volūtō -āre -āvī -ātum (intens. in frequ. k volvere)
1. valjati, valiti, kotaliti, kotati, viti, zvijati, vrteti, sukati, obračati: amphoras per terram Col., pilas Plin. kotaliti, zvijati, pelagus Lucan. naprej valiti; pren.: saeva feroci volutat corde somnia Sen. tr. ima grozne sanje, cum inter spem metumque animum volutaret Iul. Val. je omahoval med upom in strahom; refl. in med. valjati (valiti) se, kalužati se: in quo (sc. pulvere) se mula volutaverit Plin., iumentum … se inveneris volutare Veg., dum aper se volutat Ph., quid facimus in Verre (Verres = Merjasec), quem in luto volutatum totius corporis vestigiis invenimus? Ci., volutari in pulvere, in luto Varr., sus gaudet caenoso lacu volutari Col., in levi … glacie … volutabantur L. so drčali (drseli) sem in tja, ne fluxā habenā volutetur in iactu glans L. da se ne premetava (vrti) semintja, volutari super iacentia poma Plin., toto corpore super aureorum acervos volutatus est Suet., volutatur fretum Cu. se vali naprej, volutatus aër Sen. ph. strujajoči zrak, frater volutatus est ad pedes inimicissimi Ci. je pokleknil (padel na kolena, se je vrgel) pred … sovražnika, cum tibi pueri ad pedes volutarentur Corn., animi volutantur Ci.; pt. pr. v refl. pomenu: genibus volutans haerebat V. valjajoč se pred koleni, na kolenih pred … , per cava saxa volutans O., in sacco et cinere volutantes Tert.; volutari v obscenem pomenu: Petr., Tert., volutari in domesticis germanitatis stupris Ci., volutari cum sororibus Ci., cum serpente Iust.; pt. pr. z med. pomenom: volutantes adulteri Sen. rh., volutans cum piscatore Plin.; pren. volutari valjati se v čem = ukvarjati se s čim, biti v čem, početi kaj: cum omnes in omni genere et scelerum et flagitiorum volutentur Ci. ep., in omni dedecore volutari Corn., inter mala volutor plurima Sen. ph., gravia, in quibus volutabatur Sen. ph.
2. metaf.
a) (glas ali glasove) „valiti“ = (glas, glasove, zvok) širiti, razširjati, dajati od sebe (glas, glasove, zvok): fit strepitus tectis vocemque per ampla volutant atria V. in njih glas se širi (se razlega) po … dvorani, consonat omne nemus vocemque inclusa volutant litora V. in oglašajo se … bregovi, flamina … caeca volutant murmura V. se oglašajo z zamolklim vršenjem, zamolklo vršijo, confusa verba volutare O. spravljati v obtok.
b) premotrivati, presojati, ocenjevati, preudarjati, premišljati, premišljevati, razmišljati, razmišljevati, tuhtati, razglabljati: hanc rem in pectore Pl., hoc volutare in animo L., volutare aliquid animo Ci., T., multa secum (sam pri sebi) animo L., haec ipse suo tristi cum corde volutat ali secumque ita corde volutat V., volutare condiciones cum amicis L., secum matris violentiam T., quid intra animum (v glob(oč)ini svojega srca) volutaverim T., sensiferos motus quaedam vis menti' volutat Lucr.; z odvisnim vprašanjem: id … tacitus … mecum ipse voluto, si valeam meminisse V., volutare secum quonam modo Germanici liberos perverteret T.; z de: cum de consulibus in annum creandis solus mecum volutarem Aus.
c) act. zaposlovati: mentio regis tacitis cogitationibus volutavit animum L.; med. volutari ukvarjati se s čim, baviti se s čim, pečati se s čim, biti zaposlen s čim: qui in veteribus erit scriptis studiose et multum volutatus Ci.
Zadetki iskanja
- collaxō -āre
1. razširiti (razširjati): omnia circum Lucr.
2. hkrati (obenem z drugim) (raz)širiti: Cael. - crēbrēscō (v rokopisih tudi crēbēscō) -ere, crēbruī (crēbuī), (-) (incoh. iz crēber)
1. pogost biti, ponoviti (ponavljati) se, tu in tam nasta(ja)ti, rasti, narasti (naraščati), (po)večati se, (po)množiti se, močan posta(ja)ti, (o)krepiti se: crebrescunt optatae aurae V., sermonem crebrescere vidit V., saevus campis magis ac magis horror crebrescit V., gestus cum ipsa orationis celeritate crebrescet Q., donec motum a Vespasiano bellum crebresceret T., iam exterritus Piso fremitu crescentis seditionis T., creb(r)escente invidiā T., tum crebrescere fragor Plin. iun., ita etenim iustitia rarescet, ita impietas et avaritia crebrescent Lact., iam multa bella ubique crebruerunt Aug.
2. occ. širiti se, razširiti (razširjati) se: crebrescentem cladis Germanicae famam nequaquam maesta civitas excipiebat T., crebrescebat enim Graecas per urbes licentia atque inpunitas asyla statuendi T., iamque rumor publice crebruerat Ap.; brezos. z ACI: tum per idoneos … crebrescit vivere Agrippam T. se je širila govorica. - currō -ere, cucurrī, cursum (prim. gr. ἐπικουρέω iz *ἐπικορσέω prehite[va]ti, ἐπίκουρος iz ἐπίκορσος na pomoč hiteč, lat. currus, cursus)
1. teči, tekati, dirjati, gnati se, hiteti: si stas, ingredere; si ingrederis, curre; si curris, advola Ci. ep., c. latā viā Ci., Puteolos, ad matrem Neapolim Ci., cum facibus ad curiam cucurrerunt Ci., c. alicui subsidio Ci., Pr., ad villam Lucr., neque currentem se nec cognoscit euntem … : genua labant V. ne spozna sebe (= svoje prejšnje moči) niti ko teče niti ko hodi, catervatim c. L., pro se quisque currere ad sua tutanda L., unde (= a quo) uxor mediā currit de nocte vocata H., per totum conclave pavidi currunt (mures) H., superare currendo omnes O. (o psu), ad vocem praeceps amensque cucurri O., in nostros curre, puella, toros Pr., multum ambulandum est, currendum aliquando Cels., aves, quae magis currunt, quam volant Cels., recte c. Plin. (o opicah) vzravnano tekati (hoditi), c. ad consulendos hariolos Ph., ad necem Ph. (o jelenu), in ordines, per invia saxa, protinus ad regem, ad eum complectendum Cu., frequentior currentibus quam reptantibus lapsus Plin. iun.; pogosto brezos.: quo celeriter curratur Pl., curritur ad me Ter., curritur certatim ad hoc opus, curritur ad praetorium Ci., curritur ex omnibus locis urbis in forum L.; z notranjim obj.: cur non eosdem cursus cucurrerunt? Ci. (pren.) zakaj niso krenili po isti poti? c. stadia Plin. (o tekaču); v pass.: campus curritur Q.; curre z imp.: curre, obstetricem arcesse Ter., curre, nuntia venire Afr. fr.; currere z inf. = (po)hiteti, podvizati se: ecquid currit pollinctorem arcessere? Pl., quis illam (dexteram) osculari non curreret? Val. Max. Pren.: non datur ad Musas currere latā viā Pr. Preg.: quae flamma est, per quam non currerint ii, qui … Ci.; o neprimernem in zato brezuspešnem delu: ut si quis asellum in campo (Martio) doceat parentem currere frenis H.; o nepotrebnem delu: currentem incitare, instigare ali hortari Ci. ep., Plin. iun., tudi: currenti calcaria addere Plin. iun. hitečega spodbosti (prim. gr. σπεύδοντα ὀτρύνειν), včasih s pristavkom ut dicitur, ut aiunt: currentem, ut dicitur, incitavi Ci., facilius est currentem, ut aiunt, incitare quam commovere languentem Ci.
2. occ.
a) za tekmo (tekmujoč) teči, dirjati, dirkati, tekmovati v teku: „ circus maximus“ dictus, quod ibi circum metas equi currunt Varr., qui currere coeperint Corn., exercebatur plurimum currendo et luctando N., acer et ad palmae per se cursurus honores, si tamen horteris, fortius ibit equus O., bene, male c. O. (o dirkalnih konjih), currentes equi Plin. iun., c. in sacro certamine Lamp.; z notranjim obj.: qui stadium currit Ci.
b) (o osebah) z ladjo (na ladji) peljati se, voziti se, pluti, jadrati, broditi; (o plovilih) pluti: fractis discentem currere remis V. dalje pluti, licebit iniecto ter pulvere curras H. boš smel dalje pluti, impiger extremos curris mercator ad Indos H., caelum, non animum mutant, qui trans mare currunt H., placito si currere fluctu Pelea vultis Val. Fl.; c. per placidas aquas, bene minimam ad auram, in immensum salum O., trabs Colchā sacra cucurrit aquā O.; pren.: nunc mihi naufragio quid prodest discere facto, quā mea debuerit currere cumba viā? O.; z notranjim obj.: c. cavā trabe vastum aequor V., currit iter tutum non secius aequore classis V. plove po varni poti, c. Caphaream aquam O. (o plovilu); v pomenu leteti: „ medio“ que „ut limite curras, Icare“, ait, „moneo … “ O.
c) vrteti se, krožiti, obtekati; (o kolesu): si mea sincero curreret axe rota O.; (o lončarskem kolesu): currente rotā cur urceus exit? H.; (o nebesnih telesih): sol idem sub terras atque superne imparibus currens amfractibus Lucr., libera currebant et inobservata per annum sidera O., quae (loca) proxima sol currendo deflagrat Vitr., quaecumque vides supra nos currere Sen. ph.
č) (o vodi, tekočinah) teči, valiti se: dant sonitum spumosi amnes et in aequora currunt V., in freta dum fluvii current V., passim rivis currentia vina V., freta vicinas inter currentia turres (= Hellespontus) H., solito dum flumina currant limite O., prope currens flumen O., currentes aquae O., aqua currens Pr., c. per ultima Indiae Cu. (o reki); z notranjim obj.: sciat indociles currere lympha vias Pr., ex Aetnae verticibus quondam … torrentis vice flammarum flumina cucurrerunt Ap.
3. pren.
a) (o času in časovnih dogodkih) teči, preteči (pretekati), hitro miniti: Fl., Amm., currit ferox aetas H., hic tibi bisque aestas bisque cucurrit hiems O., nox inter pocula currat Pr., facile est, ubi omnia quadrata (gladko) currunt Petr. fr., illa senectus, heu fatis quae sola meis currentibus obstat! Sil.; od tod (o govoru, ritmu) (gladko) teči, hitro napredovati: perfacile currens oratio Ci., proclivi currit oratio, venit ad extremum, haeret in salebra Ci., est brevitate opus, ut currat sententia H., incomposito dixi pede currere versus H., historia currere debet et ferri Q., illi (rhythmi) currunt usque ad μεταβολῆν Q., modulatus aliquis currentis facundiae sonitus Gell.
b) (o stvareh in različnih, poseb. telesnih stanjih) ob (po) čem, čez ali skozi kaj teči, vleči se, viti se, razprostirati se, (raz)širiti se: non quo multa … littera currit Lucr. se vleče, se prikaže, chlamys aurata, quam plurima circum purpura Maeandro duplici Meliboea cucurrit V. okrog katerega se je vil širok melibejski škrlatni rob v dvojnih meandrskih vijugah, infula currit per crines Stat., altius acta cucurrit cuspis Sil. je vzletelo, supercilia usque ad malarum scripturam currentia Petr., limes currit per agrum, linea transversa per medium, in ambitum (vijugasto) quaedam coronae per coronas currunt Plin.; (o zvokih): varius per ora cucurrit Ausonidum turbata fremor V., vox currit conchato parietum spatio Plin., carmina dulci modulatione currentia Lact.; (o telesnem stanju): rubor calefacta per ora cucurrit V. rdečica se je razlila po razgretih licih, frigus per ossa cucurrit O. mraz je prešinil kosti, oculi currentes Cass. vrteče se oči.
c) kavzativno (o osebah): talia saecla currite V. preletite = s svojim tekom naredite taka stoletja.
Opomba: Star. pf. cecurrī: Gell.; v pozni lat. pf. currī, npr.: curristi Tert.; currissem Verus ap. Fr., currēre Arn. - dispergō -ere -spersī -spersum (dis in spargere)
I.
1. raztrositi, raztres(a)ti, razkropiti, razpršiti (razprševati): cerebrum Ter., caprae dispergant se Varr., perque agros passim dispersit corpus (fratris Medea) Poeta ap. Ci., nubes dispergunt venti Lucr., dispergere fimum Plin., commeatum laciniatim Ap.
2. pren.
a) raztres(a)ti = na vse strani širiti, razširiti (razširjati), raznositi (raznašati), (po)razdeliti ([po]razdeljevati): multa perniciosa Ci., partes rei gestae in causam Ci., in cunctas partes plura corpora Lucr., partem voti in auras V., vitam in auras V. ali in vacuas vitam dispergere auras Sil. izdihniti dušo, nullos ignes agris dispergere Sil. ne opustošiti z ognjem, libellos T., exercitum in manus plures dispergere T.; (o rastlinah) (po)razdeliti = sejati, saditi: vitem, lactucam Col. Od tod adj. pt. pf. dispersus 3, adv. -ē raztresen, razpršen: praedones toto mari dispersi Ci., homines dispersi vagabantur Ci., eorum (membrorum) collectio dispersa Ci., bellum tam late divisum atque dispersum Ci. po mnogih krajih razširjena, in omnīs partīs dispersa multitudo C., dispersis in opere nostris C., dispersos adorti C., dispersos milites … in unum contrahit S., dispersi a suis pars cedere, alii insequi S., ala equitum dispersa toto campo L.; quae disperse a me multis in locis dicentur Ci.
b) govorice razširiti (razširjati), raznesti (raznašati): sermonem Ci., rumorem Ph., falsos rumores T.; z ACI: disperso rumore rem Romanam … lacerari T., volgus … disperserat accitum in adoptionem T.
— II. (p)oškropiti: ut cerebro dispergat viam Ter. — V rokopisih in v pozni lat. (npr. pri Tert.) tudi dispargō -ere -sparsī -sparsum. - dissultō -āre (intens. glag. dissilīre)
1. na vse strani poskakovati: ipsae (Gratiae) harmonicis dissultantes motibus advenere M.; (o neživih subj.): concursare coire et dissultare vicissim Lucr., universa dissultant M.; pren. na vse strani širiti se, na vse strani razširiti (razširjati) se: nec fulmine tanti dissultant crepitus V. in tako silno se ne razlegajo treski, subito per alta collucet iuga dissultans Vulcanius ardor Sil., sicut aquae splendor … dissultat per tecta Sil.
2. odskakovati, odletavati, odbijati se: tela dissultant grandinis more Sen. ph.
3. razpočiti (se), pokati, razleteti se: dissultant ripae V., dissultat utrimque ferrum Plin., cuius (ovi) testulā dissultante Iul. Val. - ēmānō -āre -āvī (—)
1. teči iz česa, izteči (iztekati): Lucr., Col., Gell., fons unde emanat aquaī Ci. poet., ex quo fonte virus emanat Cu.
2. pren.
a) poteči (potekati) iz česa, izvirati, nasta(ja)ti, posta(ja)ti, prihajati: ex quo vis omnis emanet Ci., hinc Academia emanavit Ci., ex quo fonte iste senator emanet Ci., mala vostra istinc emanant Ci.
b) (raz)širiti se: Suet., Fl., mala emanarunt latius Ci., fama emanarat, quod … Ci. glas se je bil raznesel, oratio mea in vulgus emanare poterit Ci., per quosdam indicia coniurationis eius Romam emanaverunt L.; z ACI: emanabat fratrem numquam visum esse L. razglasilo se je, da … - eō2 -īre -iī (pesn. in neklas. tudi -īvī) -itum
I. na splošno o telesnem gibanju in premikanju, torej = iti, priti, hoditi, jezditi, voziti se, jadrati, plavati, leteti, letati, premikati se idr.; vrste premikanja določajo samostalniki;
1. abs.: Syrum ire video Ter., i, lictor L., eat nobiscum Ci., copias suas non ituras esse N., negant medici sine nervis posse ire Petr.; kot imp., uvajajoč druge imp.: ite, ferte citi V.; iron.: i, nunc, offer te V., i nunc et versus meditare H.; z notranjim obj. (= ἰέναι ὁδόν): iter altum ire V., itque reditque viam V., ire novas vias Pr. potovati (na pot iti) v neznane dežele, ignotas ire vias Val. Fl.
2. iti kam
a) z acc.: ire malam rem ali malam crucem Kom. = iti k vragu, ire exsequias Ter., ali pompam funeris O. za pogrebom iti, ire Tolosam Ci., Italiam V., nos sitientes ibimus Afros V., infitias ire Cu. tajiti, quod nemo infitias ibit N.
b) pesn. tudi z dat.: ibat bello (v boj) Virbius V., ire viro Pr., ire sorori Sil. iti k … ; z dat. commodi: ire (suis) subsidio (na pomoč) C., N.
c) s sup.: cubitum ire Pl., Ci., dormitum ire H., venatum (na lov) iri V., ludos spectatum ire N.; pren. (prim. II. 4.) hoteti, nameravati kaj storiti: tu mihi laudem is quaesitum Ter., ei servitum ire V. služiti mu hoteti, ultum ire iniurias S., ultum ire, repletum ire Cu., neu gentem perditum iret L., alienas pecunias ereptum ire Plin., res Romanas armis scelestis raptum ire T., illusum ire pueritiae T., Arsacidarum fastigium ultum ire volens T.; v tej zvezi tudi inf. pr. pass. īrī, s katerim se tvori inf. fut. pass.: rescitum iri Ter., occisum iri Ci., leve visum iri N., relictum iri S.; s stopljenim m tudi npr. defensuiri, reddituiri.
č) z inf.: it visere Ter., in Ephesum hinc ibit aurum arcessere Pl.
d) s praep.: ire ad tonsorem Pl., ad cenam, ad forum Ter., ad Dionem eant inermes N., ire in colloquium ad aliquem L., ad solitum opus O., ad mortem Cu., ad urbes Ausonias Val. Fl., ad Graeciam Amm., in carcerem Pl., i in malam crucem Pl., ali in malam rem Ter. = da te zlodej! vrag te nesi! ire in exsilium Ci., in idem conclave Ci., in consilium Ci., in suffragium L.; drž.pr. (o glasovanju v kuriji, v senatu): in alicuius sententiam (pedibus) ire Ci., L. pritegniti komu, sprejeti mnenje ali nasvet koga, ire in eam partem, qua sentitis Plin. iun., itum in sententiam Rubelli Blandi T., itum est in voluntatem quorundam Amm. obveljalo je mnenje nekaterih, ire in alia omnia Ci. ali in aliena omnia Ci. ep. glasovati zoper, za nasprotno, nasvet zavreči; jur: in ius ire Pl., Ci., N. pred sodišče stopiti, pred sodnika priti, in ius ire ad aliquem Aur. na sodbo iti h komu, ire ad iudicem L., in forum Q.; ire sub furcam H., sub terram Suet. — Od kod? z adv.: unde is? Ter., eodem, unde ierat, se recepit N.; pren.: nesciebam, quorsum tu ires Ter. kam meriš (s tem); z abl.: portis V. pri vratih ven, sacris O. od darovanja, it tectis manus Val. Fl.; s praep.: a navibus, de imis sedibus, e consilio V. Kje? sl. večinoma kod? z abl. loci: viā L., quā viā itur Hennam Ci. koder se gre v Heno, ibam forte viā sacra H., eodem itinere ire L., ut eā (sc. via) elephantus … ire posset, quā … N.; s praep.: in via Ter., per Italiam L., per amnes O. Kako? z adv.: i prae Pl., modestius ire obviam Pl., obviam ire alicui N., ire celeriter Ci., L., tuto Ci., tardius S., retro Cu., cessim Iust.; z abl. modi: maximis itineribus L. v kar najbolj pospešenih pohodih, immissis habenis ire Val. Fl. jezditi; s predik. določilom: cui Achates it comes V. ki ga spremlja Ahat, praecipitem ire Iuv., Suet., mores ire coepisse praecipites L., propadati, L., errantem ire Q.; z abl. instrumenti: gradibus grandibus ire Pl., pedibus ire peš iti: Pl. ali po suhem iti: L., navibus ire V., Suet., ali puppibus ire O. (od)pluti, equo ire V., equis ire L. (od)jezditi (prim.: super equos ire Iust. jezditi), curru, plaustro ire L. voziti se, alis ire Val. Fl. po zraku leteti, leteti; cursu ire Val. Fl. podobno: in equis quattuor ire O. voziti se v četverovprežnem vozu, bigis it Turnus in albis V. se pelje, ire in reda Mart.; pesn. abs.: prosequitur surgens a puppi ventus euntes V. proč plujoče, odrivajoče, equites ibant tercentum V. je jezdilo proč, je odjezdilo, ventus adspirat (Iridi) eunti V. leteči.
3. occ. (voj.)
a) ire ad saga Ci. po vojni plašč iti = ire ad arma Caelius in Ci. ep., L., Vell., ali in arma Fl. (za) orožje zgrabiti, za orožje prijeti, na boj (vojno) pripravljati se, ire in ordines Cu., ali in aciem Q., T.
b) ire ad (adversus, in, contra) aliquem iti nad koga, napasti ga, lotiti se ga, nasproti iti (stopiti) komu: infestis signis ad se ire C., veriti, ne ad se iretur L., ad hostes isse Q., ire contra hostem C., in hostem L., Cu., Stat., in hostes Val. Fl., in Euryalum V., in Iovis ire domum O. (o Gigantih), ire adversus hostem T.; tudi (o krajih, utrdbah): ire in Capitolium L., in turrim Iuv.; z adv.: obviam ire hostibus N., ire contra T.; pren. (v nevojaškem pomenu): dictis it contra dicta tyranni V., tu ne cede malis, sed contra audentior ito V.
II. pren. (o stvareh)
1. iti, hoditi, vzdigniti (vzdigovati) se, prodreti (prodirati), teči: qua sucus non it in artus Lucr., sanguis naribus ibat Lucr. je udarjala iz nosa, it naribus ater sanguis V., per artus it cruor V., per artus sudor iit V., it fumus in auras V., Euphrates ibat iam mollior undis V., Timavus it mare proruptum V. teče, da bi prodrl v morje, per caelum ibit (Phoebe = luna) V., tempestas it per campos V. razsaja, buči, Eurus … desinit ire Pr. veti (pren.: cum a Theodosii partibus in adversarios vehemens ventus iret Aug., telum it Lucr., iit (ali īt) hasta Tago per tempus utrumque V., quantum semel ire sagitta missa potest O., quamvis remige puppis eat O., duce te … it ratis? Val. Fl., it bello tessera signum V. gre okrog, kroži, circulus auri it per collum V. obdaja vrat; alvus non it Ca. telo je zapečeno; pesn.: ibat tripes grabatus Mart. je šla s teboj; (o rastlinah) pognati (poganjati), (vz)kliti: Ca.; o abstr.: iti, širiti se, razširiti (razširjati) se: it clamor ad aethera = (dat.) caelo V., fama it per urbes V., per oppida facti rumor it O., si non tanta quies iret V. ko bi ne nastopil (nastal), pugna it ad pedes L. začne (začenja) se bojevanje peš.
2. preiti, preteči, (pre)miniti ([pre] minevati), (iz)giniti: dies it Pl., quotquot eunt dies H., it dies et redit Val. Fl., homo it Lucr., eunt anni O., sex mihi natales ierant O., sic eat quaecumque Romana lugebit hostem L. pogini.
3. napredovati, od rok iti; izteči (iztekati) se: ut res ire coepit, haud scio, an id futurum sit Ci., de Attico optime it Ci. ep., saevae nutu Iunonis eunt res V., di … eodem cursu … res ire patiantur Cu., miror ista sic ire Sen. ph., omnia fatis Caesaris ire videt Lucan., ponerent odia in perniciem itura T.
4. preiti v kaj, prehajati v kaj: sanguis it in sucos O., ire in corpus Q. v meso iti, (o)debeleti.
5. it in saecula vest pride do poznih vekov: ibit in saecula fuisse principem, cui … Plin. iun.
6.
a) v kako stanje spraviti se ali priti, začeti kaj, spustiti (spuščati) se v kaj, zagnati se v kaj, vda(ja)ti se čemu, lotiti se česa, nameravati kaj: ire in matrimonium Pl. stopiti, cogit amor homines ire in lacrimas V. razjokati se, ierat in causam praeceps L. zagnal se je bil na vrat na nos v stvar, in subsidium (= dat.: subsidio) ire Ci., ire in poenas V., O., in scelus O., ire exemplis deorum O. primerjati se z bogovi, ire per leges O. vdati se zakonom, prevzeti jih, ire in crudelitatem O., in litem certaminis O., in rixam Q., ibatur in caedīs T., ire in exemplum T., ire in sudorem Fl. spotiti se; pomni: ire in duplum Ci. še enkrat tolikšno globo dati (plačati).
b) ire per aliquid tako rekoč kaj prehoditi = kaj prebiti, doživeti: ire per laudes (slavna dejanja) tuorum O., ire per exempla cognata O. isto kazen trpeti kakor sorodniki, ire per disciplinas Q.
7. v podkrepitev imp. ali fut.: ite agite Pl., i verbis virtutem illude superbis V., i sequere Italiam V., i nunc et iuvenis specie laetare tui Iuv., ibo et modulabor V.
Opomba: Ker je glag. intranzitiven, se lahko v pass. rabi le brezos. (v 3. osebi sg.): itur, ibatur, eatur, eundum est. — Star. inf. pr. īrier (= īrī): Pl. Skrčene obl.: isti(s) = iisti(s), isse(m) = iisse(m) Ci. idr.; īt = iit V., O., Sil. - ēvagor -ārī -ātus sum
I. intr.
1. klatiti se, potepati se, krožiti: effuse evagantur (praedatores) L., longius evagari Col. (o kurah), (felis) evagatur noctu suspenso gradu Ph.; pren. (o stvareh in abstr). krožiti, (raz)širiti se: per agros evagari Plin. (o rastl.), Nilus evagari incipit Plin. čez bregove stopati (udarjati), Nili aquae evagatae stagnant Pl., ulterius evagatus ignis Paul. (Dig.), ignem ita munire, ne evagetur Ulp. (Dig.), qui appetitus longius evagantur Ci., per ignota capita evagata est vis morbi L. se je razpasla, latissime evagandi sibi viam facere Vell. (o slabih zgledih); v act. soobl.: famae nobilitas late ex stirpe praeclara evagat Acc. fr.
2. occ. vstran kreniti, razvi(ja)ti se: nullo circa ad evagandum relicto spatio L., longius evagari Veg.; pren.
a) v govoru od teme zaiti (zahajati), zastraniti (zastranjevati): Lact., ne longius evager Val. Max., hactenus evagari satis fuerit Q., ne Demostheni permittant evagari Q.
b) preg.: super plantam, ut dicitur, evagatus Amm.
— II. pesn. trans. prestopiti (prestopati): ordinem rectum evagari H. - excurrō -ere -(cu)currī -cursum
I. intr.
1. ven leteti, ven teči, ven hiteti, odhiteti, naglo oditi: cum se excucurrisse illuc frustra sciverit Pl., ego dabo ei talentum, primus qui in crucem excurrerit Pl., excurrat aliquis, qui hoc tantum mali filio suo nuntiet Ci., mandavi utrique eorum, ut ante ad me excurrerent Ci. ep.; pren.: animi … excurrunt foras Ci., in quo (campo) excurrere cognoscique virtus posset Ci. kjer bi se mogla … razmahovati in kazati, orationem pariter cum sententia excurrere Ci.; occ.
a) kam poleteti: provincia, quo cives facile excurrunt Ci.
b) voj. pridreti iz česa, prodreti (prodirati) iz česa, udariti (udarjati) iz česa, zagnati se iz česa, planiti iz česa: ut omnibus portis excurrerent L., in fines Romanos populandi magis quam iusti more belli excurrere L.; pren.: Carthago ex Africa excurrere videbatur Ci.
2. pren.
a) (o stvareh) α) iztekati, izvirati: fons ex summo montis cacumine excurrens Cu. β) poganjati: recisis qui a latere excurrunt pampinis Plin.
b) (o krajih) moleti v kaj, štrleti v kaj, sezati v kaj, do (prek) česa, širiti se, razprostirati se: Plin., ab intimo sinu paeninsula excurrit L., promuntorium … in altum excurrens L., tribus haec (Sicania) excurrit in aequora linguis O., (regio Uxiorum) in primam Persidem excurrit Cu.; pren.: productiora alia et quasi immoderatius excurrentia (namreč v govoru) Ci.
c) (o verzih) končevati se na … : quorum prior et quattuor, secundus in quinque (syllabas) excurrit Q.
č) presegati mero: viginti et quod excurrit Veg., decem et quod excurrit Dig.
d) (v govoru) zaiti, zahajati, zastraniti (zastranjevati): ne oratio excurrat longius (predaleč) Ci., excurrere in aliquem laetum locum Q., extra ordinem excurrens tractatio Q., excurro et ad Parrhasium revertor Sen. rh.; prim.: sine ratione in pericula excurrere Sen. ph.
— II. (redko) trans.
1. preteči, prehoditi: prope iam excurso spatio Ter., computatio … post sextam excursa nocturnam (horam) Amm. ki poteče po šesti … uri.
2. preskočiti: multa improbe, sed venuste dicta excurrere Sen. rh. - fluō -ere, flūxī, flūxum (gl. tudi flō; prim. gr. φλύω prekipevam, vzkipevam, gr. φλυαρέω blebetam, lat. flēmina, flūctus, flūxus, flūmen [iz *flug(s)men], fluidus, fluitāre, fluvius, fluvia, flustra, stlat. con-flūgēs ali po drugih con-flugae)
I.
1. teči, pretakati se; najprej o vodi in drugih tekočinah: inter fines Helvetiorum et Allobrogum … Rhodanus fluit C., ut oculis, in utram partem fluat (Arar), iudicari non possit C., Chrysas est amnis, qui per Assorinorum agros fluit Ci., tantos terrae motus … factos esse, ut … flumina in contrarias partes fluxerint Ci., magnus fluens Nilus V. mogočno tekoči, madidis gravis fluere unda capillis (videtur) O., non intermissis ut fluat imber aquis O., mella fluant illi V., sudor fluit undique rivis V., fluit de corpore sudor O., fluxit discusso cortice sanguis O., fluxit in terram Remi cruor H., sanguis terras fluxurus in omnes Lucan., fluit lac vimine querno O., fluunt lacrimae per ora O., lacrimae fluunt, fluentes lacrimae Hier.; potem o raztopljenih kovinah in drugih rečeh: fluit aes rivis V., fluit aurum ignibus O., per oculos cerebrum molle fluit O.; pren. o govoru: ex eius ore melle dulcius fluebat oratio Ci., ne fluat oratio Ci. da ne teče enolično, cum flueret lutulentus (Lucilius) H. ko mu je beseda tekla v blatnem (umazanem) toku njegovih verzov, carmen … fluit O. teče gladko, in Herodoto omnia leniter fluunt Q. †grammatice† pleno iam satis alveo fluit Q.; occ.
a) kot medic. t. t. drisko imeti, ulivati se: fluit alvus, corpus Cels. fluentes morbi Cels. bolezni, ki jih spremlja driska (naspr. astricti, compressi).
b) z abl. = moker biti od česa, biti oblit s čim, pluti s čim, iz (s) koga (česa), po kom (čem) teči ali se cediti: membra fluentia tabo V., ille cruore fluens O. poln krvi, okrvavljen, oblit s krvjo = s krvjo plujoč, sudore fluentia bracchia O. vse mokre od potu, oblite s potom, rubenti fluxit mulctra mero Sil.; z in c. abl.: in madida veste fluens V. ves zmočen v mokri obleki; pesn. = bogat biti, imeti veliko česa, obilovati s čim: multo Baccho (= vino) fl. V., terra auro fluxit V.; abs.: fluentes buccae Ci. (Orat. in Pison. 11, 25) lica, po katerih se cedi mazilo (toda: buccis fluentibus [Gallus] Ci., gl. spodaj pod fluēns).
2. metaf. (o množici ljudstva) dreti, vreti, valiti se: omnisque relictis turba fluit castris V., fluunt ad regia tecta V., effuse fluentem in se aciem excepēre Cu.; occ.
a) (o zraku, vetru, ognju) hlipeti, veti, valiti se: aliunde fluens … aër Lucr., nec ratione fluunt (venti) Lucr., de litore Coo aura fluens Lucan., fluit undique victor Mulciber Sil.
b) (o obleki, laseh idr.) (valovito) se spuščati, usipati se ali padati: fluens vestis O., Pr., nodo collecta sinus fluentes V., fluentem fronde premit crinem V., comae per levia colla fluentes Pr., fluant per mea corpora rosae Pr.; ramos compesce fluentes V. viseče, divje.
c) na tla pasti, zgruditi se, sesesti: ad terram fluit cervix V., ad terram non sponte fluens V., viscera lapsa fluunt O. se usipljejo.
č) izlivati se, vreti iz česa: multaque ab ea (lunā) manant et fluunt Ci.
d) (raz)širiti se: Pythagorae disciplina cum longe lateque flueret Ci., multum autem fluxisse de scriptis nostris sermonem Ci. mnoge in kaj različne izjave da so se razglasile.
e) (neovirano) teči, v teku biti, potekati, goditi se, vršiti se: cuncta fluunt (prim.: gr. πάντα ῥεῖ) O., quibus (causis) ab aeterno tempore fluentibus in aeternum Ci., in rebus prosperis et ad voluntatem fluentibus Ci. v sreči in če gre vse po volji (po godu), rebus ad voluntatem fluentibus S. fr., nec praesentia prospere fluebant T. ni prav potekalo; quod (Caecubum) fluentem nauseam coërceat H. gnusa tok (= bljuvanje).
3. pren. potekati, nastati, izhajati, izvirati: haec omnia ex eodem fonte fluxerunt Ci., ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et malorum Ci., disciplinis Graecis, unde et nostrae fluxerunt Q., omnia ex natura rerum … fluere Q.; occ. hoteti, meriti kam: videamus, illius rationes quorsum fluant Ci., res fluit ad interregnum Ci.
II.
1. pasti iz česa: fluent arma de manibus Ci.
2.
a) odpasti, izpasti: sponte fluant (poma) matura suā O., fluunt capilli Cels.
b) pren. teči, preteči, uteči, ubežati, (iz)giniti, miniti: tarda fluunt tempora H., fluit tempus Sen. ph., cetera nasci, occidere, fluere, labi Ci., fluit voluptas corporis et avolat Ci., fluere omnia cernimus Lucr.
3. na valovih plavati, pluti: nec mersa est pelago, nec fluit ulla ratis Mart.
4.
a) tako rekoč (raz)topiti se, oslabeti, omagati, opešati: dissolvuntur enim tum demum membra fluuntque Lucr., fluunt sudore et lassitudine membra L. se spotijo in omagajo, fluentibus membris Cu., surae fluxere Lucan., Romani, cum … fluere iam lassitudine vires sentirent L., fl. mollitie Ci. ali mollitiis Vell. topiti se v mehkužnosti, onemoči od mehkužnosti, fl. luxu L., Cu. topiti se (živeti) v razkošju, tako tudi: fl. voluptatibus Sen. ph.; ne in luxuriam flueretis Aug.
b) pren. ničev, prazen biti; labor ille, carens rectore, fluit Q.
5. trans. izli(va)ti, razli(va)ti, obilno da(ja)ti: quando petra aquas fluxit Ambr., Oenotria palmite largo vina fluens Cl., cuius (storacis) virgulae … lacrimam fluunt Isid.; kot medic. t. t.: fl. sanguinem Cael., sanguinem ex capite, ex iecore, ex supernis faucium Cael.; pren.: legi litteras tuas fluentes lac et mel Aug. — Od tod
I. adj. pt. pr. fluēns -entis
1. (o govoru)
a) enakomerno tekoč, miren: tracta quaedam et fluens … oratio Ci., fl. contextus Q., elegi fluentes Plin. iun. fluentes carminum deliciae Gell.,
b) enolično tekoč, enoličen, brez odstavkov: ut ne aut dissoluta aut fluens sit oratio Ci., inculta et fluens est oratio Ci.; occ. (o govorniku): in … descriptionibus fusi ac fluentes sumus Q. smo obširni in enolični.
2. mlahav, mlahavo viseč, povešen, klapast: buccis fluentibus (Gallus) Ci. (De orat. 2, 66, 266) s povešenimi (lici), fluentibus membris Cu., Aug.; o osebah: (pueri) soluti ac fluentes Q., incessu ipso … fluentes Sen. ph. — Adv. fluenter valovito (se gibajoč), v valovitem gibanju: res quaeque fluenter fertur Lucr., capillo fl. undante Ap. z valovito se spuščajočimi lasmi. —
II. adj. pt. pf. flūxus 3, adv. ē
I. tekoč: quod (vas) fluxum … videbat Lucr., fluxi suci Plin., elementa arida atque fluxa Ap. —
II. metaf.
1. valovito se spuščajoč, spuščen, ohlapen, prost = razpleten (o laseh): amictūs Lucan., habena L., carbasa Lucr. vihrajoča, plahutajoča, arma T. ki jim skoraj pade iz roke, crine fluxo T., cingi fluxiore cinctu Suet. ohlapneje se prepasati; (o osebah) z gen.: vestium Arsacidae Ap. z valovito se spuščajočimi oblačili.
2. mlahav, medel, slaboten: iuvenum corpora Col., Germanorum fluxa corpora T., spadone eviratior fluxo Mart., animi aetate fluxi S., noctu dieque fluxi T. zanikrni, animi fluxioris esse Suet. nekoliko lahkomiselnih načel, nekoliko širokovesten; z gen.: fluxa morum gens Sil. zanikrnega značaja, neznačajen rod, fluxius agens Amm. nemarneje, zanikrneje.
3. nestanoviten, minljiv, omahljiv, negotov, nezanesljiv: divitiarum et formae gloria fluxa et fragilis est S., fl. fides Pl., S., L., T. nezanesljiva zvestoba, nezanesljivost, verolomnost, res humanae fluxae et mobiles L., nihil … tam instabile ac fluxum est quam fama potentiae T.
4. propadajoč, razpadajoč, razmajan, nevzdržen: murorum aevo fluxa T. razpadajoča mesta; pren.: res fluxae Ci. ep. nevzdržne, Galbae fluxa auctoritas T. spodkopana, fluxa senio mens T. oslabel od starosti, studia inania et fluxa T. le začasnega uspeha, omnia fluxa infirmaque Ap. razpadljivo.
Opomba: Fut. I. fluebunt: It.; pt. fut. act.. fluiturus: Boet.; star. pt. pf.. fluctus in pt. fut. act. flucturus: Prisc. (neizpričano). - glīscō -ere (–) (–)
I. rasti (v ognju), vzplamteti, vžgati se, narasti, (po)množiti se, (po)večati se: ventus gliscens S. FR., copia voluptatum gliscit ille, ignis oleo CI. AP. NON., gliscens labes SIL., eo (stercorando) quasi pabulo gliscit (terra) COL., gliscit asellus, turtur COL. se redi, sanie gliscit cutis STAT. oteka, gliscere numero legiones aut minui T., gliscentibus negotiis T., multitudo familiarum, quae gliscebat immensum T. –
II. metaf.
1. (o strasteh in stanjih) narasti, (po)večati se, (po)množiti se, moč dobi(va)ti, (raz)širiti se: formae conflatus amore ignis, Alexandri Phrygio sub pectore gliscens LUCR., accenso gliscit violentia Turno V., invidiam eam, sua sponte gliscentem, ... unius calamitas accendit L., ne glisceret neglegendo bellum L., bellum, gliscens iam aliquot per annos L., gliscente in dies seditione L., gliscentis discordiae remedium T., fama gliscit gressu SIL.; v dep. obl.: ut maior invidia Lepido glisceretur SEMPRONIUS ASELLIO AP. NON.
2. (o osebah)
a) rasti v bogastvu, bogateti: gliscere singulos T.
b) biti navdan s čim, npr. α) biti vnet od veselja, srčno se veseliti: gliscit tepentis lumina torva videns STAT. β) od kake strasti vnet biti, goreti, plameneti: ferro dulci (od bojaželjnosti) STAT.; z inf.: gliscis regnare superbus STAT. strastno želiš. - in-cēdō -ere -cēssī -cēssum
I. intr.
1. (pri)korakati, prihajati, hoditi: Pl., Ter., L., T., Sen. rh., Iuv. idr., non ambulamus, sed incedimus Sen. ph. hodimo z umerjenimi koraki, mediā socios incedens nave per ipsos V., regina Dido ad templum incessit V., beluam, quacumque incederet, omnia arbusta pervertere Ci., pedibus i. Iust., Suet., Plin. iun. peš; pesn.: incedunt pueri V. (o jezdecih) „prihajajo“; pren.: malitiae lenonis contra incedam Pl. se bom ustavil. Nav. se označuje način nastopanja, in sicer deloma s predik. določili, deloma z adv.: predikativno: quam taeter incedebat Ci., vagus incedit O., superbus i. H., etiam si pedes incedat L. peš, incedunt per ora vestra magnifici S. v največjem sijaju, košato, incedo … regina V. kot kraljica; adverbialno: caute i. Pl., magnifice i. L. mogočno, ponosno, i. molliter O. lahkotno (rahlo) hoditi (stopati), i. durius O. trdo (neokretno, okorno, nerodno) hoditi = hlačati, klestiti; z adv. acc.: grandia i. Amm. široko stopati, pednjati.
2. occ. (vojaško) prihajati, primikati se, hoditi, stopati, korakati, marširati: Cu., S. idr., incessit deinde, qua duxit praedae spes, victor exercitus L., castra mota sunt et agmen incedere coepit L., segnius incedebant Hispanorum signa L., incessit dux itineri et proelio T. za pot in boj pripravljen. Na vprašanje kam?: ad portas urbis i. L., in Romanos acrius i. S.
3. metaf. (sploh) priti (prihajati), prignati se, nastopiti (nastopati), nasta(ja)ti, zače(nja)ti se: Sil., Mel., ubi crepusculum incessit Col. ko se je zmračilo, postquam tenebrae incedebant T., foedum anni principium incessit T., ubi Romam legati venere, tanta commutatio incessit S., ubi pro modestia … vis incedebat T., cum tanta incessit in ea castra vis morbi L. je prišla nad … , je napadla … , pestilentia incesserat … in Romanos L.; occ.
a) (o govoricah) širiti se, iti: occultus rumor incedebat ea fieri haud invito imperatore T., toda: undique nuntii incedunt T. prihajajo.
b) (o afektih, čustvih) razširiti se, nastopiti, nastati, pojaviti se: incessit timor alicuius rei C., L. razširil se je strah na kaj, ubi formido illa decessit mentibus, lascivia atque superbia incessere S., incessit cupido (spes) z ACI: Cu., T., religio deinde incessit eos vitio creatos esse L.
c) z dat. personae: nad koga priti, napasti, obiti, obstreti, spreleteti, prevzeti: cura patribus incessit L., animis incessit formido Cu., incedebat deterrimo cuique licentia … T.
— II. trans.
1. iti -, stopiti kam: scaenam, maestos locos T., fontem … nando T.
2. metaf. (o čustvih, afektih) = s pomenom, navedenim pod I., 3., c): incessit omnes admiratio viri L. vse je prevzelo, vse je navdalo, patres timor i. L. je obšel, animos desperatio Cu., ipsum cupido incesserat urbis potiundae L., legiones seditio incessit T. med legijami se je razširil duh upora; podobno: eum valetudo adversa incessit T. bolehnost ga je napadla (je prišla nadenj).
Opomba: Sinkop. pf. incēstī: Pl. - in-crēbrēscō -ere -crēbruī, tudi incrēbēscō -ere -crēbuī (crēber) pogostejši, češči postajati: ubi videt increbrescere pugnas Sil.; metaf. rasti, naraščati, (pre)moč dobi(va)ti, močnejši postajati, (o)krepiti se, (raz)širiti se: ea consuetudo (disciplina) increbuit Ci., incipit … nemorum increbrescere murmur V., increbrescit ventus C., L. ali auster C. ali aura H. se (o)krepi, fama i. L., sermo i. Ci. postaja močnejši; z abl.: inerebrescere spiritu Val. Max. hitreje sapo zajemati (sopsti), late Latio increbrescere nomen V. se širi v Laciju; od tod: rem ad triarios redisse proverbio increbuit L. je prišlo v razširjen (navaden) pregovor; naspr.: quod iustitia rarescit, iniquitas increbrescit Tert.
- īn-fundō -ere -fūdī -fūsum
I.
1. vli(va)ti, (v)suti, (v)sipati v kaj: Cu., Iust., Sen. ph., Iuv., Petr., Cels., Lact., sincerum est nisi vas, quodcumque infundis, acescit H., ceris opus (z medom) infundite Ph. napolnite, infundam tibi poculum H. napolnim ti, sororis filio infudit venenum (sc. in poculum) Ci. je natočil, latices inserto cornu inf. V., faucibus singulos sextarios per cornu (lijak iz roževine) Col., aurum alicui in os Plin., aliquid in naribus, per nares Col. vbrizgniti (brizgati v ...), cinis in aurem infusus Plin., vino infusus Macr. pijan; med.: infuso humore mitescere Cu. s tem da vteka, Oceanus infusus in multos sinus Plin., maria infusa terrae Plin., amnis litori infusus Mel.
2. metaf. vli(va)ti, (na)polniti kaj s čim, (raz)širiti po čem: in aures orationem inf. Ci. kapati v, aliquid eiusmodi auribus eius inf. Amm., id patulis imperatoris auribus Amm., ex his quae didicit aliqua magorum sensibus Amm., per aures nunc voce nunc pectine cantum Sil., vitiosi principos vitia infundunt in civitatem Ci.; med. teči v, doteči (dotekati), priteči (pritekati), vdreti (vdirati), (pri)valiti se v kaj: populus circo infusus V., hinc agmina infusa in Graeciam Cu., infusa per artus mens V. razširjena, animus infusus in mundo Ci., homines humiliores in alienum genus infunduntur Ci. se vrivajo. —
II.
1. polivati, razli(va)ti: nimbum desuper infundam V., humeris infundere rores V., cera infusa tabellis O., merum super altaria Suet.
2. pren. (o stvareh, snoveh) nasuti, obsuti, posuti, razsuti (razsipati): iumentis hordea Iuv., pulverem Cat., nix infusa V., margaritas mare litoribus infundit Cu. meče bisere na obrežje, jo posiplje z biseri, sagittas infundere ratibus Cu. obsuti s puščicami, humeris infusa capillos O. z lasmi, ki se spuščajo po ramah; med. razli(va)ti se = razprostreti (razsprostirati) se: iam sole infuso V. že je bilo sonce razlilo svojo svetlobo, cum sol in aliquem clausum locum infusus est Sen. ph. je prodrlo, tepor solis infusi Plin. iun.; occ. (kakor „razlit“) ležati: coniugis infusus gremio V. ali collo infusa mariti (amantis) O. ovit(a) okrog vratu. - lābor1, lābī, lāpsus sum (prim. gr. ὀλιβρός spolzek, lat. lūbricus, stvnem. slīfan = nem. schliefen, schlüpfen smukniti, zmuzniti se) brez spotike, enakomerno, polagoma, lahno gibati se, od tod
1. zdrkniti, zdrsniti, (z)drčati, (z)drseti, (s)polze(va)ti, spustiti (spuščati) se navzdol ali navzgor, pasti (padati): quia continenter laberentur et fluerent omnia Ci. ker se vse giblje, involutae labuntur (cupae) C. se spustijo, demissum lapsi per funem V. spustivši se navzdol, lapsa cadunt folia V. se izmakne(jo) in pada(jo), lapsus ab arbore ramus O., stella de caelo lapsa V. padla, ki se je utrnila (= utrinek), stellas … videbis praecipitis caelo (po nebu, na nebu) labi V., sidera, quae vaga et mutabili ratione labuntur Ci. se lahno gibljejo (premikajo), signa videntur labier (= labi) adversum nimbos Lucr., sidera cuncta notat tacito labentia caelo (po nebu, na nebu) V., in Oceanum sidera lapsa cadunt Pr. padajo in zatonejo v Ocean (v morje), labi montibus (z gorá) Val. Fl., ex rupe Cu. s skale pasti, per gradus L. zvrniti se po stopnicah, in vanum manus lapsa Cu. je zamahnila, populus in diversa labitur Iust. se razkropi (razide, razhaja); (o kačah) lesti, plaziti se, viti se: anguis lapsus per aras V. ki se je spustila čez žrtvenike = plazeča se po žrtvenikih, perque sinus crebros et magna volumina labens O., pigraque labatur circa donaria serpens O., l. circum tempora, inter vestes et levia tempora O., non squamoso labuntur ventre cerastae Pr.; (o vodovju) teči, priteči (pritekati): sub magnā labentia flumina terrā V., diversis lapsi de partibus (po nekaterih rokopisih de fontibus) amnes O., l. e fontibus Cu., sub terras O., in caput (izvir) suum retro O., labuntur altis interim ripis (abl. qualitatis) aquae H., toda: sinistrā labitur ripā amnis H. teče (se preliva) čez levi breg, prius vasto labentur flumina ponto, quam … Pr., altissima quaeque flumina minimo sono labi Cu., cum labantur assidue flumina Sen. ph., vado labente V., T. če vodovje odteče; (o drugih tekočih stvareh) teči, priteči (pritekati), kaniti (kapljati): l. truncis cavis H. (o medu), quae … in proximum mare labuntur T. (o jantarju), pressus pavore sanguis tardius labebatur T., quid sit, quod guttatim faciat pluviam labi Arn.; (o solzah) (pri)teči, kaniti (kapljati), utrniti (utrinjati) se, pasti (padati): humor et in genas furtim labitur H., labitur ex oculis nunc quoque gutta meis O., lacrimae strictum labuntur in ensem O.; (o ladji) teči, pluti: labitur uncta vadis abies O.; (o plovečih) pluti: l. rate per aequora O., aquā Pr.; (o plavalcih) plavati: per aequora in magno mari, medio amne O.; (o letečih po zraku) (vz)leteti, (vz)plavati, splavati s česa, spustiti (spuščati) se s česa ali kam: voca Zephyros et labere pennis V., columba aëre lapsa quieto V., labere, Nympha, polo V. spusti se (splavaj) z neba, l. sub sidera V., pronum per aëra O., cum lenis aetheriis ad te modo laberer auris Val. Fl.; (o padajočih, umirajočih) pasti (padati), s česa zdrkniti, (z)drčati, zvaliti se (na tla), zvrniti (zvračati) se, zgruditi se: calor ossa reliquit; labitur V., labentis equo describit vulnera Parthi H., semianimem ali moribundum ex equo (s konja) labi L., multis labentibus ex equis aut desilientibus L., illa super terram (na zemljo, na tla) defecto poplite labens O., suffoso equo labitur T., sub onere labitur Petr. šibiti se (omagovati) pod bremenom, multi sine morte labuntur Petr.; od tod: laberis, Oebalide, primā fraudate iuventā O. = umiraš, ille oculis … solutis labitur Stat., labimur, i, Dorceu, miseram solare parentem Stat. = omedlevam, moči me zapuščajo; (o verigi, telesnih udih) ohlapno (mlahavo) viseti: lapsa catena Pr. nenapeta, tenuata de nexibus membra labuntur Ps.-Q.; poseb. o udih umirajočih oseb = pobesiti (pobešati) se, mlahavo viseti: caput labens et iam languentia colla levat Lucan., lapsae genae Sen. tr., mālae labentes Suet.; subst. n. pl.: firmamenta fluidorum ac labentium Sen. ph. oslabelih in ohlapnih stvari; (o oblačilih, orožju ipd.) pasti (padati), zdrkniti (zdrkavati): tergo velamina lapsa O., soluta ac velut labens undique toga Q., labentibus super corpus armis L., lapsasque lacertis sponte sua fama est nullo solvente catenas O.; (o zgradbah, skalah) nagniti (nagibati) se (k padcu), (z)rušiti se, sesesti (sesedati) se, posesti (posedati) se, udreti (udirati) se: labentes deorum aedes H., lapsuramque domum subeas O., lapso fundamento Cu., silex iam iam lapsura cadentique … adsimilis V.; (o očeh zaspanih, spečih oseb) skupaj (z)lesti, zatisniti (zatiskati) se, skleniti (sklepati) se, zaklopíti (zaklapljati) se: labentes ocelli, lapsi somno ocelli Pr.; poseb. o očeh umirajočih = medleti, stekleneti: labuntur frigida leto lumina V., labentes oculos condere (zatisniti, zatiskati) O., labentes oculi Q., Ps.-Q. — Pogosto pren.: ilico res foras labitur, liquitur Pl. denar mu steče iz hiše, se razblini, quia sunt (vitia) in lubrico incitataque semel proclivi labuntur Ci. spolzijo, labi per iter declive senectae O. polzeti; (o besedah, govoru) teči: brevitate et celeritate syllabarum labi putat verba proclivius Ci., oratio sedate placideque labitur Ci., (sermo eius) prosā incipit, versu labitur, pedestri oratione finitur Hier.; (o času) (po)teči, preteči, hiteti, miniti: labente die convivia quaerit V., tot iam labentibus annis V., labuntur anni fugaces H., assiduo labuntur tempora motu, non secus ac flumen O., labitur occulte fallitque volubilis aetas, ut celer admissis labitur amnis aquis O., cito pede labitur aetas O., tardo pede lapsa vetustas O.; (o življenjskem dihu, življenju) pojemati, giniti: Charicles … labi spiritum (Tiberio) nec ultra biduum duraturum T., Macroni firmavit labens anima T.
2. razlesti (razlezovati) se, širiti se, razširiti (razširjati) se, šiniti skozi kaj, prešiniti (prešinjati) kaj, vdreti (vdirati), prodreti (prodirati) v kaj: dolor lapsus ad ossa V., penitusque in viscera lapsum serpentis furiale malum (= venenum) V., frigus per artus labitur O., labique ut somnum sensit in artus O., l. in porticus T. (o ognju) preskočiti na stebrišča, zajeti stebrišča; occ.
a) = delabi s česa zdrkniti (zdrkavati), od česa odleteti (odleta(va)ti), mimo zdrkniti (zdrčati), mimo (vz)leteti: cum superiacta tela testudine laberentur T., ne adiectae voces laberentur atque errarent Ci. da se ne preslišijo; pren.: si viā lapsus est Sen. ph. če je zašel s prave poti, sed labor longius, ad propositum revertar Ci. (v govoru) predaleč zahajam od svoje zadeve; tako tudi: quin labebar longius nisi me retinuissem Ci., labi facultatibus Ulp. (Dig.) izgubiti svoje imetje, obubožati.
b) = elabi zdrkniti ven, izpasti: viscera lapsa O., Lucan., forte lapsa vox T. beseda, ki je slučajno ušla z jezika; (o osebah) izmakniti (izmikati) se, izmuzniti se čemu, iz česa uiti (uhajati): e manibus custodientium lapsus Cu., lapsum e custodia (drugi: elapsum custodiae) … pergere ad paternos exercitus … fingebant T.; pren.: ante … Ararim Parthus bibet … , quam nostro illius labatur pectore voltus V. prej … bo Part pil Arar kot mi iz srca izgine …
3. spodrkniti (spodrkovati), spotakniti (spotikati) se: agaso pede lapsus H., homini nequam lapso et ut allevaretur roganti: „Tollat te“, inquit, „qui novit“ Q.; od tod metaf.
a) (z)motiti se, lahkomiseln, objesten biti, grešiti, pregrešiti se: labi autem errare, nescire, decipi et malum et turpe ducimus Ci., errore communi lapsus est Ci., l. per errorem Ci. ep. ali errore Icti., propter imprudentiam Ci. ali imprudentiā L. imprudentiā in aliqua re Ci. ali l. imperitiā Icti., l. ambitione, casu, consilio, opinione, in officio Ci., numquam labēre, si te audies Ci. ep., in quo verbo lapsa consuetudo deflexit de via Ci., l. furore L., hac spe lapsus C., prevaran v tem upanju, verbo lapsus in ullo O. sem izustil kako nepremišljeno besedo, l. verbo Plin. iun., pravo favore labi mortales solent Ph., labi memoriā Sen. ph. spomin (komu) odpove, napačno se spomniti, (z)motiti se v svojem pomnjenju, mente lapsi Cels., Suet. blazn(ež)i, a vera ratione lapsi videntur Lucr. da so zašli …
b) nagniti (nagibati) se h komu, k čemu, skoraj pritegniti (pritezati, pritegovati) komu: labor eo, ut assentiar Epicuro Ci. nagibam se k temu, da bi pritrdil Epikurovemu nazoru, nekaj vabljivega vidim v Epikurovem naziranju, labi ad illos, qui … Ci.
c) (v kako stanje) priti (prihajati), zaiti (zahajati), zabloditi, zabresti, zagaziti v kaj: veremini, ne labar ad opinionem Ci. da zabredem v blodnjo, da zablodim, civitatum mores lapsi ad mollitiem Ci., labier (star. = labi) in vitium H., l. in errorem emendabilem L., omnia in externum morem lapsa sunt Cu., l. in gaudia Val. Fl., in adulationem T., in luxuriam, in segnitiam Iust., in somnum, in soporem Petr. zaspati.
d) nagniti (nagibati) se k padcu, polomu, propasti (propadati), (z)rušiti se, izginiti (izginjati), (iz)giniti, preminiti (preminevati): cum labentem et prope cadentem rem publicam fulcire cuperetis Ci., ferre praesidium labenti et inclinatae paene rei publicae Ci., equitem Romanum … experientiā patrimonii amplificandi labentem excepit, fulsit … Ci., labente iam re L., eo citius lapsa res est L. (o ugledu decemvirov), labente deinde paulatim disciplinā L., deinde ut magis magisque lapsi sint (sc. mores) L., lapsa fides O., vidi ego labentes acies Pr. umikajoče se bojne vrste, genus lapsum, lapsis rebus V., miserere domus labentis V., labens regia Iust.; subst. lāpsus -ī, m = nesrečnik, nesrečnež: qui sero lapsum revocatis amici Pr., regia, crede mihi, res est succurrere lapsis O.
Opomba: Pt. labundus 3 (okrepljen labens) valeč se, deroč: unda sub undis labunda Acc. ap. Non. - lātēscō1 -ere (lātus) širiti se, v šir(ino) iti, košatiti se: Cels., Col.
- mānō -āre -āvī -ātum
I. intr.
1. kapniti (kap(lj)ati), teči: Enn. ap. Macr., V., Lucr., Tib., Col., fons sub ilice manat O., non semper imbres manant in agros H., alvei manantes per latera T., patribus … manare gaudio lacrimae L., lacrimae, quae … laetitiā manant Q., licet illi plurima manet lacrima H., diu flevit manantibusque adhuc lacrimis … inquit Cu.; aliquid manat aliquā re kaj teče po čem, mezi (iz česa, po čem), kaj se cedi (curi, curlja, se solzi) iz česa, po čem: simulacrum sudore manavit Ci., culter manans cruore L. okrvavel, krvav; pren.: omne supervacuum pleno de pectore manat H. izgine; subst. manantia -ium, n (= gr. τὰ ῥεύματα) iztoki, izcedki, sluzenje: ulcerum m. Plin. ali samo manantia Plin. izcedki iz gnojne razjede.
2. metaf.
a) razli(va)ti se, širiti se, razširiti (razširjati) se, razpas(ova)ti se: aër, qui per maria manat Ci., multa a lunā manant Ci., sonitus manare per aures Lucr., manavit (sc. malum) per Latium Ci., tertia (sc. pars philosophiae), per omnes partes sapientiae manat et funditur Ci., fidei nomen manat longius Ci. je širšega obsega, ima širši pomen, rumor manat totā urbe L. ali per compita H.
b) iziti (izhajati), pri(haja)ti, izvirati, nasta(ja)ti: omnis honestas manat a partibus quattuor Ci., peccata ex vitiis manant Ci., a Socrate haec omnis philosophia manavit Ci. —
II. pesn. trans. točiti, pretočiti (pretakati), preli(va)ti, od sebe da(ja)ti, (iz)potiti: lacrimas marmora manant O., m. longam salivam Iuv., suco picem resinamque Plin., sudorem purpureum Plin.; pren.: fidis enim manare poëtica mella te solum H. da se samo iz tebe cedi pesniški med = da si samo ti pravi pesnik. - natō -āre -āvī -ātum (intens. in frequ. glag. nāre)
1. plavati: querquedulae natantes Varr. ap. Non., studiosissimus homo natandi Ci. ep., natare in Oceano Ci. ali in mari Cels. šalj. = pluti, natant aequore pisces O., natat uncta carina V., in portu fracta carina natat Pr. plava sem in tja, fracta classis et intra paucos dies natavit nova Sen. ph. je odplulo novo; pesn. trans. preplavati kaj, plavati kje, čez kaj, po čem: freta V., aquas Mart.; tudi pass.: quot piscibus unda natatur O.; subst. pt. pr. natantēs -ium (pesn. -um), f (sc. bestiae) plavajoče živali, živali plavalke = ribe: omne genus natantum V.
2. metaf. (o stvareh zaradi podobnosti gibanja oz. tvarine)
a) gibati se, (o vodovju) teči, pljuskati, plivkati, plajhati, valove gnati, valovati: Lucr., Tiberinus … campo liberiore natat O.; (o žitnem polju) zibati se, valovati: campi natantes V.; (o ognju) plati, plapolati, goreti: Lucr., niveo natat ignis in ore Stat.; (o obleki) mahedrati, plahutati, opletati: O.; (o listju, ki se je usulo) gibati se, zibati se: Pr.; (o tehtnici) omahovati: Tib.; (o nogi) gugati se, premikati se, drseti: ne vagus in laxa pes tibi pelle (v čevlju) natet O.; (o ptičjem letu) plavati, jadrati: quodque ausa volare ardea sublimis pinnae confisa natanti Lucan.; occ. α) plavati v čem, biti poplavljen, biti poln česa, imeti veliko česa, obilovati s čim; z abl.: natabant pavimenta vino Ci., omnia plenis rura natant fossis V., cum … sanieque exspersa natarent limina V., arva amnibus natant O., imbres, quorum modo cuncta natabant impulsu Lucan., quotiens haec ora natare fletibus et magnas latrantia pectora curas admota deprendo manu? Stat., natabant domus sanguine parvulorum Aug.; abs.: cuncta natabant (od dežja) Lucan., plana natant Sil. β) (o očeh pijanih, zaspanih, umirajočih ljudi) plavati = medleti, medel, mrtev, otrpel, tog biti, stekleneti: vinis oculique animique natabant O., iam moriens oculis sub nocte natantibus atra circumspexit O., natantia lumina V., comitis casu frendens labentia virgo membra levat parvāque oculos iam luce natantīs irrorat lacrimis Sil.; oculi natantes et quādam voluptate suffusi Q. milo gledajoče oči (govornika).
b) širiti se, razširjati se: summā parte terrae natantibus radicibus Col.
c) (v duševnem oziru) omahovati, omahljiv, nestalen, nestanoviten biti, negotov biti: tu mihi natare visus es Ci., pars hominum … urguet propositum; pars multa natat H., mutatio voluntatis indicat animum natare Sen. ph.; natant quaedam (sc. cognomina) Varr. - prae-oleō -ēre (prae in olēre) prej (za)dišati, prej (raz)širiti vonj: namque ut crocus ita somnus, priusquam prope adsit, longe praeolet longeque delectat Fr. — Star. soobl. prae-olō -ere; pren.: novisse mores me tuos meditate decet curamque adhibere, ut praeolat mihi, quod tu velis Pl. da mi prej zadiši = da prej zavoham (= zasledim, zaslutim).