. obsuti, affectus aliquo honore aut imperio Ci., laetitiā Ci. ep. razveseljen, vesel, munere deorum, praemiis Ci.
2. pren. prinarejen, uravnan, v... položaju: quomodo te affectum invenio Ter. kakšnega te dobim, optime secundum naturam adfectum animal Ci., oculus conturbatus non est probe adfectus ad suum munus fungendum Ci., num manus recte adfecta est, cum in tumore est Ci., corpora sic adfecta, ut... Ci., quomodo affecto caelo compositisque sideribus Ci. ob katerem položaju neba in zvezd; occ. razpoložen, kakega mišljenja: quomodo sim affectus, e Lepta... poteris cognoscere Ci. ep. kako mi je pri srcu, ut eodem modo erga amicum affecti simus, quo erga nosmet ipsos Ci., est miro quodam modo affectus Ci. ep. ozlovoljen, ita magis affectis animis iudicum quam doctis tua accusatio victa est Ci. ker so bili sodniki bolj ganjeni kakor prepričani.
— II. prepaden, prevzet, zdelan, onemogel, obolel, oslabljen: affectus valetudine C. oslabljenega zdravja, bolan, quem (imperatorem) affectum visuros crediderunt L. bolnega, affectus graviter Ci. ep. ali graviter affectus Sen. ph., ita adfectus..., ut... sibi ipse diffideret Ci., corpus affectum, corpora affecta tabo L., senectute, aetate adfectus Ci. onemogel starec, remiges inopiā affectissimi Vell.; nemo aetate tam adfectā fuit (enalaga = nemo aetate tam adfectus fuit) Ci., affectos animos recreare L. vžge pogum; affecta res familiaris L. gineče premoženje, aff. opes T., Sicilia sic adfecta, ut... Ci. tako propadla, aff. res publica L. razmajana, affectae res L., civitas aegra et adfecta Ci., aff. spes Val. fl., fides T. omajani kredit; occ. koncu se bližajoč, pojemajoč: bellum affectum videmus et, ut vere dicam, paene confectum Ci., aedificia..., quae prope absoluta affectaque sunt Gell.; poseb. o letnih časih = pozen: affecta aestate Ci. ap. Gell., hieme affecta Sil. — Adv. affectē strastno, živo: Tert. - Albius 3 (albus) Albij(ev), ime rim. rodu. Znani so poseb.:
1. Albius Tibullus Albij Tibul, najznamenitejši rim. elegik, Horacijev prijatelj: H.
2. Statius Alb. Oppianīcus Stacij Albij Opijanik, rim. vitez iz Larina, umoril je svojega svaka Avrija in dva svojih sinov ter poizkusil usmrtiti tudi svojega pastorka Avla Kluencija, da bi si pridobil njegovo premoženje. Ko ga je Kluencij l. 74 tožil, se je najprej skušal rešiti s podkupovanjem sodnikov; ko se mu to ni posrečilo, je šel, da bi se izognil obsodbi, prostovoljno v pregnanstvo, kjer je l. 69 umrl: Ci.
3. njegov istoimenski sin, ki je na prigovarjanje svoje mačehe obtožil Kluencija podkupovanja in zastrupitve svojega očima: Ci.
4. Sabinus Albij Sabin Albij, Ciceronov sodedič: Ci. ep. Nekega sicer neznanega Albija omenja H. (Sat. I, 4, 29 in 109). — Od tod adj. Albiānus 3 Albijev: iudicium, pecunia (starejšega Stacija Albija Opijanika) Ci., negotium (s Sabinom Alb. zaradi prodaje dediščine na dražbi) Ci. - cautus 3, adv. -ē (adj. pt. pf. glag. cavēre)
1. zaščiten, zavarovan, varen: cautos nominibus rectis expendere nummos H., quo mulieri esset res (premoženje) cautior Ci., ea pars, quae est cautior Ci., civitates murorum firmitate cautissimae Amm.; z ab (zoper): cautus ab incursu belli Lucan.
2. met. oprezen, previden: Ter., O., Pr., Q. idr., cauti in periculis, non timidi in contionibus Ci., ad... malum cautior L., parum cautus adversus... fraudem L. adversus aliquem cautior Val. Max., satis cautus erga bona sua Cu., vulpes c. H. zvita lisica, iter caute facere C., nihil satis caute, nihil satis callide agi potest Ci.; z gen.: c. rei divinae Macr.; z inf.: Pr., cautus dignos assumere H.; enalaga: manus c. O., consilia cauta T., cautioribus consiliis uti Ci., cautissima senectus T. - commūnūcō -āre -āvī -ātum (commūnis)
I. trans.
1. narediti kaj skupno, kaj združiti (združevati), zložiti (zlagati), skladati: Suet., desinant suam causam cum Chrysogono communicare Ci., consilia cum finitimis c. C. vleči (potegniti) s sosedi, pecunias ex suis bonis cum dotibus communicant C. denar iz svojega imetja združujejo z doto (v skupno premoženje), iudicia cum equestri ordine communicata erant Ci. so bila skupna, qui cum altero rem communicavit Ci. je stopil v skupnost, socii putandi sunt, quos inter res communicata est Ci., c. concordiam cum aliquo Val. Max. spraviti se s kom, liberos cum aliquo Cu. skupaj imeti; occ. da(ja)ti, podeliti (podeljevati): neque honos ullus communicatur C., victus communicatur C.
2. deliti kaj s kom, deležnega narediti koga česa, priznati komu kaj, (so)deležen biti česa, (so)udeležiti (-udeleževati) se česa: Ter., Cu., Q., communices hanc mecum meam provinciam Pl., c. praemium cum aliquo C., gloriam cum legionibus C., consilium cum aliquo C., S. ali consilia c. C. ali consilium inter se c. L. (skupno) posvetovati se o … , c. rationes belli gerendi C., cum de societate multa inter se communicarent Ci., c. res adversas Ci. prenašati pomagati, laborem Plin., labores et discrimina T.; v pass. poleg cum aliquo tudi z dat. commodi: id aut ereptum illis est aut certe nobis cum illis communicatum Ci. ali pa morajo z nami deliti, quae (crimina) cum his civitatibus C. Verri communicata sunt Ci. v katera so bile te države zapletene v prid G. Veru, sibi communicatum cum illo imperium L. da je z onim delil vrhovno poveljstvo; redk. (v act.) z abl. rei: communicabo te semper mensā meā Pl.
3. pren.
a) z acc. personae koga poniž(ev)ati: aliquem Tert., Aug.
b) c. se alicui občevati s kom, družiti se s kom, pajdašiti se s kom: se honestiori c. Vulg.
4. brez obj. posvetovati se, sporazume(va)ti se, dogovoriti (dogovarjati) se, razgovarjati se s kom o čem: Habitus statim cum Baebio communicat Ci., Claudium tecum communicasse dicis Ci., quibuscum communicare de maximis rebus consuerat C., cum collega se communicaturum respondit L.; s finalnim stavkom: ille cum Cotta saucio communicat, … pugnā ut excedant C. —
II. intr.
a) občevati s kom, družiti se s kom, pajdašiti se s kom; s cum: tecum Sen. rh., cum peregrinis Iust.; v cerkveni latinščini z dat. personae: malis Aug., homini indocto Vulg.
b) z dat. rei: (u)deležiti se česa: peccatis alienis Eccl., altari Aug. sveto obhajilo prejemati. — Soobl. dep. commūnicor -āri -ātus sum deliti kaj s kom, kaj skupnega s kom imeti, udeležen biti: cum quibus spem integram communicati non sint L. - crassus 3, adv. -ē
1. (o osebah) debel, tolst, masten, zavaljen, rejen: homo crispus, crassus, caesius Ter., crassus pinguis est Isid.
2. pren. (o stvareh)
a) debel, grob, raskav: restis, compedes Pl., filum Ci., fila O., toga, quae defendere frigus quamvis crassa queat H. groba, ager Ca., Varr., Ci. mastno polje (prim. sl.: debela, mastna zemlja), (pesn.) crassaque terga (agrorum) V.; crassum aurum Lucan., crassior arbor Plin., crassus pulvis Stat.
b) debel = gost: caligo inferûm Enn. ap. Ci., Thebis crassum caelum Ci., aër Ci., Boeotum in crasso iurares aëre natum H., crassoque sub aëre nasci Iuv., crassior caliginis aër Lucr., aër crassissimus Ci., crassa terra, crassissima regio mundi Ci., crassae tenebrae Ci. gosta, neprodorna, umbra Sil., nubis caligine crassā Lucr., ruit (ignis) atram ad caelum picea crassus caligine nubem V. z gosto, sajasto črno soparo, cruor V. zgoščena, strjena kri, sanguis crassior Plin., crassae paludes V. mlakužnata, aquae O. gosto, blatno vodovje, toda: crassae imber aquae Mart. v debelih kapljah lijoč; unguentum H., venenum Sil., medicamentum crassius Sen. ph., vitrum crassiore visu Plin. manj prozorno, crasse picare vasa, crasse illinere māla Col., crassius nitent gemmae Plin. bolj zamolklo, manj prozorno; kot subst. neutr.: nocturnā, si quid crassi (in vinis) est, tenuabitur aurā H.
c) vulg. (v označbo obsega) debel: nucleus crassus sex digitos Plin., arbores crassiores digitis quinque Ca., pollex crassior digitis ceteris Plin.
3. pren. debel = na debelo ustvarjen, debele (preproste, naravne) pameti, grob, zarobljen, neizobražen; (o osebah): senes Varr. ap. Non. topi, rusticus, abnormis sapiens crassāque Minervā H. debele pameti, crassiore Musā Q. bolj debele pameti, turba crassa Mart. neotesana; (o stvareh): infortunium Pl. debele, hude batine, neglegentia Dig. topa, crassiora nomina Mart. bolj prostaška, poëma crasse compositum H. neduhovito, crasse intellegere aliquid Sen. ph. le v grobem. — Od tod Crassus -ī, m Kras, Debeli, priimek Licinijevega rodu. Poseb.
1. P. Licinius Crassus Dives Publij Licinij Kras Divit (Bogati), pontifex maximus l. 212, slovel je po svojem pravoznanstvu, edil l. 211, cenzor l. 210, potem pretor, konzul l. 205, l. 204 se je kot prokonzul srečno bojeval s Hanibalom pri Krotonu, umrl l. 183: Ci., L.
2. P. Licinius Crassus, konzul l. 171, premagan pri Larisi od Perzeja: L., Iust.
3. C. Licinius Crassus Gaj Licinij Kras, brat in legat prejšnjega, bojeval se je v nesrečni bitki pri Larisi, konzul l. 168: L.
4. C. Licinius Crassus, tr. pl. l. 145: Varr., Ci.
5. P. Licinius Crassus Dives Muciānus Publij Licinij Kras Divit Mucijan, sin Publija Mucija Scevole, posinovljen od Publija Licinija Krasa Divita, pristaš Tiberija Grakha, izvrsten pravoznanec in govornik, popolnoma vešč grščine, konzul l. 131, poveljnik v vojni zoper Aristonika v Aziji, a premagan pri Levkah je padel na begu l. 130: Ci., L. idr.
6. L. Licinius Crassus Lucij Licinij Kras, izvrsten, izobražen, duhovit, a miren govornik, konzul l. 95, odvzel je rimsko državljanstvo vsem zaveznikom, ki se niso mogli popolnoma dokazati, potem je upravljal Cisalpinsko Galijo; kot cenzor l. 92 je s svojim tovarišem Gnejem Domicijem Ahenobarbom izdal sloviti edikt zoper šole latinskih retorjev, umrl l. 91 v starosti 49 let: Ci. (ki mu je v svojem spisu De oratore pripisal najpomembnejšo vlogo), Plin., Q.
7. P. Licinius Crassus Dives Publij Licinij Kras Divit, oče triumvira Krasa, konzul l. 97, l. 87 je po Marijevih proskripcijah naredil samomor, da ne bi prišel v roke svojim sovražnikom: Ci.
8. M. Licinius Crassus Dives Mark Licinij Kras Divit, poveljnik v vojni zoper sužnje pod Spartakom, katerega je porazil in ubil l. 71; konzul l. 70 in 55, cenzor l. 65, triumvir s Cezarjem in Pompejem, poveljnik v vojni zoper Parte, ki so ga 8. VI. 53 pri Karah (Carrhae) premagali in ubili. Bil je na slabem glasu kot lakomnik, ki si je svoje premoženje (pozneje pregovorno) nagrabil z ne povsem poštenimi sredstvi: Ci., C., T. idr.
9.
a) njegov starejši sin M. Licinius Crassus Dives je bil najprej Cezarjev kvestor v Galiji, pozneje pa je upravljal Cisalpinsko Galijo: C.
b) mlajši sin P. Licinius Crassus Dives je bil Cezarjev legat v Galiji in izvrsten vojskovodja, ki se je izkazal tudi v partski vojni, v kateri je l. 54 padel; prijateljeval je s Ciceronom, ki hvali njegovo znanje, zgovornost in vrlino: Ci., C.
10. M. Licinius Crassus Muciānus Mark Licinij Kras Mucijan (prim. Crassus 5.) iz Mucijevega rodu, posinovljen od nekega Licinija Krasa, cesarski namestnik v Siriji od dobe Klavdija do Galbove smrti, Vespazijanov pristaš, pisatelj, poseb. geograf in naravoslovec: Plin., T., Suet. — Od tod adj. Crassiānus 3 Krasov (= triumvira Krasa): Crassiani exercitus clades Vell., Crassiana clades Plin., Fl. - discingō -ere -cīnxī -cīnctum
1. razpasati, odpas(ov)ati: discinctā tunicā H. v srajci, discincti ludunt H. v domači obleki, discincti Afri V. neopasani, centuriones discinctos destituit L. neopasane (namreč za kazen) = z golim mečem brez nožnice in orožnega pasa, excalceari et discingi Vell., tunicati et discincti (v znamenje velike žalosti) Suet.; pren.: in sinu est, neque ego discingor Ci. ep. in ne pustim ga; pesn.: d. Afros Iuv. razorožiti, peltatam Amazona Scythico nodo Mart., iam discingitur armis Sil. že polaga orožje. Od tod adj. pt. pf. discīnctus 3 razpašen, brezskrben, neskrben, nemaren, lahkomiseln, zanikrn: aut avarus ut Chremes … aut discinctus ut … nepos H., institor d. O., d. otia O., d. Natta (izmišljeno ime ali ime razsipneža, ki je zapravil svoje premoženje in izgubil plemstvo) Pers.
2. pren.: d. dolos Sil. razdreti, izničiti, ingenium Sil. omehkužiti. - equester -tris -tre, redko equestris -tre, abl. sg. -ī, pl. neutr. -ia, -ium (eques)
1. konjeniški: Suet., statuae equestres inauratae Ci., pugna equestris Ci. = equestre proelium C. konjeniški boj, equestres copiae C. konjeništvo, konjenica, equestris proelii ratio C. način bitke na bojnih vozovih, cursus ut laetus equestris ducebat V., tumultus equestris L., scuta equestria L., equestris disciplina, equestria spolia T., Neptunus equestris Tert., Serv.
2. viteški: Q., Suet. idr., cum equester ordo iudicaret Ci., equestris familia Ci. viteškega stanu, ex equestri loco profectus Ci., vir equester T., equ. splendor, auctoritas Ci., summa nummorum equestris H. premoženje viteza, t.j. 400000 sestercijev, equestrem obtinuit dignitatem N.; od tod subst. equester -tris m vitez: Iulius Densus equester T.; equestria -ium, n sedeži vitezov v gledališču: Sen. rh., Sen. ph., Petr., Suet. - equus in ecus -ī, m gen. pl. -ōrum, pesn. tudi equûm, equ ô m, ecûm
1. konj: Iuv., Suet., idr., obviam fit ei Clodius in equo Ci. na konju, jahajoč, equo vehi N., Plin., ali in equo vehi ali equo uti Ci. jezditi, jahati, equis ire Val. Fl., ali equis vectari L., Cu., Suet., equo admisso accurrere C. na konju pridirjati, incitatos equos sustinere et moderari ac flectere C., equites frenatis equis C., in equum ascendere S. ali equum conscendere L., V., O. konja zajezditi, ex equo descendere ali equum escendere S. razjahati (konja), arma, tela, equi, viri, hostes atque cives permixti S., ex equo pugnare L., equo merere L., ali equo militare Cu. služiti za konjenika, equus me portat, alit rex H. (po grškem pregovoru: ἵππος με φέρει, βασιλεύς με τρέφει o tistih, ki prijetno žive na tuje stroške), nunc athletarum studiis, nunc arsit equorum H. se je zanimal za konje, quibus est equus et pater et res H. ki imajo konje, znamenite prednike in premoženje (šalj. za bogate ljudi), equus publicus državni konj, od države dani konj: L., poseb. poštni konj, jadrniški konj: Ict., Amm. idr. pozni pisci, equi nudi (neosedlani) Sil., equus nobilis Cu.; prim. semper equos atque arma virûm pugnasque canebat V. konjske dirke; preg.: equi donati dentes non inspiciuntur Hier. = podarjenemu konju ne glej v zobe; met.
a) equi virique V., L. konjenica in pehota, utque acris concussit equos, utque impulit arma V. konjenike in pešce; ad equum aliquem rescribere C. med konjenike uvrstiti (tudi = v viteški stan povzdigniti); preg.: equis viris ali viris equisque ali equis virisque Ci. idr. = na vso moč.
b) iuncti equi Pl., V. vpreženi konji = bojni voz, prim.: equos temone pressos conscendit O., quadriiuges in equos adversaque pectora tendit V.; occ. žrebec: equus in armenta tendit equarum V., equ. bellator T.
2. met. konju podobne stvari,
a) bipes equus V. morski konjiček.
b) equus Troianus Pl., Ci., V., H., Hyg., Pr., Iust. trojanski konj; tudi naslov Najvijeve igre: Ci. ep.; pren. preg.: intus est equus Troianus Ci. skrivna zarota.
c) equus ligneus Pl., šalj. = ladja (prim.: (gr. αλὸς ἵππος Hom.).
č) (bojna naprava) zidoder, zidolom: invenisse dicunt … equom [= equum] (qui nunc aries appellatur), in muralibus machinis Epium ad Troiam Plin.
d) kot nom. propr. Equus konj = ozvezdje Pegaz: Ci., Hyg., Col., Plin.