sum1, esse, fuī, futūrus (glag. tvori svoje obl. iz dveh osnov: 1. iz pr. osnove *H1es-; ind. pr. (iz podedovane osnove *H1es-/H1s-) su-m [iz *som = *esom], osk. súm = skr. ás-mi = gr. εἰ-μί [iz *ἐσ-μί] = sl. sem = lit. esmì, esù = got. im; es [iz *es-si < *H1esi] = skr. ási = gr. εἶ [iz *ἔ[σ]-σι] = sl. si; es-t [iz *H1es-ti], osk. est, ist, umbr. est = skr. ás-ti = gr. ἐσ-τί = sl. je = lit. esti = got. in nem. ist; su-mus [iz *s-mos, *sə-mos] = skr. s-máḥ = gr. ἐσ-μέν = sl. smo; es-tis = skr. sthá = gr. ἐσ-τέ = sl. ste; sunt [iz *s-enti], osk. in umbr. sent = skr. sánti = gr. εἰσί [iz *σ-εντί, ἑντί], dor. ἔντι = sl. so = stvnem. sint = got. in nem. sind; cj. pr. [oz. opt.]: si-m, sī-s, si-t itd., stlat. siem, siēs, siet, umbr. sins = lat. sint = gr. εἴη-ν [iz *ἐσ-ίην] = got. sijau; inf. pr.: es-se, osk. ezum, umbr. ezom = gr. εἶναι [iz *ἔσ-ναι]; imp.: es, es-te, es-tō [osk. estud], es-tōte, su-ntō = gr. ἵσ-ϑι, ἔσ-τω, ἔσ-των ali ἔσ-τωσαν; pt. pr. sprva *sēns, sentis [prim. ab-sēns, prae-sēns], pozneje so analogno po gr. ὤν, ὄντος [epsko ἐών iz *ἐσ-ών] tvorili obl. ēns, entis; star. incoh. escit = erit, escunt = erunt. Med dvema vokaloma se s spreminja v r (rotacizem): v ind. impf. er-am [nam. *es-am], er-ās, er-at itd. = gr. ἦν [iz *ἔ[σ]ην ali epsko ἦα [iz *ἦσα]; v fut. erō [nam. *esō], eri-s, eri-t itd. = gr. ἔσ-ο-μαι, ἔσῃ [ἔσει], ἔσται; prim. še epsko cj. pr. ἔω [iz *ἔσω]. 2. vse druge obl. tega glag. se tvorijo iz izposojene osnove *fu- [gl. fuō]: ind. pf. fuī [stlat. fūvī, fūī], cj. pf. fuerim, inf. pf. fuisse; ind. plpf. fueram, cj. plpf. fuissem; cj. impf. forem [iz *fu-sem], forēs, foret itd.; fut. II. fuerō; pt. fut. futūrus -a -um; inf. fut. futūrum -am -um esse, futūrōs -ās -a esse ali kratko fore [iz *fu-se, fu-re])
I. kot samostojen glag. (verbum substantivum)
1. biti, tu biti, bivati, imeti svojo bit (svoje bitje), biti na voljo (na razpolago), živeti, biti živ, obstajati, trajati, (z)goditi se, vršiti se, primeriti (primerjati) se, potekati ipd.: me fuisse quam esse mavelim Pl., Pompeius vir omnium, qui sunt, fuerunt, erunt, princeps Ci., homini omnium, qui sunt, qui fuerunt, qui futuri sunt, nequissimo Ci. ep., Homerus, qui multis ante saeculis fuit Ci., nec enim dum ero, angar ullā re Ci. ep., esse pro teste Ci., O. biti za pričo, veljati za pričo, rege sub hoc Pomona fuit O. je živela, est genitor Peleus O., sive erimus seu nos fata fuisse volunt Tib.; nullus sum, es, est, nulli sunt Kom., Ci. ni me, ni te, ni ga, ni jih, propadel sem (si, je), propadli so, po meni (tebi, njem, njih) je (prim. gr. ὄλωλα), alteri nulli sunt Ci. drugih ni = drugi so pomrli, me nusquam aut nullum fore Ci.; tako tudi: ergo nunc Dama sodalis nusquam est? H. torej … Dama (Dame) zdaj ni (nikjer) več = torej je … Dama umrl? S stvarnim in abstr. subj.: quid est tibi? Ter., esse ea dico, quae cerni tangive possunt Ci., dum hiems est Ci., solis defectio fuit Romulo regnante Ci., dum fortuna fuit V., est locus V., est nemus, via O., non galeae, non ensis erant O. ni bilo ne čelad ne meča, silentium erat L., neque enim est periculum Ci., periculum erat N., effecit, ut esset pecunia N. da je bil denar na voljo, apparuit, nisi ille fuisset, Spartam futuram non fuisse N. da bi bila Sparta izgubljena. V logičnem pf.: fuimus Troes, fuit Ilium V. bili smo … , bil je … (zdaj pa nas … , zdaj pa ga ni več), sed fortuna fuit V., fuit, cum hoc dici poterat L. bil je čas (pa ga zdaj ni več) = minil je čas.
2. occ.
a) (s subjektnim relativnim stavkom) sunt qui so ljudje, ki = nekateri, marsikateri, marsikdo, est qui, est quod je tu pa tam kateri, ki, je tu pa tam kaj, kar = ta in oni, to pa ono, marsikdo, marsikaj, redko (o stvareh) sunt quae = nekatere (marsikatere) reči, marsikaj; α) z ind., ki poudarja dejstvo (dejansko kakovost): sunt qui volunt te conventam Pl., sunt qui scripserunt Varr., sunt qui piscibus … vivere existimantur C. so nekateri, o katerih se misli, da … = o nekaterih se misli, da … , sunt quibus in satira videor nimis acer H., sunt quos genus hoc minime iuvat H., est qui nec … pocula Massici nec partem solido demere de die spernit H., sunt tamen, quae praeterii Ci. ep.; pesn.: est quibus Eleae concurrit palma quadrigae Pr. Subj. nekoliko bolj določen: sunt enim quidam qui molestas amicitias faciunt Ci., sunt autem bestiae quaedam, in quibus inest aliquid simile virtutis Ci., fuere tamen … complures, qui ad Catilinam initio profecti sunt S., permulta sunt, quae dici possunt Ci. β) pogosteje s cj., ki zaznamuje le namišljeno posledico ali kakovost sunt (sc. tales) qui (= ut ii), est (sc. talis ali is) qui (= ut is), redkeje (o stvareh) sunt quae, est quod: sunt qui discessum animi a corpore putent esse mortem Ci., est quod differet inter iustitiam et verecundiam Ci., fuere ea tempestate, qui dicerent S., sunt qui crustis et pomis viduas venentur avaras H., fuit et qui suaderet appelationem mensis Augusti in Septembrem transferendam Suet. Subj. nekoliko določnejši: sunt autem quidam e nostris, qui haec subtilius velint tradere Ci., erat porro nemo, in quem ea suspicio conveniret Ci., sunt non nullae disciplinae, quae officium omne pervertant Ci., tria sunt, quae sint efficienda dicendo Ci., sunt delicta tamen, quibus ignovisse velimus H., sunt verba et voces, quibus hunc lenire dolorem possis H. Včasih stojita ind. in cj. v isti periodi oz. pismu: quamquam non nulli sunt in hoc ordine, qui aut ea, quae imminent, non videant aut ea, quae vident, dissimulent. Qui spem Catilinae mollibus sententiis alluerunt coniurationemque nascentem non credendo corroboraverunt Ci. (Orat. in Catilinam 1, 30), vestīs Gaetulo murice tinctas sunt qui non habeant, est qui non curat habere H. (Epist. 2, 2, 181—182; prim. tudi H., Epist. 2, 2, 128—135). Za zanikanim esse stoji v zanikanem stavku nav. quin (nam. qui non): est fere nemo, quin acutius vitia in altero quam recta videat Ci., toda: nemo erit, qui nesciat Ci. — Podobni izrazi so: est ubi α) (krajevno) je kraj, kjer: est ubi plus tepeant hiemes … ? H. β) (časovno) je (tak) primer, da = primeri se, da … = nekaterikrat, včasih: erit ubi te ulciscar, sei (= si) vivo Pl., est ubi id isto modo valeat Ci., interdum vulgus rectum videt, est ubi peccat H.; est cum = (časovno) est ubi: est cum non est satius Corn.; est unde: est unde haec fiant Ter.; est quod je razlog (povod, vzrok), da … , non ali nihil est quod, non ali nihil est cur ni razloga (povoda, vzroka), da … : nam est quod invisam domum Pl., est quod me transire ad forum iam oportet Ter., est quod referam ad consilium L. imam vzrok, da … , etsi magis est quod gratuler tibi quam quod te rogem Ci. ep., nihil est illic quod moremur diutius Ter., nihil est quod extimescas Ci. ep. ali quod timeas non est O. nimaš se česa bati, non est quod multa loquamur H., quare non est cur eorum qui se studio eloquentiae dediderunt spes infringatur Ci., superiori epistulae quod respondeam nihil est Ci. ep.; redkeje v enakem pomenu est ut: ille erat ut odisset Ci. je imel vzrok sovražiti (da sovraži, za sovraštvo), magis est ut ipse moleste ferat erasse se Ci.
b) (s subjektnim inf.) svobodno je, dovoljeno je, mogoče je, more se, da se, sme se: Ca., Ter., Val. Max., Dig. idr., est gaudia prodentem vultum celare H., unde laboris plus haurire mali est H., neque est te fallere quicquam V., quae contingere non est corpore, sint animo cuncta videnda meo O., nec non et Tityon, Terrae omniparentis alumnum, cernere erat V., ut coniectare erat intentione vultūs T., verbo obiecta verbo negare [satis] sit L., nec sit mihi credere tantum! V. o da bi ne smel verjeti v kaj tako groznega!, ne tibi si[n]t duros montes et frigida saxa, Galle, neque expertos semper adire lacus Pr., nec tibi sit duros acuisse in proelia dentes Tib., fuerit mihi eguisse aliquando pretium tuae amicitiae S.
c) (subj. je zahtevni stavek) est ut je, da … , primeri (zgodi) se, da … , nanese, da … : „est“ inquit „ut dicis, Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant praecepta dicendi … “ Ci., quando denique fuit ut quod licet non liceret? Ci., est ut viro vir latius ordinet arbusta sulcis H., non est igitur, ut mirandum sit Ci. ni torej, da bi se človek čudil, ni se torej treba čuditi, neque est, ut putemus Plin. ni, da bi verjeli, ne smemo verjeti. Za zanikanim esse stoji v zanikanem stavku tudi quin: numquam est enim, quin aliquid memoriae tradere velimus Corn. Poseb. pogosto je opisovanje inf. fut. act. in inf. fut. pass. s fore ut ali futurum esse ut (gl. tudi fuō): clamabant fore, ut ipsi se di immortales ulciscerentur Ci. To opisovanje je običajno nam. (redkega) inf. fut. pass.: futurum esse paucis annis, uti omnes ex Galliae finibus pellerentur C., exaudita vox est a luco Vestae … futurum esse, nisi provisum esset, ut Roma caperetur L.; opisovanje je nujno pri glag. brez sup.: spero fore ut perspiciam Ci. ep., spero fore studiis non solum amicorum sed etiam alienorum ut vi resistamus Ci. ep.
3. (s krajevnimi določili) kje bi(va)ti, nahajati se, muditi se: esse in castris Ci., N., in hortis, in publico, Romae Ci., Athenis Ci. ep., nonne mavis tuae domi esse? Ci. ep., esse in foro, in vinclis N., ante oculos esse O., non est Bacchus in illis O. Bakha ni med njimi, si foret in terris H. = ko bi še živel; esse in aliquo loco včasih = kje biti (stati) zapisano: est in lege Ci., quid enim fuit in illis (sc. litteris) praeter querelam temporum? Ci. ep., quamquam est in (sc. Catonis) Originibus (z ACI) Ci., erat (fuit) in fatis O. v knjigi usode stoji zapisano, v knjigi usode je določeno. Z adv. loci: nisi prius a vobis impetraro … ut hic sitis hodie Ci., hostes prope sunt L., procul este V., O. ali este procul Mart. oddaljite se, caput est (leži) a corpore longe O. Z abstr. subj.: in Miltiade erat cum summa humanitas, tum mira communitas N., quantum in te fuit L. kolikor je bilo na tebi = kolikor je bilo odvisno od tebe = kolikor je bilo v tvoji moči; tako tudi: quod in familia nostra fuit, praestitit S. Pomni še rekla:
a) esse in aliquo O. biti (tičati) v kom, v podobi koga, spremenjen biti v koga
b) esse ad ali apud aliquem biti, muditi se pri kom = biti, muditi se na domu ali v hiši koga, priti na obisk h komu, obisk(ov)ati koga: tum ad me fuerunt (po novejših izdajah ferunt) Varr. ap. Non., fuisti igitur apud Laecam illa nocte Ci., fuit (sc. Curio) ad me sane diu Ci. ep., quorum sint legati apud se C., sub uno tecto esse atque ad eosdem penates L., apud me sis volo Ter. da si pri meni na kosilu; nam. krajevnega določila (z ad ali apud) tudi esse cum aliquo biti s kom = α) biti v hiši ali sobi koga: me te oblectes, mecum tota sis Ter., quam vellem Menedemum invitatum, ut nobiscum esset Ter. da bi bil pri meni na kosilu, essetne quis intus cum Caesare Suet.; dvoumno: tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; erit enim mecum (a) z menoj in b) na moji strani), si tecum erit Ci. β) skupaj biti, družiti se s kom, občevati s kom: erat cum eo quidam ex Arcadia hospes N., eram cum Stoico Diodoto Ci., complectar eius familiarissimos, qui … multumque mecum sunt Ci. ep., erat nemo qui cum essem libentius quam tecum et pauci quibuscum essem aeque libenter Ci. ep., secum esse Ci. zase biti (živeti). γ) biti (živeti) skupaj s kom, stanovati pri kom, oženjen biti s kom, omožena biti s kom: Pl., O. idr., cum hac si qui adulescens forte fuerit Ci., cuius soror est cum P. Quinctio Ci.
c) esse ab aliquo biti čigav, biti na strani koga, biti pristaš koga, držati s kom (prim. stare ab aliquo): esne tu annon es ab illo milite Macedonio? Pl., ab Andriast ancilla haec Ter., erat enim ab isto Aristotele Ci., erant (sc. epistulae) abs te Ci. ep., vide, ne hoc … totum sit a me Ci. da … ne govori zame; podoben pomen ima besedna zveza esse pro aliquo biti za koga, biti (hoditi) komu v dobro ali v hvalo, biti (priti) komu prav, biti komu v prid ali v uspeh: iudicia … partim nihil contra Habitum valere, partim etiam pro hoc esse Ci.
d) esse in aliquem locum iti kam in biti tam, oditi kam in biti tam: Pl., fui hodie in funus Petr. šel sem danes na pogreb = danes sem bil na pogrebu, quo die in Tusculanum (po novejših izdajah in Tusculano) essem futurus Ci. ep., ex eo tempore res esse in vadimonium coepit Ci., in vulgus gratus ali in vulgus ignotus Ci. ep. (pri) ljudstvu. Metaf. (v kakem stanju) biti, nahajati se, živeti: esse in noxa Ter., in mora Ter. zamudo povzročati, hominem video … non modo in aere alieno nullo, sed in suis nummis multis esse et semper fuisse Ci. da ni le brez dolga, temveč da je in da je bil vedno zelo petičen, alicui in amore atque deliciis esse Ci. ljub in drag biti komu, esse in officio Ci., in magna spe Ci. ep. v dobri (trdni) nadi biti, trdno upati, (za)trdno se nadejati, summo in honore Ci. zelo spoštovan (veljaven, uveljavljen) biti, in laudibus Ci. ali in summa laude M. (zelo) sloveti, in magno nomine et gloria Ci. imeniten in slovit biti, in magna gloria magnisque opibus L. zelo slovit in premožen (imovit) biti, in honore, in pretio H., in summa infamia, in probris, in vitio, in iniustitia, in tanta maestitia, in servitute Ci., in invidia S., O. osovražen biti, mrzek biti, vzbujati ne(je)voljo, in periculo N., in ingenti periculo L., in ambiquo, in dubio O. biti v dvomih, dvomiti, in incerto S., T., Auct. b. Alx. biti negotov, in crimine O. veljati za krivega, imeti se za krivega, in pace L., in laxa … toga Tib.; poseb.: si quid eo fuerit Pl. (evfem.) ko bi se mu kaj pripetilo, quidnam se (abl.) futurum esse L. kaj neki da bo z njim; pomni frazo: in eo est, ut na tem je, da: cum iam in eo esset, ut oppido potiretur N.
e) biti v čem ali pri čem, stati na čem, odvisen biti od česa, zaviseti od česa: res erat non in opinione dubia Ci., totum in eo est, ut … Ci., omnem reliquam spem in impetu esse equitum L., auxilium est in aliquo C., vestroque in numine Troia est V. in od vaše volje je odvisna Troja, vivat an ille occidat, in dis est O. je v božjih rokah, non est in medico semper, ut … O., tudi: quoniam totum in eo sit, ne contrectentur pocula Col., totum in eo est, quod … Ci. ep.
4. (z načinovnim adv.) biti kakšen, imeti se kako, goditi se kako (komu): sic (tak) sum, ut vides Pl., si ita (tak) es, ut ego te volo Pl., postquam haec [c]aedīs ita erant ut dixi tibi Pl., ita sunt res nostrae Ci. v takem položaju so, na tem so, sic vita hominum est Ci., sic, inquit, est Ci. meni se dobro godi, pulchre ut simus Pl. da nam bo dobro, pulchre fuerit tibi H., est pulchre tibi cum tuo parente Cat., quare non tibi sit bene ac beate? Cat., non, si male nunc, et olim sic erit H., frustra id inceptum Volscis fuit L., dicta impune erant T. niso bile podvržene kazni, niso bile deležne kazni, niso bile kaznovane; poseb. pogosto sat ali satis est (za)dosti je, dovolj je: nam mihi facti fama sat est V., sed periisse semel satis est V.; tako tudi terrorum et fraudis abunde est V.
5. v resnici, (za)res biti, v moči (veljavi) biti, veljati, imeti moč ali veljavo: neque testimonii dictio est Ter., neque provocatio erat L., (sc. consules) quorum cognitio et iudicium fuit Ci. ep., si sum regina O., est, ut dicis, Cato Ci. je tako, sicut est ali sicut erat O., Ci. kakor je res, kakor je res bilo, sunt ista, Laeli Ci. to je res tako, nihil horum est, iudices Ci. nič od tega ni res, quod, ut est, hebes esse videtur O., sic est: acerba fata Romanos agunt H. res je tako!, sit ita ali sit quidem bodi tako, bodi; tudi: sit sane ita Ci.; še pogosteje esto (= εἶεν) toda bodi tudi, bodi, naj bo, dobro (kot dopustilo, kadar se v govoru prehaja k čemu znamenitejšemu, pri tem pa se aktualna tematika obravnava kot manj pomembna): esto; ipse nihil est, nihil potest; at venit paratus cum subscriptoribus exercitatis et disertis Ci., non dabitur regnis (esto) prohibere Latinis atque immota manet fatis Lavinia coniunx: at trahere atque moras tantis licet addere rebus V., sedit qui timuit, ne non succederet. Esto. Quid? Qui pervenit, fecitque viriliter? H.; z ACI: verum esto aliis alios rebus studiisque teneri: idem eadem possunt horam durare probantes? H.
6. na razpolago (voljo) biti; od tod
a) z dat. personae alicui aliquid est komu biti kaj = kdo imeti kaj: Kom. idr., pater est mihi Iuppiter ipse O., mihi Tantalus auctor (sc. est) O., est mihi nonum superantis annum plenus Albani cadus H., quo nunc iter est tibi? H. kam ti je pot? kam gre tvoja pot? kam te nese pot? kam greš?, amicorum neque nobis neque quoiquam omnium satis fuit S., nisi iam tum esset honos eloquentiae Ci., mihi est in animo Ci. kanim, nameravam, fides alicui est L. zaupa (verjame) se komu, di, quibus imperium est pelagi V., sunt mihi semidei, sunt (anafora) rustica numina, Nymphae O., spes mihi fuit O., his erat inter se de principatu contentio C.; tudi est alicui aliquid cum aliquo: est igitur homini cum deo similitudo Ci., cum quo ei hospitium erat N., nobis cum Faliscis … societas non est L.; res est alicui cum aliquo, tudi brez subst. res = kdo imeti s kom opravka, kdo imeti opraviti s kom, kdo biti s kom v zvezi: quod si tibi res sit cum eo lenone, quo mihist Ter., tecum enim mihi res est, T. Rosci Ci., cum homine edaci tibi res est Ci. ep., cum senatore res est Ci. ep., cum his mihi res sit, qui eruptionem probant C., quod cum duce haudquaquam Flamini Sempronique simili futura sibi res esset L., tecum nil rei nobis … est Ter., sibi cum illa … posthac nihil futurum Ci., si mihi tecum minus esset quam est cum tuis omnibus Ci. ep.; frazi nomen est alicui „komu biti (kako) ime“ ali „kdo se (kako) imenovati“ dostavlja Ci. ime nav. v nom., L. večinoma v dat., poklas. lat. tudi v gen.: Hecyra est huic nomen fabulae Ter., altera autem est urbs Syracusis, cui nomen Achradina est Ci., fons aquae dulcis, cui nomen Arethusa est Ci., nomen Mercuriost mihi Pl., Troia et huic loco nomen est L., pagoque Troiano inde nomen est L., leges decemvirales, quibus tabulis duodecim est nomen L.; tako tudi: P. Cornelius Scipio, cui postea Africano fuit cognomen L. (prim. S. Iug. 5) ki je imel pozneje priimek Afriški. K dat. personae utegne pristopiti še kak atribut: plebi militia (sc. esse) volenti putabatur S., quibus bellum volentibus erat T., ut quibusque bellum invitis aut cupientibus erat T. proti volji ali po volji. Elipt.: quae tibi causa viae (sc. est)? O., quid tibi cum armis? O.
b) z dat. personae in dat. rei ali samim dat. rei komu v (za, kot) kaj biti, komu v (za, kot) kaj rabiti, komu v (za, kot) kaj služiti: mihi impedimento estis Ter., esse alicui auxilio, praesidio, curae C., esse laudi S., esse gloriae N., esse ludibrio L., esse usui C., N., rem esse testimonio Ci., satis magno argumento esse debet, quod … Ci., accusant ii, quibus occidi patrem Sex. Rosci bono fuit Ci. je bilo v korist; elipt.: cui bono (sc. est)? Ci., quae victoria tantae fuit Atticis laetitiae, ut … N., huic nemus est odio O. ta sovraži gaj, sibi oneri esse O. sam sebi biti v nadlego, sam sebi biti preveč, radix eius vescendo est decocta Plin., quae humori extrahendo sunt Cels., quae esui et potui forent Gell., quae esui potuique sunt Dig.; pesn.: hoc iuvat et melli est H. to je sladko kot med, to je medenosladko. —
II. Kot vezni glagol (verbum copulativum)
1. (vežoč kot vez (copula) s subj. raznovrstna predikatna imena) biti: aureus axis erat O., homines mortales sunt Ci., loci natura erat haec C., Demetrius iis unus omnia est L., omnia pontus erat O., tota domus duo sunt O., nos numerus sumus H., captivi militum praeda fuerant L., mors ultima linea rerum est H., omnium rerum mors est extremum Ci. ep. Pogosto razlagajoč id est, hoc est to je, to se pravi: at Orpheus, id est imago eius, ut vos vultis Ci. in scaena, id est in contione Ci., ut aegritudine opprimatur, id est miseriā Ci., vos autem, hoc est populus Romanus … satis habebatis animam retinere S. Vez je pogosto izpuščena, poseb. v obl. est, sunt in esse, in to ne le v pregovorih in rekih (kot npr.: quot homines, tot sententiae: suos quoique (= suus cuique) mos Ter., summum ius summa iniuria Ci. idr.), ampak tudi sicer, zlasti pri pesnikih, pa tudi v dobri prozi, v kateri sta npr. inf. pf. pass. in inf. fut. večinoma brez vezi esse: quo res summa loco (sc. est), Panthu? V., linquenda tellus (sc. est) H., habenda ratio valetudinis (sc. est), utendum exercitationibus modicis (sc. est) Ci., hostibus belloque gratiam habendam (sc. esse) L., suspicor has quoque somni (sc. esse) O., Poeni foedifragi (sc. sunt), crudelis Hannibal (sc. est), reliqui iustiores (sc. sunt) Ci., egressus e castris iure iurando se solutum (sc. esse) putabat Ci., quod iam pridem factum (sc. esse) oportuit Ci., si vim facere conentur, (sc. se) prohibiturum (sc. esse) ostendit C., a Pyrrho perfuga senatui est pollicitus se venenum regi daturum et eum necaturum (sc. esse) Ci.; redkeje se izpuščajo druge obl.: ad arcem oppidi praesidium hostium (sc. erat) S., nec vero in armis praestantior (sc. fuit) quam in toga Ci., nomen quod et ante (sc. fuerat), remansit O., potest incidere contentio, utrum honestius (sc. sit) S., dolus an virtus (sc. sit), quis in hoste requirat? V., videret, ut, quibus lingua prompta ac temeraria (sc. esset), aeque in pugna vigerent manus L.
2. predikatno ime je opisano
a) s posesivnim gen. biti čigav, spadati kam, pripadati komu ali čemu, podvržen biti komu ali čemu: neque se iudicare Galliam potius esse Ariovisti quam populi Romani C., praeter Capitolium atque arcem omnia haec hostium erant L., cuius tum fasces erant L., qui Romanae partis erant L., ut semper optimarum partium esset N., ea civitatis Rhodiorum essent L., Dolopes numquam Aetolorum fuerant, Philippi erant L., eiusdem civitatis, aetatis esse N., Ptolemaeus propter aetatem alieni etiam tum arbitrii erat L. je bil pod tujim vodstvom (oblastjo); occ. α) (v zvezi s totus ali brez njega) biti čigav = vdan biti komu ali čemu, ozirati se na koga ali kaj, (po)brigati se za koga ali kaj, poskrbeti za koga, kaj: me Pompei totum esse Ci. ep., plebs novarum rerum atque Hannibalis tota esse L., hominum, non causarum toti erant L., eorum hominum Attalus erat L., suarumque rerum erant omissā publica cura L. β) alicuius est s pron. subj. n. ali s subjektnim inf. ali celim stavkom = stvar (lastnost, značilnost, svojstvo, navada, naloga, opravilo, dolžnost, dokaz, znamenje) koga, česa biti, pristajati komu, čemu, kazati ali pomeniti koga, kaj, primerno biti za koga, kaj: id negavit sui esse consilii N. da to ni stvar njegove sodbe, da to ne pristoji njegovi sodbi, est igitur adulescentis maiores natu vereri Ci., cuiusvis hominis est errare Ci. vsak človek se lahko moti, est enim sapientis iudicis … semper, … quid lex et religio cogat, cogitare Ci., an cuiuslibet auris est exigere litterarum sonos? Q.; redkeje z ut: est miserorum, ut malevolentes sint Pl., negavit moris esse Graecorum, ut in convivio virorum accumberent mulieres Ci., est enim hoc Gallicae consuetudinis, uti … cogant C. to spada h galskim navadam, to je galska navada. Nam. gen. osebnih zaimkov se uporablja n. sg. svojilnih zaimkov: est tuum … videre, quid agatur Ci., fuit meum quidem iam pridem rem publicam lugere Ci. ep.
b) z gen. qualitatis biti kakšen, imeti kako lastnost, pripraven, uporaben, raben, sposoben biti za kaj, biti zmožen česa, zmoči: tam nulli (nullius) consili sum Ter. tako brez nasveta sem, prav nič si ne znam svetovati, me timidum, nullius animi, nullius consili fuisse confiteor Ci., disputatio non mediocris contentionis est Ci., haec iumenta (konji) cotidianā exercitatione, summi ut sint laboris, efficiunt C. da so zmožni največjega napora, potestatis suae esse L. biti sam svoj, biti samostojen, sentiebat se Alcibiade recepto nullius momenti apud exercitum futurum N., sui roboris esse O., tantae molis erat Romanam condere gentem V. tako težko je bilo, refer … cuius fortunae, quo sit patre H., (sc. Claudius) somni brevissimi erat Suet.; z gen. gerundivi biti, biti, rabiti ali služiti kot (za, v) kaj, biti zmožen (sposoben) kaj narediti (storiti), móči kaj narediti (storiti): victoria non ferendae invidiae erit O., quae res evertendae rei publicae solent esse Ci., regium imperium, quod initio conservandae libertatis atque augendae rei publicae fuerat S., quae temere agitassent, ea prodendi imperii Romani, tradendae Hannibali victoriae esse L.; nam. gen. tudi dat. gerundivi ali gerundii: oneri ferendo esse L. móči nositi breme, tu nec solvendo eras nec … Ci. nisi mogel niti plačati niti … , nec tamen solvendo aeri alieno res publica esset L., illud quaero, sintne ista praedia censui censendo Ci. ali so … zmožna cenitve (popisa) = ali se lahko štejejo … za civilnopravno last, qui cultus habendo sit pecori … canere incipiam V. kakšna skrb (kakšna nega) je potrebna pri živinoreji, kako gleštanje je potrebno pri živinoreji; s praep. ad: vinum murteum est ad alvum crudam Ca., valvae, quae olim ad ornandum templum erant maxume Ci., res, quae sunt ad incendia C.; occ. α) z gen. pretii (gen. nedoločne cene ali cenitve) biti vreden, biti kake vrednosti, imeti vrednost, veljati, stati: a me argentum, quantist (sc. servus), sumito Ter., qui (sc. ager) nunc multo pluris est, quam tunc fuit Ci., frumentum tanti fuit, quanti iste aestimavit Ci.; pren.: pluris est oculatus testis unus quam auriti decem Pl., magni mihi erunt tuae litterae Ci. ep., mea mihi conscientia pluris est quam omnium sermo Ci. ep., videbant Eumēne recepto omnes prae illo parvi futuros N., aliquid est tanti, est mihi tanti gl. tantus; določena cena stoji v abl. pretii: mille sestertiis esse Ci., sal erat sextante L. je stala en sekstant; vendar tudi: emere denario, quodsi mille denarium Ci., agellus erat centum milium nummum Plin. iun. β) z gen. mere ali vsebine (določene z atributivnimi števniki) biti (toliko in toliko) česa, sestajati iz česa, biti sestavljen iz česa, meriti, obsegati, v sebi imeti, imeti, šteti: quorum erat quinque milium numerus C., spatium est pedum sescentorum C., huius (sc. Xerxis) enim classis mille et ducentarum navium longarum fuit N., via erat dierum fere decem N. je bila dolga skoraj deset dni hoda, annumque (sc. Caesar) ad cursum solis accomodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset Suet., annorum octoginta esse N. imeti 80 let, biti star 80 let.
c) z abl. qualitatis biti (z gen. kakovosti), imeti kaj (na sebi ali v sebi): aetate eā sum Ter. te starosti sem, v teh letih sem, esse capite operto Ci., esse aegro corpore Ci. biti bolan, tenuissima valetudine esse C., simus eā mente Ci., fac animo magno sis Ci., bono (alieno) animo esse in aliquem Ci. biti dobrohoten (zlohoten) do koga, esse ingenti magnitudine corporum C., summā iracundiā esse C. biti zelo nagle jeze, biti zelo jezljiv, hi (sc. uri) sunt … figurā tauri (gen.) C., staturā fuit humili (sc. Agesilaus) et corpore exiguo N.
d) s predikativnimi prepozicionalnimi izrazi; s subjektom identično predikatno ime je izpuščeno: is liber, qui est de animo (sc. liber) Ci. ki razpravlja o duši, v katerem se razpravlja o duši, in libris, qui sunt de natura deorum Ci., haec omnis, quae est de vita et de moribus philosophia Ci. ki se tiče življenja, ki zadeva življenje (= etika); od tod potem biti, sestajati, biti sestavljen iz česa: domus est ex aere (= aënea) O., de duro est ultima (sc. proles) ferro (= ferrea) O., sed et haec de plebe (= plebeia) fuerat O., dactylus, qui est e longa et duabus brevibus Ci., temeritas ex tribus brevibus et longā est Ci.
e) s predikativnimi časovnimi adv.: sunt procul ab huius aetatis memoriā Ci., non solet esse diu Pr. dolgo trpeti (trajati). —
III. kot pomožnik (verbum auxiliare) = biti, ki se uporablja za tvorbo opisnih pasivnih glagolskih oblik, in sicer v zvezi s pt. pf. za opisovanje ind. in cj. pf. in plpf. pass. in pass. ind. fut. II: scriptum -am -um esse, scriptus -a -um sum (sim, eram, essem, ero), v zvezi s pt. fut. act. in z gerundivom ter za tvorbo aktivne oz. pasivne opisne sprege (coniugatio periphrastica activa et passiva): scripturus -a -um sum (sim, eram, essem, fui, fuerim, ero itd.) oz. scribendus -a -um sum (sim, eram, essem, fui, fuerim, ero itd.). Pt. pf. v zvezi z esse izraža kot pf. ali plpf. historicum v preteklosti dovršeno oz. pred kakim drugim preteklim dejanjem dovršeno dejanje: epistula scripta est, scripta erat pismo je bilo napisano, pismo je bilo napisano (prej); kot pf. ali plpf. logicum pa sedanje oz. preteklo stanje: epistula scripta est pismo je pisano, epistula scripta erat pismo je bilo pisano. K pt. pf. pa lahko pristopi pomožnik tudi v obl. fui, fuerim, fueram, fuissem za izražanje preteklega stanja: epistula scripta fuit pismo je bilo pisano, scripta fuerat (fuisset) je bilo (bi bilo) pisano; prim.: cui (sc. aquilae argenteae) domi tuae sacrarium constitutum fuit Ci., consulares, qui tibi persaepe ad caedem constituti fuerunt Ci., si qui foederatis civitatibus adscripti fuissent Ci., Literni monumentum monumentoque statua superimposita fuit L., bis tibi triceni fuimus vocati Mart. V avgustejski in poklasični, pri deponentnikih pa tudi že v predklasični dobi so začeli mešati in zamenjevati oba sklada: miratus fui, oblitus fui (= miratus sum, oblitus sum) Pl., Leontinorum … nemo post captam urbem violatus fuerat (= violatus erat) L., quid enim tandem passurum fuisse filium suum … si fusus, fugatus, castris exutus fuisset (= … exutus esset) L., Manto per medias fuerat … vaticinata vias (= erat vaticinata) O., frustratus (pass.) fuit (= frustratus est) Gell., proeliatum (pass.) fuit (= proeliatum est) Iust.; pt. pf. najdemo tudi v zvezi s fuero nam. ero (toda ne pri Ci.): si copiae fuerint (= erunt) coactae Pompeius in Ci. ep. (Ad Atticum). Redko in le poklas. stoji esse pri pt. pr.: Hecuba est apud Ennium dicens (= Hecuba … dicit) Gell.
Opomba: Zastar. obl.: esum (= sum) Varr.; escit (= erit) Lucr., Tab. XII ap. Gell., ap. Ulp., ap. Fest.; escunt (= erunt) Tab. XII ap. Ci.; siem (= sim) Pl., Ter.; siēs (= sīs) Pl., Ter., Ca. fr.; siet (= sit) Acc. fr., Pl., Ter., Ca., Lucr., Formula vetus ap. Gell.; sient (= sint) Pl., Ter., Ca.; pt. pr. ēns je (po Prisc.) baje uporabljal C.
Zadetki iskanja
- sūmō -ere, sūmpsī, sūmptum (iz *subs-emō; prim. umbr. sumtu = sūmitō)
1. vzeti, jemati (si), prije(ma)ti (za) kaj, zgrabiti (za) kaj: fustem Pl., aliquid duobus primoribus digitulis Pl., vas ali legem in manus Ci., Epicurum autem et Metrodorum non fere praeter suos quisquam in manus sumit Ci., nosse causas, quarum orationes in manus sumpserimus Q., sumere epistulam S., L., litteras Ci. ep. ali frumentum in cellam Ci. k sebi vzeti, (s)prejeti, frumentum ex agris C., iam commeatu sumpto L., equum alicui C. (od)vzeti; toda: equum ab aliquo C. = dobiti, prejeti, pomum de lance O., cyathos H., ferrum O., arma Ci., L., N., V., T. prijeti za orožje, odločiti se za orožje, bucina sumitur illi O.; o jedači in pijači = (po)jesti oz. (s)piti, popi(va)ti, (za)užiti, použi(va)ti, zauži(va)ti: Sen. ph. idr., cibum Petr., quidquid cibi sumpsi N., lacerta in cibo sumpta Plin., sumere venenum, soporem N., partem Falerni, medicamentum Cu., potiunculam Suet.; o obleki, obutvi ipd. vzeti (si), jemati (si), nade(va)ti si, obleči (oblačiti) (si), obu(va)ti (si): togam praetextam L., sumpta virili toga Ci., regium ornatum nomenque sumere N., calceis et vestimentis sumptis Ci. potem ko se je obul in oblekel, gausapa si sumit, gausapa sumpta proba O., sumpta famulari veste Suet., sumere diadema Val. Max.; pren.: abiectā quaestoriā personā comitisque sumptā Ci. potem ko je nase vzel (prevzel) vlogo; o jemanju, prejemanju denarja = vzeti, jemati, preje(ma)ti, zaje(ma)ti, vzeti (jemati) na posodo, izposoditi (izposojati, izposojevati) si, sposoditi (sposojati, sposojevati) si: argentum ab aliquo Ter., pecuniam sumpsit mutuam a Sex. Stloga Ci., pecuniam … sumptam mutuam Faesulas ad Manlium … portare S., si mutuas non potero, certumst sumam faenore (proti obrestim) Pl.; tudi sumere pecuniam (brez mutuam) in samo sumere ab aliquo Ci.; kot kupec si kaj vzeti ali jemati = kupiti, kupovati: decumas agri Ci., tanti ista (sc. signa) sumpsisti Ci. ep., quae (sc. obsonia) parvo sumi nequeunt H.; tudi = naje(ma)ti: perventumst eo, quo sumpta navis est Ci.; vzeti = osvojiti, pribojevati (si): proelio sumpta Thessalia est Fl.; occ.
a) vzeti (si), jemati (si) = dobi(va)ti: arma ab Samnitibus S., ex Gallia auxilia Cu., ex qua urbe vinum sumeret N.
b) v rabo vzeti (jemati), (po)rabiti, uporabiti (uporabljati), obrniti (obračati) na kaj, izda(ja)ti, zapraviti (zapravljati), (po)trošiti: ei (sc. rei) hilarem hunc sumamus diem Ter., diem sumere ad deliberandum C., sibi aliquot annis sumptis ad confirmandas copias Ci., ad colloquium castra sumere Ci. določiti, operam frustra Ter. ali frustra tantum laborem sumere C. zastonj si (toliko) prizadevati, sumpseris tibi familiaritatem nostram ad praesidium ornamentumque Plin. iun., in mala uxore atque inimico siquid sumas, sumptus est: in bono hospite atque amico quaestus est, quod sumitur Pl., minus in istis rebus sumptumst sex minis Pl.; pesn. α) spolno vzeti (si), rabiti, uži(va)ti: mille licet sumant O., cum … nudam cuperet sumere uterque prior Mart., cum (sc. senex) voluerit aliquid sumere, opus anhelitu prodet Petr. β) (o)slabiti, treti, prevze(ma)ti: curis sumptus suspirantibus Enn. ap. Ci., venustate eius (sc. iuvenis) sumitur (sc. mulier) Ap.
2. metaf.
a) vzeti (si), jemati (si), preje(ma)ti, dobi(va)ti, pridobi(va)ti: a Pompeio exempla Ci., ex hoc numero nobis exempla sumenda sunt Ci., sumere cognomen Ci. dati si, tempus cibi L. vzeti si, quamcumque deus tibi fortunaverit horam, grata sume manu H., ne petite auxilium, sed sumite O., laudem a crimine sumere O. zadobi(va)ti, pridobiti si, sumere praerupta gaudia O. uži(va)ti, robora O., vires O., H., robur corporibus animisque (na telesu in duši) L., sumpto rigore O., unde (= ut inde) vitam sumeret aptius H., distat, sumasne prudenter an rapias H., ab uno signo sumamus exordium Macr., fictio a capite sumit exordium Lact., ab illa quaestione principium sumere Lact.; poseb.: sumere animum O. osrčiti se; toda: animum ex eventu sumere T. odločiti se; z objektnim gen.: interficiendi domini animum sumere T. skleniti ubiti (usmrtiti) gospodarja; tudi sibi sumere z inf.: hi, qui sibi lugere sumpserunt Sen. ph. ki so sklenili; supplicium sumere kazen izvršiti (izvrševati), kaznovati: supplici sibi sumat, quod volt ipse, ob hanc iuriam Pl., damnati proditores sumptumque supplicium L., supplicium sumere de aliquo Ci., C. ali ex aliquo L. ali ab aliquo Val. Max. izvršiti nad kom (smrtno) kazen, kaznovati koga (s smrtjo); pesn.: et poenam scelerato ex sanguine sumit V. in se maščuje morilčevi krvi, quis tam crudelīs optavit sumere poenas? V. kdo si je dovolil tako kruto mrcvarjenje (tako kruto te razmrcvariti)?; occ. vzeti (si), jemati (si) = (iz)voliti, izbrati (izbirati) (si); s stvarnim obj.: sumere sibi studium philosophiae Ci., nos Capuam sumpsimus Ci. ep., sumere diem (sc. inaugurationis) Ci., tempus colloquendi N., hiberna sumpserant ad ipsorum luxuriam N., vilia potissimum sumere N., laxamentum plebi L., hic vobis bellum et pacem portamus: utrum placet, sumite L., sumite materiam vestris, qui scribitis, aequam viribus H., quis te mala sumere cogit? aut quis deceptum ponere sumpta vetat? O.; pesn. sumere (sibi) z inf. izbrati si za predmet (za temo, za tematiko): quis sibi res gestas Augusti scribere sumit? H., quem virum … tibiā sumis celebrare, Clio? H.; z osebnim obj.: potestas non modo reiciendi sed etiam sumendi recuperatores Ci., sumere duces amnis peritos Cu. dobiti, priskrbeti si, quod tres patricios magistratus … nobilitas sibi sumpsisset L., sumere disceptatorem L., ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse S. da sem vzel za svoje, da sem posinovil, sumere duos Caesares Eutr.; z dvojnim acc.: consulentibus nominatim Pythia praecepit, ut Miltiadem imperatorem sibi sumerent N., aliquem sibi collegam sumere Eutr.
b) kaj v roko (roke) vzeti (jemati), nase vzeti (jemati), ukrepati = začeti (začenjati), lotiti (lotevati) se česa, podvze(ma)ti kaj, prevze(ma)ti: tibi haec opera sumenda est Ci., sumere inimicitias Ci., proelium S. fr. ali proelia Suet. zače(nja)ti boj(e), spustiti (spuščati) se v boj(e), duellum cum aliquo L., bellum L., Fl., bellum facile sumi, aegerrume desinere S., sumere expeditionem Fl., periculum Sil., nec ponit aut sumit secures arbitrio popularis aurae H., quae prima exordia sumat? V. kjer bi začel?, prima fide (= fidei, gen.) vocisque ratae temptamina sumpsit O. je poskusila.
c) spreje(ma)ti, nase vzeti (jemati), prevze(ma)ti: animo obsequium Pl., si vero etiam vitiosi aliquid est, id sumere et in eo vitiosum esse non magnum est Ci., patrum vestrosque antiquos mores vultis pro his novis sumere L., sumere formas V., speciem hominis O., Fortuna … vultus modo sumit acerbos O. zdaj neprijazno nabere obraz, sumere temperiem O., est etiam calor ille animo, quem sumit, in ira cum fervescit … ardor Lucr.; occ. privze(ma)ti, navze(ma)ti se česa, (pri)lastiti si, prisvojiti (prisvajati) si kaj: ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut … C. se je (bil) navzel tolikšne ošabnosti, tolikšne predrznosti, ne imperatorias sibi partes sumpsisse videretur C., sumere sibi iudicium C., sume superbiam H. navzemi se ponosa, bodi ponosna, sumpsi hoc mihi pro tua in me observantia Ci. ep., mihi non sumo tantum neque adrogo Ci.; s finalnim stavkom: hoc tibi sumis, ut innocens iudiceretur? Ci.
d) z ACI (v mislih, govoru) vzeti (jemati), imeti, šteti (kaj za kaj, kaj za kakšno), misliti (si), domnevati, določiti (določati): unde datum sumis Pl., beatos esse deos sumpsisti: concedimus Ci., tibi hoc sumis neminem, nisi qui patricius sit, bono esse genere natum Ci., id sumere istos pro certo, quod dubium controversumque sit Ci., pro non dubio sumebant … aequius esse … L., alterutrum fatearis sumasque necessest Lucr.; od tod subst. pt. pf. sūmptum -ī, n (gr. λῆμμα) domneva, domnevek = mnenje, podmena, premisa, hipoteza, ki jo je tudi nasprotnik dopustil, starejše podmenílo: M.; occ. v misel vzeti (jemati), v ozir (poštev) vzeti (jemati), omeniti (omenjati), navesti (navajati): homines natos sumere odiosum est Ci., ex hisque tuis sumam aliquem Ci., unum hoc sumo Ci., quid enim quisquam potest ex omni memoria sumere inlustrius? Ci., sumere annum tertium Ci., aliquid argumenti loco C. kot (za) dokaz, exemplum, testimonium Corn.
Opomba: Sinkop. inf. pf. sūmpse Naev. ap. Gell.; zastar. pf. surēmit = sumpsit, surempsit = sumpserit po: Fest. in P. F. - superbus 3 (iz *super-bhu̯os: super in indoev. kor. *bhū- biti; prim. fuō, fuī in gr. ὑπερ-φυής)
I. (v negativnem pomenu)
1.
a) (o osebah) visoko (mogočno, moško) se noseč, ošaben, prevzeten, napihnjen (napuhnjen), ohol, domišljav, nadut, aroganten, predrzen (naspr. moderatus): non decet superbum esse hominem servom (= servum) Pl., superbum se praebuit in fortuna Ci. ep., superbus iuvenis, victor, superbae gentes V., domini V., Lucr., reges Poeta ap. Ci. ep., Lucr., diva Tib., utrum superbiorem te pecunia facit an … Ci. ep., laudato pavone superbior O., familia superbissima L., superbissimus homo Auct. b. Afr., homines … nocentissumi et idem superbissumi S.; šalj. v besedni igri: faciam ego hodie te superbum, nisi hinc abis Pl. naredim te visoko nesenega (= visokega) = pretepem te, da te bodo morali odnesti (ošabneži se namreč dajo raje nositi ali voziti, kot da bi sami hodili); z abl. causae (zaradi česa): viribus superbi Pl., donati omnes opibusque superbi V., superbus ambules pecuniā H., meo nunc superbus incedis malo H., parto regno superbus Cu.; kot subst. superbus -ī, m ošabnež, prevzetnež, oholež, napihnjenec, napuhnjenec, domišljavec, trmež, trmoglavec, kljubéstnik: parcere subiectis et debellare superbos V., procax et superbus Sen. ph.; kot priimek kralja Tarkvinija mlajšega Superbus -ī, m Ošabni, Prevzetni, Samosilni: Ci., L., O. idr. Adv. α) superbē: superbe et crudeliter imperare C., superbe alicui imperare (naspr. humiliter servire) L., superbe dominari L., superbe respondere N., superbe saeveque agere T., legatos appellare superbius Ci., preces alicuius superbius accipere T., decreta alicuius superbissime repudiare Ci., suas virtutes contra fortunam superbissime iactant L. β) (predklas.) superbiter: illa superbiter imperat Afr. ap. Non., superbiter contemtim conterit legiones Naev. ap. Non.; prim. Non. (p. 325, 5)
b) (o živalih) ošaben, šopireč se, šopiren: lupi Val. Fl., galli Mart., ales (sc. Phoenix) Mart.
2. metaf. (oz. analogno o neživih subj. in abstr. pojmih) visokonošen, visokonos, visoko noseč se, ošaben, prevzeten, domišljav, ohol, nečimrn (ničémuren), napihnjen, strog, izbirčen: arces, fasces H., aures L., oculi O., dens H. izbirčen, corpus H. izbirčno = razneženo, pomehkuženo, superbo (= fastidienti) ab inguine H., gressus glomerare superbos V. visokonoso (domišljavo) dirjati, manus, vultus Sen. tr., ignis, ratis Val. Fl., regna Tib., dictum, responsum, vita Ci., non enim est inhumana virtus neque immanis neque superba Ci., victoria, quae naturā insolens et superba est Ci., ius Ci., iura, pax L., facinora S., iussa V., verba O., fortuna H., mores Pr., honor Stat., animus Iuv., superbius factum Auct. b. Afr., aures, quarum est iudicium superbissimum Ci. zelo stroga, izborna, lex superbissima L., superbissimus titulus Plin. iun., superbum est … et non ferendum dicere Ci. priča o prevzetnosti, aliud consilium (sc. instituere) superbum Ci. bi bilo prisilno, bi bilo prevratno; pesn. z inf.: quondam Herculeam servare superba pharetram Sil.; subst. n.: ne superbum esset Ci. da to ne bi bilo videti prevzetnost, da to ne bi bila prevzetnost, superba loqui Plin. iun. prevzetno govoriti. —
II. (v blagem, pozitivnem pomenu)
1. (o osebah) ponosen, vzvišen, visok, izvrsten, odličen: Atridae H., tui … iudiciis debes esse superba viri O. ponašati se, Aiaci non est tenuisse superbum O. slavno, hinc populum late regem belloque superbum venturum (sc. esse) V., Phoebe superbe lyrā Tib., quo fas est ire superbas virtute et factis animas Sil.
2. metaf. (o neživih subj. in abstr. pojmih) imeniten, krasen, sijajen, odličen, slaven, bleščeč, dičen: apparatus habitusque L., ostrum aulaea V., postes auro spoliisque superbi V., superba civium potentiorum limina H., sedes superbae V., Cat., Ilium V., domus Sen. tr., palla O., arca Mart., illa quidem (sc. mensa) lauta est dapibusque instructa superbis Mart., merum H. izvrstno, triumphus H., coniugio, Anchisa, Veneris dignate superbo V.; occ.: pira Col., Plin. slastne hruške, olivae Plin. plemenite olive (neka debelejša, bolj mesnata vrsta oliv), herba Ap. h. = kamilica. - super-fūndō -ere -fūdī -fūsum (super in fūndere)
I.
1. poli(va)ti, razli(va)ti, preli(va)ti kaj čez kaj, na kaj ali po čem, dati (omogočiti) čemu razliti se čez bregove, povzročiti (povzročati), da se kaj razlije čez kaj, dati (dajati), omogočiti (omogočati) čemu izstopiti: nuda superfusis tinguamus corpora lymphis O., superfundere unguentum Plin. iun., flumen Amm., sidera vocans … : potius mare superfunderent adversus terrarum ereptores T., superfusa humoris copia Q., nives superfusae Amm.; z dat.: superfundere oleum alicui rei Col., urinam radicibus Col.; med. superfundi razli(va)ti se čez kaj, uli(va)ti se čez kaj, (o vodovju) razli(va)ti se, stopiti (stopati) čez kaj, prestopiti (prestopati), udariti (udarjati) čez bregove, izstopiti (izstopati); abs.: circus Tiberi superfuso inrigatus L., superfusis undis Sen. tr., imber superfusus Fl.; z dat.: incisis venis superfusoque altaribus sanguine Vell., undae fastigio operis (čez rob ali vrh nasipa) superfusae Cu., Tiberis ripis alte superfunditur Plin. iun., flumina campis superfusa Plin. iun.; s praep.: superfundi in campos Cu.
2. metaf.
a) (o suhih stvareh) vsuti (vsipati, vsipavati) kaj čez koga (kaj), na koga (kaj): Britani … ipsi magnam vim telorum superfundere T. so usipali (sc. na nas) veliko množico … , so nas obsipali z veliko množico … ; med. in refl. razsuti (razsipati) se čez (na) kaj, vsuti (vsipati, vsipavati) se, usuti (usipati, usipavati) se čez kaj, po čem, raztegniti (raztegovati, raztezati) se čez kaj, po čem, razširiti (razširjati) se čez kaj, po čem; z dat., s praep. in abs.: non numquam superfusa terra latentibus scamnis Col., produnt … Gallias hanc primum habuisse causam superfundendi se Italiae, quod … Plin., (sc. Macedonum regnum) superfudit deinde se in Asiam L., nonne superfusis collectum cornibus hostem in medium dabimus? Lucan., corpora, quae superfunduntur Sen. ph. ki se prekomerno širijo.
b) med. in refl. (o osebah in abstr. pojmih) razli(va)ti se = (raz)širiti (razširjati) se čez kaj ali po čem, vsuti (vsipati, vsipavati) se = planiti na(d) koga, kaj, zagnati (zaganjati) se v koga, kaj: gens superfusa montibus (dat.) Plin., iacentem hostes superfusi oppresserunt L. trumoma nanj planivši, trumoma so planili nanj in … , laetitia se superfundens L. prekipevajoče, izjemno, presilno (se kažoče), nondum fortuna se animo eius superfuderat Cu. mu še ni bila prevzela duha. —
II. (od zgoraj) poli(va)ti, obli(va)ti kaj s čim: compositum oleo superfundito Col.; metaf. obsuti (obsipati, obsipavati), pokri(va)ti: alarum coniuncta signa pulsu sonituque et nube ipsa operient ac superfundent … equites equosque T. bodo … podrla, bodo … vrgla na tla (vrgla v oplat). - superō -āre -āvī -ātum (superus)
I. intr.
1. kvišku moleti, dvigniti (dvigati, dvigovati), vzdigniti (vzdigovati) se nad kaj, štrleti, moleti nad čim, starejše premolevati, nadviševati: superavit gravidus armatis equus Enn. ap. Macr., commodum radiosus sese sol superabat ex mari Pl., ripisque superat mihi … pectus Pl., (sc. angues) superant capite et cervicibus altis V., superat foliis oleaster V., superat agger ad auras Stat.; metaf. zmagati (zmagovati), nadvladati (nadvladovati), prevladati (prevladovati), (pre)obvladati, (pre)obvladovati, biti močnejši od koga
a) kot voj. t.t.: nostra superat manus Pl., superavit postea Cinna cum Mario Ci., quibuscum saepenumero Helvetii congressi … plerumque superarint C., superare non minus consilio quam gladio C., per biduum equestri proelio C., cum videret hostes equitatu superare N., superare navibus Auct. b. Alx., numero hostis, virtute Romanus superat L., cum aliis partibus multitudo superaret Latinorum L.
b) v nevojaškem pomenu: superat sententia Sabini C., tantum superantibus malis L., quoniam superat fortuna V., iamiam fata superant V. kaže svojo moč, totidem formā superante iuvencae V. neprekosljive (brezprimerne) lepote, superante salo V., victor superans animis V. prekipevajočega poguma, unde salo superant venti Pr., si superaverit morbus Plin. iun. če se razpase, če se razširi; od tod adj. pt. pr. v komp. superantior (bolj) razpasujoč se, šireč (razširjajoč) se: ignis Lucr.
2. (pre)ostajati kaj = veliko (obilo) biti česa, obilovati, obiljevati, v izobilju biti na voljo (razpolago) kaj, biti odveč kaj, biti preveč česa: de eo, quod ipsis superat, aliis gratificari Ci., cui deest an cui superat? Ci., quis … tolerare potest illis divitias superare, … nobis rem familiarem etiam ad necessaria deesse? S., cui quamquam virtus, gloria atque alia optanda bonis superabant, tamen … S., eum otium superat L., superante multitudine L., si superant fetus L., superat gregibus dum laeta iuventas V. ko črede prekipevajo od bujne moči, superat tener omnibus umor V., umor superabat in arvis Lucr., antiquae gentis superant tibi laudes Tib.
3. (kot ostanek) osta(ja)ti, preosta(ja)ti, biti še na voljo (razpolago): aetas huic si superet mulieri Pl., si quod superaret pecuniae retulisses Ci., quaeve humana superant S. fr., res … , quae Iugurthae … superaverant S. izvršitev (izpeljava) katerih je bila za Jugurto prevelik zalogaj (prezahteven podvig), nihil ex raptis in diem commeatibus superabat L., quid igitur superat, quod purgemus … ? L., si de quincunce remota est uncia quid superat? H., superet modo Mantua nobis V., amissa solus palma superabat Acestes V., pars quae sola mei superabit corporis Tib., sex superant versus Pr.; occ. v zvezi z abl. vitā in pesn. brez njega ostati (še) živ, še živeti, preživeti: uter eorum vitā superavit C., superet coniunxne Creusa Ascaniusque puer? V., quid puer Ascanius? superatne et vescitur aurā? V.; z dat.: captae superavimus urbi V. —
II. trans.
1. premagati (premagovati) = iti čez kaj, preiti (prehajati), priti (prihajati), (pre)peljati se, voziti se, (pre)plavati čez kaj ali preko česa, prestopiti (prestopati), prekoračiti (prekoračevati), prečkati, prebroditi, plavati čez kaj, preplavati kaj, prepluti ipd.: temo superat stellas Enn. ap. Varr., superare Alpes L., Alpes cursu Lucan., iugum, montīs, limen V., munitiones L., fastigia tecti ascensu V. zlesti, povzpeti se na zatrep, iti (stopiti) kvišku na zatrep, fossas V. ali saltu viam V. ali retia saltu O. preskočiti, locum priorem V. prednje (prvo) mesto dobiti (doseči), tantum itineris T. prehoditi, prepotovati, flumina Cu., amnem adversum remis V. veslati po reki proti toku, aequor O., mare Sen. tr., fluvium Lucan. preplavati; metaf. (o neživih subj.) dvigniti (dvigati, dvigovati) se nad kaj, vzdigniti (vzdigovati) se nad kaj, preseči (presegati, presezati): (sc. tempestas) summas ripas fluminis superavit C. neurje (= silno deževje) je poplavilo … , quae (sc. turris) superare fontis fastigia posset Hirt., superantne cacumina (sc. Parnassi) nubes O., iubae (sc. anguium) superant undas V., posterior partus superat mensurā priores O.
2. čez kaj ali preko česa priti, iti, prodreti (prodirati), seči (segati), preiti (prehajati), prehoditi, prepotovati: regionem Ci., regionem castrorum C., cursu insidias circa ipsum iter locatas L., clamor … superat inde castra hostium L. se razlega daleč čez … ; poseb. kot navt.t. t. pluti (ladjati, voziti se) mimo česa, objadrati kaj, obpluti, obladjati kaj, pluti ob čem, mimo česa, okoli česa: promunturium (promuntorium) Luc. ap. Serv., L., Auct. b. Afr., T., Pachynum L., Euboeam N., fontem, saxa Timavi V.
3. metaf.
a) koga ali kaj (v čem) prehite(va)ti, prestreči (prestrezati, prestregati), nadkriliti (nadkriljevati), prekositi (prekašati), preseči (presegati, presezati): etsi non dubitabam, quin hanc epistulam multi nuntii, fama denique ipse suā celeritate esset superatura Ci. ep., in doctrinis tanto antecessit condiscipulos, ut facile intellegi posset pari modo superaturum omnes in ceteris artibus N., ut (sc. Pyraei portus) ipsam urbem dignitate aequiperaret, utilitate superaret N., qui omnes homines supero Pl., superare aliquem virtute, doctrinā, arte dicendi Ci., qui summam spem civium … incredibili virtute superavit Ci., superare aliquem dignitate vitae, ingenio, omnes splendore N., omnes scelere L., aliquem avaritiā L., Alpium foeditatem L., aliquem nobilitate O., ferrum duritiā O., Phoebum canendo V., Marsya … Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton Sil., ne sumptus fructum superet Varr., sententia numero … superata Gell. preglasovano.
b) premagati (premagovati) koga, zmagati (zmagovati) nad kom, nadvladati (nadvladovati) koga, obvladati (obvladovati) koga, prevladati (prevladovati) nad kom, preobvladati koga, biti močnejši od koga, zmoči (zmagati) koga, užugati koga, ugnati koga α) kot voj. t.t.: Eutr., Fl. idr., hostes Pl., C., Hirt., alicuius ductu hostes C., hostes proelio C., Mysios S., apud Leuctra Lacedemonios N., bello Asiam N., quem (sc. ducem) neque consilio neque copiis superare possent N., clam ferro incautum superat V., quos (sc. hostes) nemo posse superari ratust (= ratus est) Pl., ita triumpharunt, ut ille (sc. Mithridates) pulsus superatusque regnaret Ci., maximas nationes … pulsas superatasque esse C., bello superatos esse Arvernos et Rutenos a[b] Q. Fabio Maximo C., bello superatus Amyntor O., Persas acie a suis esse superatos Cu., superati virtute illius Cu. β) v nevojaškem pomenu: Amm. idr., aliquem dolis Pl., quem nemo ferro potuit superare nec auro Enn. ap. Ci., morbus haud saepe quemquam superat S., superare aliquem donis V. utešiti, pomiriti, quorum fletu et desperatione superatus Eutr. omečen, omehčan; z neživimi obj.: si erum videt superare amorem Pl., quodsi meam spem vis improborum fefellerit atque superaverit Ci. (Orat. in Catilinam IV 23; po drugih je superaverit intr. = če prevlada), varietates autem iniuriasque fortunae facile veterum philosophorum praeceptis instituta vita superabat Ci., milites … labore haec omnia superaverunt C., falsa (laži) vita moresque mei superant S. pobijajo, quam (sc. necessitatem) ne dii quidem superant L., superare labores, casūs omnīs, iram votis V., difficultates Vell. - super-sum -esse -fuī -futūrus (super in esse)
1. o stvareh (kot ostanek ali prebitek) osta(ja)ti, prebi(va)ti, preosta(ja)ti, še biti prisoten (navzoč), še biti na voljo (na razpolago): Lamp., unum superesse laborem Enn. ap. Gell., quod superest fallaciae Ter., duae partes, quae mihi supersunt illustrandae Ci., quantum hominis avarissimi satietati superfuit Ci., cum hostes vestri tantum civium superfuturum putassent, quantum infinitae caedi restitisset Ci., quod omnino biduum supererat C., diei tantum superest L., cum audisset non multum superesse munitionis N., multaque de magnā superessent fercula cenā H., mihi vivam quod superest aevi, si quid superese volunt di H., tantum superesse maris, vox omnibus una V., spatia et si plura supersint V., quod superest, … morti … demitte V. ostanek; toda pogosto je quod superest = kar še ostane (narediti, storiti, reči), kar sem še hotel reči, končno, sicer: quod superest, scribe, quaeso, accuratissime, quid placeat Ci. ep., quod superest, oro, liceat dare tuta per undas vela tibi V., quod superest, laeti bene gestis corpora rebus procurate V., quod superest: haec sunt spolia et de rege superbo primitiae V., quod superest, … illae continuo saltus silvasque peragrant V., quod superfuit Ph. glede na ostalo (drugo); superesse v tmezi: Atheniensibus exhaustis praeter arma et naves nihil erat super N., illis vix decumae super portiones erant T., siquid super illi fuerit, id nobis sat est Pl., siqua super fortuna laborum est V.; superest z ut: Plin. iun., Lact., Vop.; z inf.: Plin., Tert., Lact. idr., supererat nihil aliud … quam per medios evadere hostes L., superest herbis sopire draconem O.; z dat. gerundivi: id (sc. temporis), quod gerendis rebus superesset, quieti datum L.
2. o osebah osta(ja)ti, preosta(ja)ti, še biti, še živeti, še biti živ, preživeti; supersum (pre)ostal sem: Auct. b. Hisp., Vop. idr., quod omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant C., ex eo proelio circiter hominum milia CXXX superfuerunt C., nec quisquam peditum equitumve superfuit, qui in valle pugnaverunt L., te superesse velim V., nec fata vetabant stare decemque alios Priamum superesse per annos V., ut … superesse virum de tot modo milibus unum … videt O., dum superfuit Drusus T., cum superessent adhuc, qui spectaverant Suet.; v tmezi: iamque adeo super unus eram V.; z dat. preživeti koga, kaj, dlje (dalj časa) živeti kot … : tuom vis unicum gnatum tuae superesse vitae sospitem et superstitem Pl., Lucumo superfuit patri … , Arruns prior quam pater moritur L., superesse pugnae, fugae, ruinae urbis L., temporibus N. hude čase preživeti (prestati, prebiti), Neroni T., non enim desertis superfuit, sed desertor occidit Vell.
3. biti presežen (prebiten) kdo, kaj, biti na pretek (na prebitek) česa, osta(ja)ti kaj, biti v izobilju (zadosti) česa, več kot zadosti biti česa (naspr. deesse): quoi (= cui) tanta erat res et supererat? Ter., vereor, ne iam superesse mihi verba putes, quae dixeram defutura Ci. ep., quantum alteri sententiae deesset animi, tantum alteri superesse dicebat C., ut neque hostibus quicquam relinqueretur et sibi ac suis omnia superessent L., non solum ut esset pecunia, sed superesset etiam N., fama Iovi superest O., quamdiu supererunt (sc. vires aegroto) Cels., equi ad usum et ad decus supererant T., tantum illi (sc. Tito) … ingenii … superfuit Suet.; pesn.: modo vita supersit V. da bi le zadosti dolgo živel, superesse labori V. ali Veneri Col. v zadostni meri biti kos, dovolj biti dorasel (čemu, komu); occ. (v negativnem pomenu) preveč biti, odveč(en) biti, nepotreben biti: non defuisse magis quam superfuisse Varr. ap. Gell., ut neque absit quidquam neque supersit Ci., id Masinissae satis esse et fore, quod populo Romano superesset L., exilis domus est, ubi non et multa supersunt H.
4. pomoči (pomagati), na pomoč priti (prihajati), na pomoč priskočiti komu: ne, si superesset, eripere legibus reum, sin deesset, destituere ac praedamnare amicum existimaretur Augustus ap. Suet., superesse alicui Gell. biti zavetnik koga, biti komu v oporo (pomoč), stati komu ob strani.
5. biti nad čim, moleti, štrleti: agnoscit Iasona … armaque quique cava superest de casside vultus Val. Fl.
6. biti postavljen nad koga ali kaj, biti predstojnik (vodja, vodnik, voditelj, usmerjevalec) česa, voditi kaj: deos nobis superesse custodes Arn., superesse unctionibus, libidinum tutelis Arn.
Opomba: Zastar. obl. pr. superescit (= superest): Acc. ap. Non., Enn. ap. Non. - superus 3 (super)
A. pozitiv zgoraj stoječ, zgoraj ležeč, (z)gornji, pozémski, pozêmeljski, nadzêm(elj)ski (naspr. īnferus spodnji, dolnji, podzemski, podzemeljski)
1. redkeje v sg.: limen Pl., Nov. ap. Non., lumen Enn. ap. Macr., V., Lucr., pars Lucr., mare superum Pl., Ci., Mel., Plin. ali superum mare Suet. zgornje (Zgornje) morje = Jadransko morje (naspr. mare inferum = Tirensko (Etrur(ij)sko) morje), v pismih tudi samo superum: iter ad superum, navigatio infero Ci. ep.; superi regnator Olympi V., supero caelicolûm regi V., inferus an superus tibi fert deus funera, Ulixes? L. Andr. ap. Prisc., Iuppiter superus (naspr. Iuppiter inferus = Pluto) Cat., Sen. tr. Pogosto v adv. abl. sg. f superā in (sinkop.) suprā (gl. suprā); kot subst. sg. n de superō Pl., Lucr. ali ex supero Lucr. od zgoraj. — Redka soobl. super -era -erum: super inferque vicinus Ca., quam (sc. naturam) totus habet super ignis Lucr. —
2. pogosteje (klas. v večini primerov) v pl.: spectatores rerum superarum et caelestium Ci., superae sedes O. nebeška, superis regnis detrudere Iovem V., superis ab oris V. z (z)gornjega sveta, superas evadere ad auras V. k pozemskim (pozemeljskim, dnevnim) sapam, na zgornji svet, superas caeli venire sub auras V., di superi atque inferi Pl., omnes di superi inferi Ter., di superi et inferi Ci., superi divi V., di superi H., superis deorum gratus et imis H. Kot subst.
a) superi -ōrum (pesn. večinoma -ûm), m α) (sc. dii) zgornji (pozémski, pozêmeljski, nadzemeljski, nebeški) bogovi, nebeščani, potem bogovi nasploh: flectere si nequeo superos, Acheronta movebo V., quae superi manesque dabant V., multum ille et terris iactatus et alto vi superûm V., aspiciunt superi mortalia O., rex superûm trepidare vetat O., superorum numina O., quis … digne scripserit … Tydiden superis parem? H., vota movent superos Pr. β) zgornji svet, ljudje na zemlji, zemljani (naspr. īnferi podzemlje, podzemljani): hic multum fleti ad superos … Dardanidae V. na zgornjem svetu, na zemlji (= od zemljanov) objokovani, viden, ut … (sc. Romulum) pater ipse suo superûm iam signat honore? V., quam apud superos habuerat magnitudinem (sc. Pompeius), illibatam detulisset ad inferos Vell. γ) (še) živi, (še) živeči (naspr. mrtvi, rajni(ki), pokojni(ki)): Vell.
b) supera -ōrum, n zgornje, višina: nihil habent haec genera proni et supera semper petunt Ci., ut omnia supera infera, prima ultima media videremus Ci., supera alta V. zgornji predeli, nebeške višine (višave), supera ardua V. zgornje višine, supera convexa V. nebesni obok.
B. komparativ superior -ius
1. bolj zgoraj (višje) se nahajajoč (ležeč, stoječ), (bolj) (z)gornji, višji (naspr. inferior -ius): in superiore qui habito cenaculo Pl., deiectus vero qui potest esse quisquam nisi in inferiorem locum de superiore motus? Ci., inferiore omni spatio vacuo relicto superiorem partem collis … densissimis castris compleverant C., legionis nonae et decimae milites … confectos Atrebates … ex loco superiore in flumen compulerunt C. ali de superiore loco in eum impetum faciunt C. z višine, od zgoraj, tota domus superior vacat Ci. ep., superior pars Corn., fluminis pars L., pars aedium N., vada L., mare superius (mare superum) L., regio C., loca C. višje ležeče zemljišče, višje ležeče področje, višje ležeč položaj, labrum C., molares Col. zgornji kočniki, ex superiore fastigio Cu., Moesia superior Eutr. Zgornja Mezija; n pl. subst.: cuius (sc. muri) ima saxo, superiora crudo latere sunt structa Cu. spodnji deli, zgornji deli; occ.
a) de loco superiore dicere ali agere Ci. s sodnega stola, s sodnega odra (kot pretor); toda: agere beneficio populi Romani de superiore loco Ci. ali e superiore loco contionari Ci. = de rostris z govorniškega odra, z govorišča; prim.: meos multos et illustres et ex superiore et ex aequo loco sermones habitos Ci. ep. tako s sodnega stola (odra) kot tudi v navadnem življenju, sive ex inferiore loco sive ex aequo sive ex superiore (sc. loquitur) Ci. (gl. inferior in aequus).
b) (v kakem spisu) predhoden, spredaj (zgoraj) se nahajajoč, prejšnji (naspr. inferior sledeč, naslednji): scriptura superior Ci., exemplum superius, duo superiores libri Lact.
2. metaf.
a) (časovno) prejšnji, pretekel, nekdanji, minul: annus Ci., C., Suet., anno superiore Ci., N., superioribus annis S., superioribus diebus Ci., C., quid proxima, quid superiore nocte egeris Ci. zadnjo, predzadnjo noč, aetas Ci. višja starost, postaranost, priletnost, ostarelost, starost, omnes aetatis superioris C. vsi priletnejši (možje), pastores aetate superiores Varr. starejši (naspr. pueri), superiorum (sc. hominum) aetas Ci. ljudi, ki so prej živeli; od tod superior (sc. aetate) o istoimenskih osebah = starejši: superioris filius Africani Ci., ad illius superioris Africani in re gerunda celeritatem Ci., superior Dionysius Ci., N.; tempus superius (naspr. tempus posterius) Ci., superioribus temporibus Ci. ep., cum sentiret neque libere neque vere sibi de superioribus (sc. temporibus, naspr. inferiora tempora) tradendi potestatem relictam Suet., in superiore vita Ci., superior vir, uxor, superiores nuptiae Ci., comitia, leges, coniuratio, bellum, facinus Ci., factum superius, superiora aestiva Hirt., superioribus proeliis exercitati C., cuique superiorum regum … gloria par L., superior crudelitas, superioris solis defectiones N., addunt ad superiores totidem naves N. prejšnjim ladjam = ladjam, ki so že bile, ki so jih že imeli, superius genus Pl. prej omenjena, ut dixi superius (adv.) Pl. prej (= (bolj) zgoraj); kot subst. m. pl.: frumentum sumpsit sicuti superiores Ci. kakor njegovi predniki (predhodniki); kot subst. n. pl.: superiora illa, quamquam ferenda non fuerunt, tamen, ut potui, tuli Ci. tiste (one) prejšnje prigodke.
b) (po dostojanstvu, činu, stanu, redu) višji, odličnejši: ut ii, qui superiores sunt, summittere se debent in amicitia: sic quodam modo inferiores extollere Ci., qui monent, ut quanto superiores simus, tanto nos geramus summissius Ci., superioris etiam ordinis nonnulli C. nekateri (častniki) višjega čina, nekateri višji poveljniki, nonnulli ex inferioribus ordinibus … virtutis causā in superiores erant ordines … traducti C.; z abl.: honoris gradu superior, superior factus ordine Ci. ep.; kot subst. m. višji, nadrejeni, predstojnik: premendoque superiorem … sese extollebat L., cui omnem honorem ut superiori habuit Vell., invident autem homines maxime paribus et inferioribus … ; sed etiam superioribus invidetur Ci., superbia viri aequalium quoque, adeo superiorum intolerantis T.
c) (po dobrih lastnostih, veljavi, moči in drugih prednostih) imenitnejši, izvrstnejši, mogočnejši, močnejši, druge v čem prekašajoč, druge presegajoč, nadvladujoč nad kom, čim ali koga, kaj, prevladujoč (nad kom, čim), obvladujoč koga, kaj, zmagujoč (nad kom, čim), zmagovit, premagujoč koga, kaj, kot zmagovalec: aliquis superior Ci. imenitnik, imenitnež, superior contra improbos Ci., populus superior factus Ci. je zmoglo, je prevladalo, je nadvladalo, se, quo impudentius egerit, hoc superiorem discussurum Ci., superiores habebantur C., extemplo, simul pares esse coeperint, superiores erunt L. bodo prevladali (prevladovali) nad vami, in causā superiorem aliquem facere L.; poseb. kot voj. t.t. proelio superior discedere S. ali samo discedere superior N. priti iz boja kot zmagovalec, oditi z bojišča kot zmagovalec, iziti iz boja kot zmagovalec, zmoči koga, premagati koga, zmagati nad kom, ut nostri omnibus partibus superiores fuerint C. da so zmagali, da so bili zmagalci, hoc ipso fiunt superiores, quod nullum … acceperant detrimentum C. so zmogli, so premagali, res Romana erat superior L. je bila zmagovita, je zmagala, quo proelio fuit superior N. je ostal zmagovit, multo superiores bello esse coeperunt N. precej prevladovati (obvladovati, nadvladovati); pogosto z abl. (glede na kaj, po ali v čem): facilitate et humanitate superior Ci., pecuniis superiores Ci., loco, fortunā, famā superiores Ci., vi potius superiores quam iustitiā pares Ci., quod hostes equitatu superiores esse intellegebat C., causā superior L. za kogar govori pravica, komur v prid govori pravica. — Adv. superius, gl. suprā.
C. superlativ
I. superrimus (superrumus) 3 najvišji; to obl. navajata Varr. in Char. —
II. suprēmus 3 (prim. extrēmus: exterus, postrēmus: posterus)
1. (krajevno) najzgorn(j)ejši, najvišji, najskrajnejši, večinoma le pesn. in partitivno = najvišji del česa, vrh česa: supremus mons H., montes supremi Lucr., clamore supremos implerunt montīs V., rupes Sen. tr., arx Cl.; podobno: supremae Thetyos unda Mart.
2. (časovno) (najbolj) zadnji, (najbolj) poslednji; atrib. supremā nocte V., in te suprema salus V., manum supremam imponere bellis O. = končati vojno, supremis testamenti verbis T., iudicia (sc. hominum) suprema Plin. iun., Q. oporoke, tabulae Mart. oporoka, senecta suprema Plin. skrajna, visoka, siva, supremis suis annis Plin.; partitivno: sole supremo H. ob zadnjem sončnem siju, ob sončnem zahodu, nocte suprema Col. ob koncu noči. Poseb. o koncu življenja, obhajati (doživljati, preživljati) zadnji dan = umreti; od tod o vsem, kar je povezano s smrtjo: dies supremus Ci. zadnji (smrtni) dan, dan smrti, supremo vitae die Ci., supremo eius die Ci., supremā die H., diem obire supremum N., spoliatus illius supremi diei celebritate Ci. brez pogrebne svečanosti, prikrajšan za pogrebno slovesnost (za pogreb), hora suprema Tib. = supremum tempus H. zadnja ura, smrtna ura, ura smrti, supremo in tempore Cat., genitor digressu dicta supremo fundebat V., oscula suprema O. zadnji poljubi, poslovilni poljubi, mors suprema H. = supremus finis H. konec življenja, smrt = suprema funera O., mittit mille viros, qui supremum comitentur honorem V. ki naj bi ga (mrliča) častno spremljali, suprema munera V. zadnja (poslednja) čast, suprema officia Petr., T. pogreb, supremi tori O. mrtvaški oder, skolke, pare, supremus ignis O. grmada, supremi tituli Plin. iun. nagrobni napisi, supremum iter H. zadnja pot, suprema eius (sc. Augusti) cura Plin., in suprema ire Plin., Troiae sors suprema V. poguba, pogibel, uničenje, porušenje, razrušenje, razrušitev, dies regnis illa suprema fuit O., Phrygiae casus venisse supremos Cl.; enalaga: sociamque tori vocat ore supremo O. z umirajočimi usti, umirajoč, suprema versare lumina O. = versare supremo lumina motu O. poslednjič obrniti (obračati) oči. Pogosto kot subst. suprēma -ōrum, n
a) zadnji trenutki, zadnja (smrtna) ura, ura smrti, smrt, konec življenja: carmen, quo Germanici suprema defleverat T., agitare de supremis T. misliti na samomor, supremis adpropinquare ali admotum esse (bližati se) T., sentire suprema Plin., supremis divi Augusti Fausta quaedam … famem … portendit Plin., aliquem in supremis consolari Q.
b) zadnja (poslednja) čast, pogreb, pogrebna slovesnost (svečanost): cineri ingrato suprema ferebant (so izkazovali) V., cupido Caesarem invadit solvendi suprema militibus ducique T.
c) smrtni ostanki sežganega trupla, kosti, mrtvo truplo: supremis eius plures honores dati L. epit., habitus supremis honor T., humare suprema Amm.
d) poslednja volja, zadnje uredbe, oporoka, volilo: Icti., nihil primo senatus die agi passus est nisi de supremis Augusti T.
3. (po meri, stopnji, dostojanstvu)
a) najvišji, največji, najskrajnejši, skrajen, najhujši: supremum supplicium Ci., mulcta suprema Gell., macie confecta supremā ignoti nova forma viri V.; subst. suprēmum -ī, n skrajno, najskrajnejše: ventum ad supremum est V. namen in smoter je dosežen.
b) najvišji, najvzvišenejši, prevzvišen: supremus Iuppiter Pl., Ter., H. ali Iuppiter supremus Pl., Iunonis supremi coniugis templum Poeta ap. Plin., tu me … supremum habuisti comitem consiliis tuis Pl., supremus deus Lact.
4.
a) adv. acc. sg. n suprēmum zadnjič, zadnjikrat, poslednjič, poslednjikrat: Plin., Ps.-Q. (Decl.), animamque sepulcro condimus et magnā supremum voce ciemus V. (o trikratnem poslovilnem pozdravu vale), quae mihi tum primum, tunc est conspecta supremum O.
b) adv. abl. sg. n suprēmō zadnjič, poslednjič: anima exitura supremo Plin. —
III. summus 3, gl. summus. - sursum s soobl. sūsum in sursus, adv. (iz *subs-vorsom; adv. pt. pf. glag. sub-vortō)
1. navzgor, gor, kvišku, v višino (naspr. deorsum): modo sursum, modo deorsum, tamquam collus cernui Luc. fr., sursum ferri sursumque meare Lucr., adspicit nil sursum Mart., manus susum sustulit Naev. ap. Non., susum escendam in tectum Pl., subducito susum animam Ca., sursum deorsum cursites Ter. ali naturis his, ex quibus omnia constant, sursus deorsus ultro citro commeantibus mundi partium coniunctio continetur Ci. gor in dol; preg.: omnia sursum deorsum fortuna versavit Sen. ph. je vse postavila narobe, je vse prekucnila, je vse postavila na glavo; v zvezi z adv. versum (vorsum) ali versus (vorsus): vineam sursum vorsum ducito Ca., sursum vorsum serpit Varr., cum gradatim sursum versus reditur Ci., abdomen sursum versus ad praecordia pervenit Cels., sursum enim versus gignuntur Lucr., quod sursum versus fertur Ap., fruges et arbores deorsum versus crescere? pluvias et nives … sursum versus cadere in terram? Lact.
2. (redko) gor(i) = zgoraj: praeterito hac recta platea sursus Ter., qui colunt deorsum … , qui sursum Varr. spodaj … zgoraj, sursum ac deorsum Tubero ap. Gell. zgoraj in spodaj; preg.: quod sursum est, deorsum faciunt Petr. vse delajo narobe, vse obračajo napak, vse obračajo (postavljajo) na glavo. - sus-pendō -ere -pendī -pēnsum (sub in pendere)
1. narediti (storiti, povzročiti) da kaj visi, obesiti (obešati), vesiti; pt. pf. suspēnsus 3 obešen; pogosto = viseč: Cels., Sen. ph., Gell. idr., acinacem Cu., intereas suspensus O.; poseb. v kakem svetišču bogovom na čast obesiti (obešati) posvečen, zaobljubljen dar: arma patri suspendet capta Quirino V., ubi figere dona solebant Laurenti divo et votas suspendere vestes V., suspendere potenti vestimenta maris deo H.; refl.: alii se suspendēre Pl., nisi me suspendo, occìdi Pl., te suspendas cum ero Pl., suspendere se Ci.; s česa? (v sl. na kaj?, okoli česa?, s čim?) z abl.: curru suspendere capita V. obesiti tako, da visijo z voza = obesiti na voz, suspendere arcum umeris, tignis nidum, dona tholo V., rapiam suspensa sacris insignia fanis Tib., suspendere aliquid collo Plin., ranae suspensae pedibus (za noge) Plin., reste suspensus L. viseč ob vrvi, se laqueo suspendere Aug., se suspendit fenestrā (sc. da bi ven gledal) Amm.; pesn.: nec sua credulitas piscem suspenderat hamo O. in ribe ni bila obesila na trnek njena lahkovernost = in riba ni bila obvisela na trnku v svoji lahkovernosti, ni bila lahkoverno popadla trnka (zgrabila za trnek); z gr. acc.: pueri … laevo suspensi loculos tabulamque lacerto (= qui laevo lacerto sibi suspenderunt loculos tabulamque) H. ki jim z leve rame visijo škatlice in računska deščica; pesn. pren.: suspendit pictā vultum mentemque tabellā H. je uprl oči v (lepe) slike in jim posvetil svoje misli, se je zagledal v slike in se ob njih zamislil, naso suspendere adunco ignotos H. nos vihati nad prostaki = ošabno in prezirljivo gledati na preproste ljudi = excusso (tj. emuncto) populum suspendere naso Pr.; Balatro suspendens omnia naso H. vse zasmehujoč; scis … iustum gemina suspendere lance Pr. pretehtati; s praep. e(x): se de ficu Ci. ali se e ficu Q., columbam mālo ab alto, oscilla ex alta pinu, spicula ex umero V., nodum e collo Plin., funiculum de clavo Amm.; kje? (v sl. včasih tudi kam?) z loc.: caput obnubito, arbori infelici (loc., ne dat.!) reste suspendito Lex ap. Ci., i, caput obnube liberatoris urbis huius, arbore infelici suspende L.; s praep. in: suspendere in carnario Ca., in foribus suspendit aranea casses V., suspendi in oleastro Ci., suspensae in litore vestes Lucr., herba solstitialis … suspensa in collo Plin., in trutina suspendit Homerum Iuv., sacrilegos in furca suspendisse Dig., suspendere sub ramo Plin.
2. metaf.
a) kvišku spraviti (spravljati), dvigniti (dvigati, dvigovati), vzdigniti (vzdigati, vzdigovati), (z)višati, povišati (poviševati), vzvišati (vzviševati), narediti (delati) kaj visoko: turris tectum pressionibus suspendere ac tollere C., quibus (sc. tignis) suspenderent eam contignationem C., (sc. tellurem) tenui suspendere sulco V. v plitve brazde (z)orati, razri(va)ti, glebas Col. ali litora vomere Stat. (z)rahljati, vineam in summa terra Col. rahlo zasaditi (zasajati), nemora Sen. ph. na hišnih strehah zasaditi (zasajati), terram Ap. vzdigniti, castraque praeruptis suspendunt ardua saxis Sil. in postavijo tabor (se utaborijo) visoko na … , campus subeunte stagno suspensus Mel. močvirno; occ. podpreti (podpirati), podložiti (podlagati): muro suspenso furculis L., (sc. opus) ita aedificatum, ut suspendi non posset Ci. brez podpore trdno stati, dolia suspendere subiectis lapidibus Col., cum terra levis mediam virgultaque molem suspendant Lucan., insulam incredibili arte Sen. ph., tellus ligneis columnis suspenditur Plin., humilis casa fumoso suspensa tigillo Petr., tu Libycos Indis suspendis dentibus orbes Mart. ti podpiraš (podlagaš) svoje libijske mizne plošče s slonokoščenimi nogami.
b) spraviti (spravljati) kaj v viseče (zibajoče se, lebdeče) stanje, (za)zibati, narediti (storiti, povzročiti) da kaj visi ali lebdi, narediti (storiti, povzročiti), da kaj plava po zraku, narediti (storiti, povzročiti), da se kaj ziblje v zraku, ohraniti (ohranjati) v visečem (plavajočem, zibajočem se, lebdečem) stanju; v pass. po (v) zraku plavati, po zraku zibati se, v zraku viseti ali lebdeti, nalahko gibati se: Iunonem suspendit Olympo Val. Fl. Junoni je dal plavati po nebu, Junono je pritrdil na nebo, suspendere gressum Sen. ph. ali gradum P. Veg. rahlo (lahno, tiho) stopati, pes summis digitis suspenditur Q. se ziblje na prstih, suspenso gradu ire Ter. = suspenso pede evagari Ph. = suspensos gradus ferre O. = suspensos pedes ponere Sen. rh. = suspensa vestigia ferre Sil. ali levare Ps.-V. (Ciris) po prstih hoditi, vestigium suspensum Plin. iun. netrdno (omahljivo, majavo) stopanje, netrden (omahljiv, majav) korak, suspensis passibus Amm. z lahkimi koraki, rahlo, tiho stopajoč, primos suspensus in artus O. dvignivši se (vzpenši se) na konice prstov, suspendi lectus debet et moveri Cels., Seianus genu vultuque et manibus super Caesarem suspensus T. sklonivši (nagnivši) se, ali: sklonjen (nagnjen) nad cesarja; occ. kako poslopje obokati, (se)zidati v obok, (z)graditi v obok: primus balneola suspendit Ci. ap. Non. — Pren.
a) zadrž(ev)ati, ustaviti (ustavljati), odstraniti (odstranjevati), odpraviti (odpravljati), zavreti (zavirati), ovreti (ovirati), prekiniti (prekinjati), ukiniti (ukinjati), preprečiti (preprečevati): fletum, lacrimas O., spiritum Q., dolore per intervalla suspenso Ps.-Q. (Decl.), quasi suspendendus sermo sit Q., fluctiones oculorum suspendere Plin., psyllion … epiphoras suspendit Plin., canon Aegypti, qui suspensus fuerat Vop. dovoz žita, ki je bil zavrt (preprečen), quae (sc. causae morbi) suspendi possunt P. Veg., apparatum saporis arte quadam suspendere Amm.
b) pustiti ali držati koga v negotovosti (dvomu, napetosti), pustiti (puščati) kaj neodločeno (nedognano, nedokončano): medio responso (z dvoumnim odgovorom) rem suspenderunt L., suspenditque animos ficta gravitate rogantes O., animos exspectatione suspenderat Cu., suspendere aliquem exspectatione Plin. iun., senatum Suet., fratris exemplum mentem eius anxiam suspendebat Amm. — Od tod adj. pt. pf. suspēnsus 3
I.
1. dvignjen, vzdignjen, privzdignjen, vzvišen, visok: Roma cenaculis suspensa Ci. visoko v nadstropja zidani Rim, ubi … vasto Cori cum murmure fluctus suspensum in terras portat mare Sil., aura suspensa levisque Lucr. visoka (po drugih: rahla, mirna), saxis suspensam hanc aspice rupem V. ležečo visoko na skalovju, suspensis auribus Pr. z vzdignjenimi = nastavljenimi ušesi, radix suspensa pariter et mersa Plin. iun.
2. viseč, (v vodi, po zraku) plavajoč, (v zraku, v vodi) lebdeč (vozeč se, zibajoč se), leteč, vešajoč se nad čim, nalahko gibajoč se: aquila suspensis demissa leniter alis L. spustivši (spuščajoč) se … na plavajočih perutih (kreljutih), suspensa gravīs aulaea ruinas … fecere H., equi … qui „per undas currūs suspensos rapuisse“ dicuntur Ci., (sc. Camilla) mare per medium fluctu suspensa tumenti ferret iter V., suspensum inter nubila corpus Sil., inde ferebant nubila suspenso celerem temerasse volatu Persea Stat., dentibus suspensis Lucr. blago (ne močno, ne ostro) grizoč, molis suspensis Col., suspensa mola olivam frangito Col., suspensum et nutans machinamentum Amm., suspensa cohors, agmina Cl. leteča, hiteča.
3. zrahljan, rahel: terra Col., suspensissimum pastinatum Col. —
II. metaf.
1. viseč na čem, odvisen od česa, stoječ na čem, temelječ na čem: nec suspensa (sc. omnia) aliorum aut bono casu aut contrario pendēre ex alterius eventis … coguntur Ci., non aliunde pendēre nec extrinsecus aut bene aut male vivendi rationes suspensas habere Ci. ne čislati, da sta blagor in gorje življenja odvisna od zunanjih reči (zunanjih dejavnikov), dubii suspensaeque ex fortuna spei L., animi ex tam levibus momentis fortunae suspensi L., numquam credideris felicem quemquam ex felicitate suspensum Sen. ph.
2. negotov, v negotovosti bivajoč, neodločen, omahujoč, dvomeč, ne zagotovo vedoč, težko (željno) pričakujoč, poln pričakovanja, napet: suspensus incertusque vultus Ci. neodločnost in negotovost kažoč, cum servitiorum animos propter bellum suspensos videret Ci., animus suspensus curis maioribus Ci., suspensior animus Auct. b. Afr., suspensa mens V., nolo suspensam et incertam plebem Romanam obscura spe et caeca exspectatione pendēre Ci., suspensa exspectatio Ci., Cu., illa (sc. turba) exspectatione suspensa Cu., suspensumque exspectatione … rogat Cu., exspectationem hominum … suspensam tenere Plancus in Ci. ep. v negotovosti puščati, ne diutius oratione mea suspensa exspectatio vestra teneatur Ci., suspensum me tenes Ci. ep., suspensum incertumque aliquem dimittere Plin. iun., erecti suspensique in minime gratum spectaculum animos intendunt L. z napeto pozornostjo, napeto, rebus suspensis L. ob negotovosti političnih razmer, v nevarnem položaju, suspensa oratio Q., Tiberio … suspensa semper et obscura verba (sc. erant) T., in suspenso relinquere Plin. iun. v negotovosti (neodločeno, nedognano) pustiti (puščati), in suspenso sit Dig. bodi (ostani) neodločeno; z loc.: tot populos inter spem metumque suspensos animi habetis L. v duhu omahujočih med upom in strahom, suspensus animi mecum ipse cogitationes … agitabam Ap.; z gen.: exspectatio te spei suspensum fatigabit Gell.; z odvisnim vprašanjem: perterriti oppidani, cum, quid ageretur in locis reliquis, essent suspensi Hirt. ker niso zagotovo vedeli. — Adv. v komp. suspēnsius bolj dvomeče, bolj neodločno: Aug.
3. tesnoben, plašen, boječ, zaskrbljen, nemiren, vznemirjen, vznemirljiv: cura Ci. poet. tesnobna, vznemirljiva, timor O., metuque mutuo suspensa erant omnia L., ne suspensi … capesserent proelium Cu. razvneti, razburjeni, meque ad tua limina … multo suspensum numine ducit V. drhtečega od silne groze božje, suspensa nox Plin. iun., manu suspensā laudare Plin. iun. zadržano, udržljivo, previdno, oprezno, suspensus pro homine amicissimo Plin. iun. v skrbeh, Vespasiani nomen suspensi … circumibant T. v zadregi; est suspensum et anxium (z inf.) tesnoben in bridek položaj je, človeka navdaja s tesnobo in strahom.
4. dela oproščen, praznujoč: familia Amm. - sus-tineō -ēre -tinuī (iz *subs-teneō)
1. kvišku držati, pokonci (ob)držati, ne dati (dajati), pustiti (puščati), dovoliti (dovoljevati) čemu pasti: quae manibus sublatis sacra quaedam more Atheniensium virginum reposita in capitibus sustinebant Ci., ut bracchia atque umeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse possent C., P. Sextio Baculo … vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset C., sustinuere tamen se … alis O. vendar so se obdržale leteč (plavajoč) po zraku; occ.
a) kaj podpreti (podpirati), držati, nesti (nositi): idemque (sc. aër) et volatūs alitum sustinet et … Ci., columnae et templum et porticūs sustinent Ci., cum (sc. Milo) humeris sustineret bovem vivum Ci., homo, quantum hominum terra sustinet, acerrimus Pl., homo omnium quos terra sustinet sceleratissimus S., furcis spectacula (gledališke sedeže) sustinentibus L., reliquias illorum virorum vix arma membraque sustinentīs pugnare L., male sustinere arma L. ščitov ne držati prav, lubrica arma sudore vix sustinens Cu., manibus clipeos et hastam et galeam pressā sustinuisse comā O., infirmos baculo quoque sustinet artus O. podpira, Atlas, aetherios umero qui sustinet orbīs V., (sc. Atlas) vix umeris sustinet axem O., sustinere myrtum, speculum manu O., sinūs similes fluctibus (valovito se spuščajočo obleko) O., vestem O., sustine hoc Pl. drži to (oblačilo), fornice, quo pons sustinebatur Auct. b. Afr., nec iam sustineant onus (sc. nivis) silvae laborantes H., lapis albus (= točilna miza (nalivalnica) iz belega marmorja) pocula cum cyatho duo sustinet H., undaque iam tergo ferratos sustinet orbīs V. in že nosi led okovana vozna kolesa, flagrantem pinum sustinet V. zavihti v zrak, undam de flumine palmis sustinet V. zajame, sustineant aliae (sc. arbores) poma O., (sc. Tigris) influit in lacum Aretissam omnia inlata pondera sustinentem Plin., sustinere domum Plin. iun., hoc illum pavimentum tam vile sustinuit Sen. ph., ebore sustineri vult Sen. ph. počivati na slonokoščeni postelji.
b) ustaviti (ustavljati), zaustaviti (zaustavljati), zadrž(ev)ati (v pravem pomenu in pren.): sustineas currum Luc. in Ci. ep., est … prudentis sustinere ut currum, sic impetum benevolentiae Ci., impetum C., L., incitatos equos C., perterritum exercitum C., agmen, signa L. ali ordines V. ustaviti vojsko, ustaviti se (obstati) z vojsko, sustinere remos Ci. ep. ustaviti veslanje, prenehati veslati, počakati z veslanjem, aliud priori simile miraculum eos sustinuit L., clamor eos utrimque par accidens sustinuit L., sustinet a iugulo dextram V., quam (sc. phalaricam) nec duo taurea terga nec … lorica … sustinuit V., sustinere morantem V., gradum, manum O., fugientem animam herbis O., manum Sen. tr.; pesn.: celeres vias sustinere Sen. tr. ustaviti se, obstati; brezos.: senatus metuit, ne sustineri nec in urbe nec in castris possit L. da se ne bo dalo zaustaviti niti v mestu niti … ; refl.: se sustinere Val. Fl. ustaviti se, obstati, sustinere se a lapsu L. ali samo sustinere se Ci., L. (padajoč) zadržati (obdržati) se; sustinere se tudi = vzdržati se česa, zadrž(ev)ati se, obvladati (obvladovati) se, opustiti (opuščati) kaj: me sustinebo nec respondebo Ci., sustinere se a respondendo Ci., se ab omni assensu Ci., meque sustinebam, ne ad te prius ipse aliquid scriberem, quam … Ci. ep.; abs.: sustine carnifex, adsum, quem spopondit Hyg. (po)stoj, nehaj, sustinete hic Vulg. ostanite tu.
2. metaf.
a) vzdrž(ev)ati = (za)ščititi, (za)varovati, obvarovati, podpreti (podpirati), ohraniti (ohranjati, ohranjevati): historiam veterem atque antiquam haec mea senectus sustinet Pl. obsega ta moja stara glava, eius (sc. civitatis) dignitatem et decus sustinere Ci., sustinere auctoritatem imperii (sc. senatūs) contra invidiam Ci., amicum labentem (gmotno propadajočega) fulsit et sustinuit re, fortuna, fide Ci., animos (pogum) pugnantium L., imperium Cu., hanc mihi sustine vitam Maecenas ap. Sen. ph.; sustineri stati v čem, biti v čem: iurisdictione Ci.
b) vzdrževati = (na)hraniti, prehraniti (prehranjevati), (pre)rediti, živiti, preživiti (preživljati), pomoči (pomagati), podpreti (podpirati) v čem: qui ager non amplius hominum quinque milia potest sustinere Ci. ep., hac (sc. re frumentaria) alimur et sustineamur Ci., plebem … sustinendo rem ab seditionibus continuere L., opibus vestris sustinendo necessitates aliorum L., (sc. adolescens) meretriculae munificentia sustinebatur L., hinc (sc. agricola) patriam parvosque nepotes sustinet V., (sc. arbos) media ipsa ingentem sustinet umbram V. goji (tvori) listje (vejevje), ki daje širno senco, sustinere penuriam temporum Col. lajšati.
c) kaj (nadležnega, težavnega) prenesti (prenašati), presta(ja)ti, (pre)trpeti (pretrpevati), utrpe(va)ti, prebi(ja)ti, nase vzeti (jemati), prevze(ma)ti, na skrbi imeti, opraviti (opravljati), dognati (doganjati), podvreči se čemu: quantum malarum rerum sustineam Pl., qui suis cervicibus tanta munia atque rem publicam sustinent Ci., sustinere verborum pondus Ci. tehtne besede, quod onus te putas sustinere non posse Ci., qui fert sustinetque praesentia (sc. mala) Ci., cur tuum munus sustineo? Ci., sustinere munus in re publica Ci., sustinere causam (krivdo) Ci., causam publicam, causas multorum, crimen, quaestionem, molem invidiae, tempestatem, nomen consulis Ci., bellum Cretense sustinuit Ci., sustines non parvam exspectationem imitandae industriae nostrae Ci. nemajhno upanje se stavi nate, da boš posnemal mojo delavnost, sustinere poenam Ci., L. presta(ja)ti, potentiam alicuius Ci., non posse eius imperia diutius sustineri C., quam (sc. unam aestatem napore, vojno enega poletja) si sustinere potuissent C., sustinere vulnera C., ut eorum, qui ea (sc. praeturam et consulatum atque alia omnia huiusce modi) sustinent, virtus est S., qui ferrum ignesque Iovemque sustinuit totiens O., sustinere dolorem pedum, dolores Plin. iun., praeceptum Ap. ravnati se po … , upoštevati, periculum Dig., indignanter sustinens (= ferens) Amm. ne(je)voljen; od tod subst. pt. pf. sustinēns -entis, m (kot medic. t.t.) bolnik: Plin. Val.; sustinere z inf. ali ACI srce imeti, srce dati komu kaj, prenesti, (i)zdržati, moči, upati si, (pre)drzniti se (si); predvsem za zanikanim glagolom ali v stavkih (zlasti vprašanjih) z nikalnim pomenom: nec regia coniunx sustinet oranti … negare O., non sustinet ultra perdere blanditias iuvenis deus O., nec credere sustinet O. ne more, non ultra sustinet rogari O. ne prenese še naprej dati se prositi, nemo tamen armatus opem a dis petere sustinuit Cu., non sustineo illum deserere, cui dedi vitam Sen. ph. srce mi ne da, da bi … , non sustineo esse conscius mihi dissimulati … iudicii mei Q., qui deprecari quidem pro se non sustinerent Vell., admissam in se perfidiam non sustinuit imitari Suet., Cornelio numquam nocere sustinuit Suet., nemo quicquam ex patrio more libare sustinuit Cu. nihče ni trpel (prenesel), quis hominum sustineat petulans esse? Q., sustinebunt tales viri se tot senatoribus … non credidisse, tantae populi Romani voluntati restitisse? Ci.; redkeje v trdilnih stavkih = biti sposoben, biti zmožen, (z)moči, upati si, (pre)drzniti se (si), zdeti se komu kaj vzdržno (znosno): Ph., sustinuit coniunx exsulis esse viri O., quae se praeferre Dianae sustinuit O., si quis aquam … haurire sustineat Plin., mentiri sustinere Petr.
d) occ. α) (kako vlogo) prevze(ma)ti, igrati, (kako osebo) predstavljati, (pri)kazati, prikazovati: gravitatis personam Ci., tris personas unus sustineo … meam, adversarii, iudicis Ci. kos sem trem vlogam, nunquam enim ita docuit, ut magistri personam sustineret Suet., cum Thaida sustinet Iuv. kadar igra vlogo Taide. β) (kot voj. t.t.) prenesti (prenašati) kaj, vzdržati kaj, koga, postaviti (postavljati) se v bran, postaviti (postavljati) se po robu, ustaviti (ustavljati) se, upreti (upirati) se komu, čemu: hostium impetum Ci., C., impetum nostrorum militum C., proelium C., quorum vim rex cum sustinere non posset, fugā salutem petiit N.; za zanikanim glag. stoji quin: nec ultra sustinuere certamen Galli, quin terga verterent L. niso več vzdržali boja, zato so se pognali v beg, sustineri ira non potuit, quin confligerent L. jeze ni bilo mogoče brzdati, ampak so se spoprijeli; pren.: neque M. Messallae preces sustinere potui Ci. upreti se silnim prošnjam; tako tudi: non sustinuit eos rogantes (njihovim prošnjam) Brutus in Ci. ep., senatus querentes eos (njihovih tožb) non sustinuit L.; abs. vzdržati se, zadržati se, mirovati, prenesti: sustinere Pompeiani non potuerunt C., si ipsi lacesserentur, sustinerent C. naj se mirno držijo, naj bodo mirni, nisi subsidium sibi mittatur, sese diutius sustinere non posse C., suos ab hostibus premi atque aegre sustinere … animadvertit C., nec sustinuissent Romani, nisi Locrensium multitudo … ad Romanos inclinasset L.; pesn. pren.: aliud super atque aliud (sc. telum) figitque volatque (= figit volans) ingenti gyro, sed sustinet aureus umbo V. vzdrži (je vzdržal).
e) zadrž(ev)ati, zavleči (zavlačevati), zategniti (zategovati, zatezati, zatezovati), (po)kasniti, odložiti (odlagati), odlašati s čim: assensus lubricos Ci., solutionem nominis Cerelliani Ci. ep., rem in noctem L., sustinuit consilio (hote, hotoma, nalašč) bellum L., extremum fati sustinet ille diem O., sustinere spiritum Ph., animam Ps.-Q. (Decl.); abs.: exspectes et sustineas, Auguste, necesse est Mart. čakati in potrpeti moraš.
Opomba: Ker glag. nima sup., se obl., ki se tvorijo iz sup. debla, nadomeščajo z ustreznimi obl. glag. sustentō -āre. - suus 3, pron. possessivum za 3. osebo sg. in pl. (gl. suī)
1.
a) kot direktni refleksiv α) (nanašajoč se na subj. istega stavka) svoj: ille suom (= suum) gnatum (sc. videre) cupit Pl., uxorem suam interrogavit Ci., hi (sc. septem sapientes) omnes praeter Milesium Thalem civitatibus suis praefuerunt Ci., sentit animus se suā vi, non alienā moveri Ci., de suis homines laudibus libenter praedicant C., aliquem suum facere L. prilastiti si koga (z nakupom), consulatu suo nono temptatus Suet. β) (nanašajoč se na obj. istega stavka v dat. ali acc.) njegov (njen, njihov) lastni; gl. spodaj 2. a). γ) (nanašajoč se na splošni, nedoločni subj.): in ceteris habenda ratio non sua (= sui na sebe) solum, sed etiam aliorum Ci.
b) kot indirektni refleksiv (v notranje odvisnih stavkih) njegov, njen, njìh, njihov: quid sui consilii sit, proponit C., quasi Appius ille Caecus viam muniverit … ubi impune sui posteri latrocinarentur Ci., Scythae petebant, ut regis sui filiam matrimonio sibi iungeret Cu.; v okrajšanih stavkih: quae (sc. Minerva Pallantis) patrem dicitur interemisse virginitatem suam (njeno) violare conantem Ci.; redkeje v primerah: incidit in eandem invidiam quam pater suus (= cum patre suo) N.; prim.: domo eādem fuit contentus, quā Eurysthenes, progenitor maiorum suorum N. njegovih; pesn. (nanašajoč se na glavni subj. in navidezno nam. ipsius): nutricem adfata Sychaei; namque suam (njeno) … cinis ater habebat V.; pron. v zvezi
a) s quisque: suum cuique! Ci., quo sua quemque natura maxime ferre videatur Ci., quas tamen inter omnes est suo quoque in genere mediocris Ci., tempore, quo singulis membris suum cuique consilium, suus sermo fuerit L.; z atrakcijo: equites suae cuique (nam. suos cuique) parti post principia collocat L.
b) s proprius: sua cuique laus propria debetur Ci., calamitatem aut propriam suam aut temporum queri … etiam mediocris est animi C., suo proprio proelio L.
c) z etičnim dat. sibi = svoj (njegov) lastni: Vitr., Col., Ap., suo sibi suco vivont (= vivunt) Pl., suo sibi gladio hunc iugulo Ter.
d) z ipse: alios suā ipsos invidiā opportunos oppressit L., sunt, qui eam … dicant … suā ipsam (= ipsius) peremptam mercede L., suis ipsi tormentis occupati Lact.; pron. okrepljen s -pte ali -met = svoj (lastni): suipte patris Pl., suompte (= suumpte) amicum Pl., Crassum suāpte interfectum manu Ci., suopte nutu Ci., suopte ingenio L., Plin., suāmet ipsum pecuniā praecipitem casurum S., suomet ipsi more praecipites eant S., suamet ipse scelera occultare S., suismet ipsi corporibus dimicantes miscuere certamina L., a suismet ipsis praesidiis indigna … patiebantur L., suāmet vi Plin., a filio suómet Ap.; subst.
a) suī -ōrum, m svojci, sorodniki, učenci, svoji ljudje, svoje čete, pristaši, sodržavljani, someščani: quem sui Caesarem salutabant Ci. ep., aequabiliter in alienos et in suos inruebat Ci., Caesar suos a proelio continebat C., in eo colle Iugurtha extenuatā suorum acie consedit S., recurrere ad suos L., plures suos reddiderat N. si je bil pridobil (naklonil), qui optime suos nosse deberet N., cum … eum obsecraret, se sibi suisque reservaret N., a conspectu suorum recesserant N.; redkeje v sg.: tutores in ea quoque re partium memores ad suum tendere L. so bili za svojca, dextra decisa quaerit te suum V. svojega lastnika, (sc. volucres avem) fecere suam Stat. naredijo za svojo, jo sprejmejo (vzamejo) za svojo.
b) pl. sua -ōrum, n svoje = svoje (njegovo, njeno, njihovo) imetje, svoja (njegova, njena, njihova) last, svojina, imetek: cum se suaque omnia in oppidum … contulissent C., cum se suaque ab iis defendere non possent C., plebi (civibus N.) sua restituere S., se suaque omnia potestatis alienae facere L., ad sua redire Amm., ut in suis requirerent barbaros Amm. v njih (njihovi) deželi; sg. suum -ī, n svojina, svoja (njegova, njena, njihova) last: Dig., ne suum adimeret alteri Pl., alicui suum vendere Ci. njegovo zakonito last, ut ad suum quisque perveniat Ci., quid quisque habeat sui Ci., sui nihil deperdere C., largius suo uti S., quod suum non esset L., aliquid suum dicere Q. proglasiti kaj za svojo last.
2. occ.
a) svoj (njegov, njen) ljubi, ljubljeni, priljubljeni; večinoma pesn.: constitit alma Venus … suique Caesaris eripuit membris … animam O., cumque choro meliore sui vineta Timoli Pactolonque petit O., deseruere sui nymphae vineta Timoli O., quodque suus coniunx riguo collegerat horto, truncat olus foliis O., pinus suis montibus caesa O. na domačem gorovju.
b) svoj (njegov, njen, njihov) lastni, lasten, svojski, sam svoj, samosvoj: indulsit illi suus pater semper Ci. ep., illum ulciscentur mores sui Ci. ep., hunc (sc. Hannibalem) sui cives e civitate eiecerunt Ci., is poterit semper in disputando suus esse Ci. samobiten, samostojen, neodvisen, suosque deos aut novos aut alienigenas coli confusionem habet religionum Ci., suā sponte Ci., C., L. idr. sam po svoji volji, sam od sebe, po svoji glavi, introire ad Ciceronem ac … domi suae inparatum confodere S., plebi sui magistratus essent L., suus fuit accusator N. sam svoj, neminem neque suo nomine neque subscribens accusavit N. v svojem (lastnem) imenu, sam zase, ei … sua manu scripsit N. svojeročno, lastnoročno, in sua potestate esse N. ali sui iuris esse Ci., Paul. (Dig.) sam svoj biti, biti samostojen, biti neodvisen, ancilla nunc sua est Pl. samosvoja, materiam suo praebet seges arida damno O., suas cuiusque eorum clientelas (sc. esse) C. (De bello Gallico 7, 32; gl. clientela) vsak … ima svoje posebno, sua sidera norunt V. imajo svoje posebne zvezde, viscum … quod non sua seminat arbos V., suas iniurias persequi C. krivice, ki so se jim zgodile, neque cuiquam mortalium iniuriae suae parvae videntur S. njemu storjene krivice; pesn. in poznolat.: vix sua erat O. pri sebi, suus non est Icti. ni pri sebi, ni pri pameti; subst.: suum illud … tenet ad extremum Ci. drži se svojega (znanega) načela …
c) svoj = pravšen, pravšnji, pravi, pripadajoč, pristoječ, pristojen, primeren, prikladen, ustrezen, določen, ustanovljen, odločen, navaden, običajen, naraven, prirojen: domesticus et suus consul Ci., si suum numerum naves haberent Ci. pravšno, določeno, numerum non habet illa (sc. ratis) suum O., esse sui roboris O. pravšne, suae aetatis Dig., suo iure N. po pravici, ki mu gre, po vsej pravici, suo iure Ennius sanctos appellat poëtas Ci., verecundiae erat equitem suo alienoque Marte pugnare L. na prav(šn)i bojni način = na konju, jezdeč, fessosque sopor suus occupat artus V. jim pristoječ(e), suis quemque stimulis movere L. vsakega njegovo (= primerno), iusto desunt sua verba dolori O. primerne, ad quam (sc. immortalitatem) eum sua fata ducebant L. njemu določena usoda, stat sua cuique dies V. določeni, subito reliquit annum suum Ci. opustil je svoje za potegovanje (kandidaturo) za službo (pretorstvo) zakonito določenega leta, qui autem anno suo petierint Ci. ki so se potegovali za službo v (svojem) zakonito določenem letu, factus consul est bis, primum ante tempus, iterum sibi suo tempore, rei publicae paene sero Ci. ob času, ki je bil zanj pravi, fortuna sua mobilitate, quem paulo ante extulerat, demergere est adorta N. ob svoji običajni nestanovitnosti, pennas ambo non habuere suas O. prirojenih, suā morte defungi Suet. svoje smrti, sam od sebe umreti = umreti naravne smrti, (sc. aurum) statim suum est Plin. je takoj (je že) naravno (= čisto); suum est z inf.: quia suum est interiectionis voce abscondita proferri Prisc.
d) pripraven, ugoden: suo loco, suis locis C., suo loco pugnam facere S., suo maxime tempore atque alieno hostibus bellum incipere L., occasio sua L., aestu suo Locros traiecit L., ferunt sua flamina classem V., vere suo V., ventis iturus non suis H., sua sidera Val. Fl., primo variā fortunā, mox pugnavit suā Vell.
e) komu vdan, naklonjen: Alfenus … utebatur populo sane suo Ci., vota suos habuere deos O., Ambracienses sui L. ali Chatti sui T. ki so njemu vdani, naklonjeni, Hispania sua T.
Opomba: Gen. pl. suûm: Ter., Sis. ap. Non.; zastar. (predklas.) obl.: sam = suam: sam pro suam (sc. antiqui) dicebant P. F.; sōs = suōs: sos interdum pro suos (sc. antiqui) ponebant P. F.; sās = suās: sas suas: Ennius: „Virgines nam sibi quisque domi Romanus habet sas“ P. F.; sīs = suīs: per dativum casum idem Ennius effert: „Postquam lumina sis oculis,“ pro suis P. F. - temptō (zaradi zamenjave z nekim iter., iz tendō izpeljanim glag. *tentō pisano tudi tentō) -āre -āvī -ātum
I.
1. tipati, otipati (otipavati), potipati (potipavati), dotakniti (dotikati) se koga, česa, „(po)šlatati“, „ošlatati“, prije(ma)ti koga, kaj: V., Lucr., Corn., Ph., Col., Plin., Fl. idr., pectora O., venas Suet., Q., temptatae pollice venae O., corvus temptat ficum rostro O. kljuva, flumen pede Ci.
2. metaf. napasti (napadati), poskusiti (poskušati) osvojiti kaj, lotiti (lotevati) se koga, česa: simul ex terrā scalis et classe moenia oppidi temptans C., Caesar existimabat temptandam sibi Achaiam (sc. esse) C., nationes bello Ci., urbem, castra L., munitiones testudinibus ac musculis Auct. b. Alx.; pren.: populi Romani ius Auct. b. Alx. zaleteti (zaletavati) se v … , a multis temptatus N. obtožen; occ. (o boleznih) napasti (napadati), popasti (popadati), (z)grabiti, prije(ma)ti, prije(ma)ti se, lotiti (lotevati) se česa, prevze(ma)ti, seči (segati, sezati) po čem: corpora (latus aut renes H.) morbo temptantur Ci., oves temptat scabies V.; od tod: autumnus exercitum valetudine temptaverat C. se je (bila) lotila, vina temptatura pedes V. ali vina temptant caput Plin. vino pride (gre) v noge, vino gre (stopi) v glavo, temptatum frigore corpus H. —
II.
1. poskusiti (poskušati), poizkusiti (poizkušati), preizkusiti (preizkušati), preskusiti (preskušati), skušati, izkušati, prizadevati si za kaj, poganjati se za čim, truditi se za kaj, lotevati se česa: maris altitudinem Isid. meriti (z grezilom), fortunam C., Ci., S., se, alicuius patientiam Ci., oppugnationem L., proelia V., bella frustra Eutr., militiae munia T. poskušati se v … , iter C., H., aditūs V., temptanda via est, quā … V., res saepius frustra temptata Ci., temptare aliquid (naspr. quiescere) Plin. iun.; pesn.: Thetim ratibus V. preizkušati morje z ladjami = pluti (jadrati, ladjati) po morju; tako tudi: Bosporum H., Oceanum T., vadum fluminis Cu., Istrum Cl.; verba temptata O. ki jih kdo skuša izgovoriti, temptare spem pacis, triumphi L. poskušati, ali je kaj upanja za mir, za triumf, dubiam spem armorum Vell. poskušati vojno srečo, auxilium V. poskušati, ali je kaj pomoči, caelestia V. stremeti za nebom, skušati si prilastiti nebo; z odvisnim vprašanjem: Pl., Iuv. idr., temptares, quid populus Romanus ferre posset Ci., temptat, quae sit fortuna facillima V., temptavit (sc. vipera), si qua res (gr. εἴ τι) esset cibi Ph. če je kaj jedi; s finalnim stavkom: quod aliud hoc iudicio temptatur, nisi ut id fieri liceat? Ci., temptavit per partem tribunorum, ut sibi Aegyptus provincia daretur Suet.; impers.: tempatum, ut … L.; z inf.: Cu., Lucr., Pers., Q., Iuv. idr., persuadere temptat N., Triones temptarunt aequore tingi O., vestis temptata revelli O., taurus irasci temptat V., temptare aquā hostem prohibere Hirt.; abs., redko subst. temptātum -ī, n: temptatum a tribuno (poskus tribunov), ut rogationem ferret L.
2. occ. peljati (voditi) v skušnjavo, skušati, izkušati, skušati dobiti (prepričati itd.) koga o čem, koga (v) kaj, (za)prositi, poprositi, pozvati (pozivati), (raz)drastiti, vznemiriti (vznemirjati), (raz)dražiti, razvne(ma)ti, razburiti (razburjati), napasti (napadati) itd.: V., H., Mart., Suet. idr., temptata est eius abstinentia a Diomedonte N., temptare animos S., animos civitatum C. skušati si pridobiti, nationes ali rem publicam Ci. vznemirjati, iudicium pecuniā Ci. skušati podkupiti, temptata est eorum fides per promissa T., temptare Iunonem Tib. skušati zapeljati, iras alicuius Lucan.; s finalnim stavkom: nequiquam temptati, ut desisterent L., temptatus, ut umbras carminibus eliceret T.; z odvisnim vprašanjem: unde creditur Domitianus occultis ad Cerialem nuntiis fidem eius temptavisse, an praesenti sibi exercitum imperiumque traditurus foret T. - tenāx -ācis, adv. -iter (tenēre)
1. trdno držeč, trdno oklepajoč, trpežen, trden, zmožen držanja, starejše dŕžen, držéčen: Ap., Amm., Aug. idr., vincla tenacia O., V., complexus O., pondere tenacior navis (trdna ladja, ki se ne ziblje) L., prensat tenaci forcipe ferrum V., dens tenax ancorae V., tenaces (lepljiv) cerae V., gramen tenax H. gosta, hedera Cat., lappa O., loca tenacia caeno T. ovirajoči, zamudo povzročajoči; tako tudi: tenacissimum sabulum Cu., pressisse tenaciter angues O., tenaciter vincire Macr., tenacius apprehendere Val. Max.; z gen.: asperitate etiam vestium tenaci Plin., cutis tenacior capilli Plin.
2. metaf.
a) (denar) skupaj (na kupu) držeč = skóp (skòp), skopuški, škrt(av), stiskaški, stiskàv: restricti et tenaces Ci., pater parcus et tenax Ci., tenaxne pater est eius? Ph., da cupidum, avidum, tenacem, iam tibi eum liberalem dabo L.; z in z abl.: in largiendo tenax Lact.; pesn. o podzemlju: regnum, umbrae Sen. tr.
b) (trdno) držeč se česa, vztrajen, stanoviten, trden: passu stare tenaci O. trdno stati, tenax fortuna O., longa tenaxque fides O., tenaciter urgere O., tenacissime dissimulare Ap.; z objektnim gen.: genus quaesiti tenax O., tenaciores auri et argenti Suet., fama ficti pravique tenax V., tenax propositi vir H. zavzet, vztrajen, tenax veri Pers., sui iuris Col., iustitiae Iuv., iusti Eutr., amicitiarum Vell., animus parum tenax recti Sen. ph., tenax disciplinae suae Cu.; occ.: fata tenacia O. trajen, memoria tenax Q. trden (= dober) spomin, quo tenaciores armorum essent Suet. da bi tem bolj skušali obdržati orožje, ne sit ad extremum ira Caesaris tenax O., equus tenax L. trmast, morbi tenaces Suet. trdovratne, nimis tenax es Pl. - tenebrō -āre (tenebrae) (po)temniti, zatemniti (zatemnjevati), otemniti (otemnjevati), (z)mračiti, (p)omračiti, zamračiti: Lact., Serv., iam vespera semitam tenebrante Ap., itaque vespera tenebrante cum adhuc licet iniqua reluctante fortuna multitudo nostrorum manu conserta distringeretur Amm., ibi tunc vespera tenebrante raptus a cena Iovianus Amm., occasusque uno obitu condita cunctas valerent tenebrare terras M.
- trāns-mūtō -āre (trāns in mūtāre)
1. čez (preko) spraviti (spravljati), premestiti (premeščati), prestaviti (prestavljati): aegros ad alium locum Cael.
2. zamenjati (zamenjevati, zamenjavati), spremeniti (spreminjati): dextera laevis Lucr., fortuna transmutat incertos honores H. - trāns-vertō (trā-vertō) -ere -vertī -versum, stlat. trāns-vortō -ere -vortī -vorsum (trāns in vertere) obrniti (obračati), preobrniti (preobračati); metaf.
1. zaobrniti (zaobračati), spremeniti (spreminjati): defensionem in accusationem Ap.
2. odvrniti (odvračati): inimica Arn., fontes meos Tert. — Od tod adj. pt. pf. pass. trānsversus ali trāversus, stlat. trānsvorsus 3, adv. -ē „na drugo (ono) stran obrnjen“ =
1. po(v)prek (počez) ležeč, (po)prečen, počezen, (po)stranski: fossa, vallum C., cuniculi L. stranski podkopi, tramites, limites L., viae Ci. prečne, stranske ceste, transverso foro Ci. preko trga, transverso itinere L. počez, po(v)prek, (na)pošev, transversa itinera L. fr. stranske poti, pri S. pa = stranski (po)hodi, transversa proelia S. napadi s strani (od strani), napadi v bok (z boka), atrum transverso calamo signum H. črna poprečna poteza (kot znak za napako), transversus digitus, unguis, gl. digitus, unguis; in columella horas … transverse describere Vitr., transverse ambulare Veg.; acc. n. sg. in pesn. tudi pl. adv.: transversum (po(v)prek) secans Front., transversa tueri V. ali aliquem transversa tueri Val. Fl. postrani (pisano, neprijazno, sovražno) gledati (koga), (sc. venti) transversa (od strani) fremunt V.; pren.: transvorsum trudere a recte consulendo Ca. na stran potiskati (porivati) = odvračati, odrivati
2. occ.
a) cuius in adulescentiam traversa incurrit misera fortuna rei publicae Ci. ki mu je kot mladeniču pot prekrižala … , aliquem transversum ferre Q. ali auferre Plin. ali agere Sen. ph. spraviti koga s prave poti, usmeriti (spraviti) koga na krivo pot (stranpot).
b) navzdolnji, (po)stranski, bočen: transversorum ordinum partes appellantur casus, derectorum genera Varr., ut sit una (sc. ratio) derecta, altera transversa Varr. — Od tod subst. trānsversum (trāversum) -ī, n (po)prečnost, počeznost, poševnost, poševnina, prečna (počezna, poševna) lega ali smer, starejše šija: in transversum Plin. po(v)prek, prečno, per transversum Plin. vprek, po(v)prek, (na)pošev, ex transverso Pl., Lucr., Plin. od strani, vprek, po(v)prek, (na)pošev; pren. de ali e(x) tra(ns)verso = nepričakovano, nenadoma, (i)znenada, nenadno, proti pričakovanju, nenadejano: Petr., Aug. idr., ecce tibi e transverso Lampsacenus Strabo Ci. ep., ecce de traverso Caesar … rogat Ci. ep., ecce tibi iste de transverso „heus“, inquit, „adulescens … “ Corn. - tribuō -ere -uī -ūtum (gl. tribus)
I.
1. deliti, razdeliti (razdeljevati), porazdeliti (porazdeljevati), razvrstiti (razvrščati), razporediti (razporejati), starejše razredíti (razrejevati): in tempora Ci., rem in partes Ci.
2. razdeliti (razdeljevati), porazdeliti (porazdeljevati) med koga, razda(ja)ti: pecunias T., equitibus sesceni denarii tributi Cu. —
II.
1. dodeliti (dodeljevati), podeliti (podeljevati), podariti (podarjati), dati (dajati), darovati komu kaj: lex omnis aut adimit aut tribuit Q., suum cuique Ci., alicui beneficia tribuere (izkazovati) N., bene meritis praemia C., munus, dona O., dona talia nulli Ph., secundam (sc. partem praedae) mihi Ph.
2. metaf. podeliti (podeljevati), nakloniti (naklanjati), dati (dajati), izkazati (izkazovati): vocabula monti O. gori dati ime, poimenovati goro, nomina sibi deorum O. nade(va)ti si imena bogov, vzde(va)ti si božanska imena, terris pacem O., tribuam tibi turis honorem O. božjo čast, alicui dignitatem, honorem C., alicui misericordiam Ci., alicui laudem Ci. ali laudes Pr. dajati hvalo, hvaliti, alicui gratiam Ci. zahvaliti (zahvaljevati) se, veniam alicui T., vitam Lucan. pustiti (puščati) komu življenje, voluntatem beneficiis C. izkazati (izkazovati), (po)kazati, silentium orationi Ci., alicui testimonium egregiae virtutis Ci., gloriam fortuna tribuet Ph., quom igitur rerum ortum tribuis naturae, detrahis deo Lact.
3. occ.
a) prizna(va)ti, dopustiti (dopuščati), prepustiti (prepuščati), pripustiti (pripuščati), dovoliti (dovoljevati), pritegniti (pritegovati, pritezati), prista(ja)ti na kaj, ugoditi (ugajati) komu: quod cum Pompeius et rei publicae et amicitiae tribuisset C., alicui priores partes Ci., aliquid valetudini Ci., alicui multum, omnia (plus, plurimum) tribuere Ci. zelo (bolj, najbolj) čislati koga, veliko (vse, več, največ) staviti na koga, plurimum iudicio tuo tribuo Ci., alicui libentissime Ci. ugoditi (ugajati), biti na uslugo, in vulgus Ci. biti uslužen do vseh. Z zanikanim finalnim stavkom: quos ne tradam, maioribus eorum tribuendum puto T.
b) pripisati (pripisovati), prisoditi (prisojati), šteti komu kaj v (za) kaj, vzeti (jemati), imeti kaj za kaj, zvrniti (zvračati): namque eam esse consuetudinem regiam, ut casus adversos hominibus tribuant, secundos fortunae suae N., id virtuti hostium C.; s predik. dat. neque hoc illi quisquam tribuebat superbiae N.; brez obj.: ne suae magnopere virtuti tribueret C. naj ne pripisuje svoji hrabrosti, naj se ne sklicuje na svoj pogum; pass.: quod illi tribuebatur ignaviae Ci., cum eam observantiam officio tribui (da se izkazuje, da velja) viderent N., id suae culpae non debere tribui C. da se to ne sme šteti njemu v krivico.
c) (čas) posvetiti (posvečati) čemu, porabiti (porabljati) za kaj: tempus conviviis Ci., ut tempora aut litteris aut rei publicae tribueret N., XI dies comitiis perficiendis C. - turbō2 -inis, m (sor. s turbāre, turba)
1. vrtinčasto (vrtežno, krožno) gibanje, vrtenje, vrtinčenje, vrtež, sukanje, rotiranje, vrtinec, krog, kolobar, starejše vrtilj(k)a: Lucan., Sen. tr. idr., cum caeli turbine ferri ali quanto turbine fertur Lucr. (o mesecu), ut expirent ignes turbine tanto Lucr., nubes turbine fumans piceo V., turbine venti confligunt V., venti terras turbine perflant V., venti rotanti turbine portant Lucr., celeri ad terram turbine fertur V., hasta volans turbine Val. Fl., quo turbine (kako naj v krogu) torqueat hastam V., praecipitem inmani turbine (sc. teli) adegit V. ali praecipitem ingentis turbine saxi excutit V. z vrtežnim metom, lučajem, turbo rapax Stat. vrtinec, vrtulja, Aegaeus Cl. krnica, tolmun, serpentis Sil. vitje, zvijanje, verterit hunc dominus, momento turbinis exit Marcus Dama Pers. v hipu zasuče (o sužnju, ki so ga pri osvobajanju običajno zavrteli), bucina, in latum quae turbine crescit ab imo V.; pren.: non modo militiae turbine factus eques O. potem ko je prekrožil razne vojaške stopnje, pomikajoč se vedno višje v vojaški službi, denso turbine vulgi Cl. v valujoči gneči (vrvenju).
2. meton.
a) vrtavka, starejše vrtélec, brníca (otroška igrača): torto volitans sub verbere turbo V., revertitur ad cylindrum et ad turbinem suum Ci.; metaf. vsaka vrtalkasta stvar α) zatìč, zatík, čep, čepínec, starejše petník: turbines cadorum Plin. koničasti čepi, figura umbrae similis turbini inverso Plin., cardinum turbines tardi Varr. ap. Serv. β) vreteno: teres Cat. γ) čarobno motovilo, čarobno vreteno, čarobno kolo: citum retro solve turbinem H.
b) vrtinčasti veter, vrtinčasta burja (burja vrtilka), vihar, vihra, piš, starejše hohorín: turbinis atri more furens V., procellae, turbines di putandi Ci., Minerva, quam turbo deiecerat Ci. ep., pulvis collectus turbine H., etiamsi subitus turbo toto navem meam mari raperet Sen. ph.; atrib.: exoritur ventus turbo Pl., circumstabant navem turbines venti Pl.; meton.: rei publicae turbines Ci. motilci države, kvaritelji (rušitelji) državnega miru; tako tudi: tu procella patriae turbo ac tempestas pacis atque otii Ci.
3. metaf. vihra, nevihta (podoba, posneta po morju): Fl. idr., miserarum turbo rerum O. vihra nesreče, in turbinibus rei publicae Ci., nescio, quo miserae mentis turbine agar O., o confuse nimis Gradivi turbine Varro Sil. vojna vihra, virtutem turbine nullo Fortuna excutiet tibi Lucan., horum mala, turbo quîs rerum imminet Sen. tr., te in medio versantem turbine leti eripui Cat. - urgeō in urgueō -ēre, ursī (indoev. baza *u̯r̥gh- ali *u̯u̯r̥g- ali *u̯reg-, stiskati, riniti, tiščati, suvati, pehati, gnati, zasledovati; prim. lit. várgas sila, beda, got. wrikan preganjati, zasledovati, wraks zasledovalec, -wargs volk, izobčenec, sl. vrag, stvnem. rāhha maščevanje = nem. Rache, stvnem. rëhhan kaznovati, maščevati se = nem. rächen maščevati se)
1. abs. pritisniti (pritiskati), navaliti (navaljevati): maiore vi hostes urgebant S., globus virûm urget V., hinc Pallas instat et urget V.; intr.: urgent ad litora fluctus V. rinejo; pesn.: altum (acc. po skladu krajevnih imen) urgere H. držati se širokega morja, držati se odprtega morja, osta(ja)ti na odprtem morju; pren.: urgenti fato incumbere V. pospeševati bližajočo se pogubo (pogibel), pars in fossas urgente ruinā volvitur V. v padanju drug drugega s seboj dreveč.
2. trans. potisniti (potiskati), riniti, poriniti (porivati), gnati, pognati (poganjati), tlačiti, potlačiti, stlačiti: pedem pede fervidus urget V., Eurus trīs (sc. naves) in Syrtīs urget V., in iecur urget acūs O., urgetur (sc. unda) veniente prior urgetque priorem O., pisces urgere angusto catino H., reperti, qui saxo super urgerent (sc. terram) V., onus urget Pl. breme teži, urgere vocem ultra vires Q. glas gnati čez njegove moči (zmožnosti), glas presiliti (preobremeniti, preutruditi), u. orationem Q. ognjeno, strastno govoriti, equum Val. Fl., aetherias currus ad arces Stat.; med.: (putat) urgeri volucrum ad litora nubem V. da rine, da se žene; pass.: fama est Enceladi corpus urgeri (Aetnae) mole V. da Enkeladovo truplo tlači (pokriva) gmota (gore Etna), da leži Enkeladovo truplo pod gmoto (gore Etna).
3. metaf.
a) abs. pritiskati, naganjati, priganjati: etiam atque etiam insto atque urgeo Ci., urge, insta, perfice Ci. ep., urget eadem fortuna, quae coepit Ci.; trans. stisniti (stiskati) koga, pritisniti (pritiskati) na koga, trdo prije(ma)ti, (s)pestiti, nadlegovati: aquila urget rostro luctantem (sc. draconem) V., urgere homines iacentes inhumanum est Ci., quaestiones urgent Milonem Ci.; urgeri z gen. criminis biti (ob)dolžen (obdolževan), biti (ob)tožen (obtoževan) česa: quia male administratae provinciae aliorumque criminum urgebatur T.; (o stiski) zaradi prevelike bližine utesniti (utesnjevati): quam (sc. vallem) urget utrimque latus V., urbem urbe aliā premere atque urgere Ci., quā vicinia Persidis urget V., urgeris turbā circum te stante H.; pesn.: oculos stupor urget inertīs V. je obvzela, je prevzela, urget diem nox H. odrine (odriva), prežene (preganja), Quintilium perpetuus sopor urget H. tišči (obvzema, zajema) večno spanje, olli oculos ferreus urget somnus V. trdno spanje zatiska oči; (v vojaškem pomenu) hudo (mučno, silovito) napasti (napadati), navaliti (navaljevati) na koga: locum variis adsultibus urget V., instat Epiro, urget Oricum Ci., mortali urgemur ab hoste V.; (o abstr.) težiti, vznemiriti (vznemirjati), nadlegovati, mučiti, begati, mešati, trapiti, gnjaviti: Cels., Fl. idr., quod te urget scelus? Pl., quem morbus urget H., eas amor urguet habendi V. ne da (pusti) jim oddiha, famulas laboribus urgent O., eum invidia cum metu urget S., populus militiā atque inopiā urgebatur S., urgeri fame S., fatis, poenis V., vitiis H., urgens malum, urgens senectus Ci.
b) (z vprašanji, prošnjami idr.) tiščati v koga, pritisniti (pritiskati) na koga, koga spraviti (spravljati) v stisko, nadlegovati, navirati koga, siliti v koga, izsiljevati koga, napasti (napadati) koga, lotiti (lotevati) se koga, nagnati (naganjati) koga, prignati (priganjati) koga, (pri)siliti koga ipd.: nimis urgeo Ci., urgere interrogando Ci., urget praesentia Turni V., urgent rustice sane; negant enim posse et in eo perstant Ci., urgere accusatorem Ci., iussis ingentibus urguet (sc. nos) Apollo V., totus ordo improbitate paucorum urgetur Ci., nec ille armis solum, sed etiam decretis nostris urgendus est Ci., urgue et … infla sermonibus utrem H. obsipaj … s pohvalnimi besedami, cur patrem non urserit ad exsolutionem Dig., nihil urget (sc. me, te) Ci. nič se ne mudi; z inf.: rursus urgemus etiam de ipsorum somniorum retractatu quibus anima iactatur exprimere Tert.; occ. stanovitno (vztrajno) trditi, stati na čem, vztrajati pri čem, poudariti (poudarjati) kaj, ne odstopiti (odstopati) od česa: urgetis hominum esse istam culpam, non deorum Ci., ut eundem locum diutius urgeam Ci., ius Crassus urgebat Ci.
c) marljivo se pečati (baviti) s čim, marljivo se ukvarjati s čim, marljivo izdelovati kaj, marljivo obdelovati kaj, prizadevno se lotiti (lotevati) česa, trdno držati se česa, osta(ja)ti pri čem, vztrajati pri čem, ne odstopiti (odstopati) od česa, ne popustiti (popuščati) pri čem ipd.: opus O., Tib., iter O. spodbujati, priganjati k … , veste, quam … urgebam V. ki sem jo marljivo tkala, urges arva H. trudoma obdeluješ, semper flebilibus modis urges Mysten H. neprestano žaluješ za … , urgere occasionem Ci. marljivo se oprijeti priložnosti, marljivo izkoristiti priložnost, forum Ci. veliko se ukvarjati z zadevami na Forumu, propositum H.; z inf.: urges maris summovere litora H. marljivo si prizadevaš, trudiš se; z ACI: abrumpi dissimulationem urgebat T. je silil k temu, da … ; ne prior officio quisquam respondeat, urge H. podvizaj se. — Od tod adj. pt. pr. urgēns -entis silen, nujen, pritiskajoč, urgénten: urgentior causa Tert., urgentior actio Aug., urgentiores differentiae Cael., urgentissima ratio Cod. I., urgentissimae occupationes; subst.
a) urgentia -ium, n silna nujnost, huda nuja: urgentia bellorum subire Iul. Val.;
b) urgentiōra -um, n zdravila, ki bolj ženejo: Cael. — Adv. urgenter nujno: Cypr., Aug. - ut, starejše utī, stlat. uteī (iz *uti, sor. z u-bi, utinam, utique, neutiquam, najbrž iz relat. debla; utī se je najprej skrajšal v utĭ, iz tega pa je po sinkop. nastala obl. ut)
I. adv.
1. v načinovnem pomenu
a) vprašalno kako; v neodvisnih vprašanjih: Pl., Ter. idr., ut valet? ut meminit nostri? H., ut sese in Samnio res habent? Ci.; v odvisnih vprašanjih: credo te audisse, ut me circumsteterint Ci., docebat, ut Galliae principatum Aedui tenuissent C., iubes renovare dolorem, Troianas ut opes eruerint Danai V.
b) v vzklikih kako, kako zelo: Enn. ap. Non., Afr. ap. Prisc., Pl., Ter. idr., ut sustinuit! immo vero ut contempsit ac pro nihilo putavit! Ci., ut te accipio agnoscoque libens! V.
c) relativno kakor; nav. v korelaciji: Ca., Pl., Ter., Afr. fr., Caecil. ap. Fest., L., Corn. idr., ut optasti, ita est Ci., cetera uti facto opus sit, ita agunt S., uti initium, sic finis est S., ut ante demonstrabant, item nunc ostendunt Ci.; pogosto uvaja pren.: Cicero ea … cecinit ut vates N., omnes ut aliquam bestiam pestemque (sc. eum) fugiebant Ci.; razširjeno: Ter., Ci. idr., Thuynem agebat vinctum, ut si (kakor da) bestiam duceret N.; s quisque (ob superl.) zaznamuje zaporedje: ut quisque est genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se clientes habet C. kolikor bolj je kdo … toliko več … , čim bolje je kdo … tem več … ; brez superl.: ut quisque honore antecedebat, ita (tako zaporedoma) sententiam dixit ex ordine Ci.; pesn.: corripitur flammis, ut quaeque altissima, tellus O. na najvišjih mestih zaporedoma. Taka primera
a) je (lahko) okrajšana, tj. brez determinativa: perge, ut instituisti Ci., ut erat imperatum, fecit C.; pogosto (navidezno) pri superl.: ut potero planissime exponam Ci. kolikor mogoče jasno, ut blandissime potest … inquit Ci.; od tod v vrinjenih stavkih, da se poved podkrepi: ut assolet, ut fit, ut aiunt Ci., ut ait Thucydides N., ut videtur N. kakor se kaže, kot se zdi, ut supra demonstravimus C.
b) veže pojme: ut … ita, ut … sic kakor … tako, in … in, sicer … toda (pa, a), dasi … vendar: ut cum Titanis, ita cum Gigantibus Ci., haec omnia ut invitis, ita non adversantibus patriciis transacta L., ut fortasse vere, sic parum utiliter in praesens respondit L., Saguntini ut a proeliis quietem habuerant, ita non nocte, non die umquam cessaverant ab opere L.
c) pri rotitvah: Ter., ita vivam, ut maximos sumptus facio Ci. kakor res živim … (tako), tako naj živim … da (prim. ita).
d) navaja zglede, primere = kakor (kot) na primer: dixerat aliquis leniorem sententiam ut primo M. Marcellus Ci., fecit huc in aliis libris, ut Iuniam familiam enumeravit N.; pogosto pred relat.: ut quae Cu. kot reči, ki … , C. Cassium pro consule Syriam obtinere, ut qui (kot mož, ki) optimo iure eam provinciam obtinuerit Ci.
e) α) razlaga kak vzrok ali dodaja kako pojasnilo, in to s celim stavkom: magna pars Fidenatium, ut qui (kot ljudje, ki) coloni additi Romanis essent, Latine sciebant L., Iugurtha, ut erat (kakor je že bil) impigro atque acri ingenio S., aiunt hominem, ut erat furiosus, respondisse Ci. β) omejuje: Ubii, quorum fuit civitas ampla, ut est captus Germanorum C. vsaj po germanskih pojmih; okrajšano: L., H., Meneclides satis exercitatus in dicendo, ut Thebanus scilicet N. kot Tebanec namreč, namreč za Tebanca, unam, ut in miseris rebus (namreč v tem žalostnem položaju), spem reliquam salutis esse arbitratus C., multae, ut in homine Romano (vsaj za Rimljana), litterae in eo fuerunt Ci., aliquem ut (kot) alumnum diligere Cu.
2. v časovnem pomenu kakor = ko, kakor hitro, brž ko, nav. z ind. pf., naznanja, da je glavno dejanje (brez presledka) nastopilo takoj za stranskim dejanjem: Ca., Pl., Ter., C., T. idr., id ut audivit, Corcyram demigravit N., maxime perturbatus est, ut audivit consules profugisse Ci.; neposredno zaporedje dejanj je posebej poudarjeno: ut ingressus est, confestim gladium destrinxit Ci., continuo, ut patellam vidit, tollere non dubitavit Ci., repente, ut Romam venit, praetor factus est Ci.; nam. pf. pesn. in poklas. pr. historicum: ut videt, ardet V., ut fidem reportant, praemisit V., ut me et matrem sedentes … videt Plin. iun.; poseb. pogosto ut primum kakor hitro le, brž ko: L. idr., ut primum loqui posse coepi: „Quaeso“, inquam Ci., ut primum alatis tetigat magalia plantis, Aenean conspicit V. Redkeje
a) z ind. impf. (opisuje): ut clamor instabat, iam fragor audiebatur L., ut Hortensius domum reducebatur (ko so hoteli Hortenzija spremiti domov), fit ei obviam Curio Ci.
b) z ind. plpf. (izraža ponavljanje): ut cohortes excubuerant (so ležale zunaj), accessere subito Pompeiani C.; occ. odkar: Pl., Ci. ep. idr., acerba fata Romanos agunt, ut fluxit in terram Remi cruor H., nec quidquam nostras pervenit ad aures, ut sumus in Ponto O., quartus decimus annus est, ex quo spei tantae admotus sum; octavus, ut imperium obtineo T.
3. krajevno kjer (le pesn.): in extremos penetrabit Indos, litus ut … Eoā tunditur undā Cat. —
II. conj.
1. v načinovnih stavkih da: potest esse bellum, ut tumultus non sit Ci., cui viginti his annis supplicatio decreta est, ut non imperator appellaretur? Ci.; occ. v konsekutivnih stavkih (tako) da v korelaciji z raznimi determinativi: Ca., Pl., Ter., L. idr., Tarquinius sic Servium diligebat ut is eius vulgo haberetur filius Ci., non sum ita hebes, ut istuc dicam Ci., neque is es, ut te pudor a turpitudine revocarit Ci., tot homines habet, ut cantu tota vicinitas personet Ci., adeone hospes es, ut (sc. haec) nescias? Ci., tanta tempestas subito coorta est, ut nulla navis cursum tenere posset C., Demosthenis verba persequor eatenus, ut ea non abhorreant a more nostro Ci., Milo hoc fato natus est, ut ne se quidem servare potuerit Ci.; brez determinacije: Pl., Varr., Ci., L. idr., fuit etiam disertus, ut nemo ei Thebanus par esset eloquentiā N., dives, ut metiretur nummos H.
2. v zahtevnih, želelnih stavkih da bi, da bi vendar, naj (bi)
a) v neodvisnih z irealnim cj.: ut viveret adhuc! Cu.; s potencialnim cj.: Pl., ut te dii perduint! Ter., ut pereat positum robigine telum! H., ut formidine falsā ludar! V. Od tod
b) uvaja objektne stavke α) za glag. ali subst. hotenja, želenja, prošnje, skrbi, prizadevanja, dopuščanja ipd.: Ter., C. idr., vellem, ut aliquando redires Ci. ep., Phaëthon, ut in currum patris tolleretur, optavit Ci., quod ut illi proprium sit, velle et optare debetis Ci., id uti permittatis, quaesumus L., deosque precetur et oret, ut Fortuna … redeat H., vos obtestor atque obsecro, ut … eos servetis Ci., cura, ut valeas Ci. ep., maxime studebat, ut … rescinderet Auct. b. Alx., unus Miltiades maxime nitebatur, ut castra fierent N., consuli permissum, ut duas legiones scriberet novas L., si in turpi reo patiendum non esset, ut … arbitrarentur Ci., cupiditas, ut acria iudicia fiant Ci. β) za glag. ali subst. ukazovanja, zahteve, svetovanja, pregovarjanja, opominjanja, nagovarjanja, priganjanja, nuje, sklepanja, pričakovanja ipd.: Pl., Ter., Cu., Corn. idr., his, uti conquirerent et reducerent, imperavit C., consulentibus Pythia praecepit, ut Miltiadem sibi imperatorem sumerent N., praecipitur, ut nobismet ipsis imperemus Ci., Voluseno mandat, ut … ad se … revertatur C., tibi in mentem non venit iubere, ut haec quoque referret Ci., homini natura praescripsit, ut nihil pulchrius quam hominem putaret Ci., postulant, ut signum detur L., militibus, ut imperator pugnae adesset, poscentibus T. quod suades, ut ad Q. scribam Ci. ep., huic persuasit, uti ad hostes transeant C., monet, ut provideat Ci., cum … ut Corinthum oppugnarent, multi hortarentur N., Germanos tam facile impelli, ut in Galliam venirent C., quem ego, ut mentiatur, inducere possum Ci., tibi instat Hortensius, ut eas in consilium Ci., exigerem ex te cogeremque, ut responderes Ci., Lentulum, ut se abdicaret praeturā, coëgistis Ci., tibi decernit, ut regem reducas Ci., ita censuerunt, ut P. Lentulus in custodiam traderetur Ci., nisi forte exspectatis, ut illa diluam Ci., factum est senatūs consultum, ut praetores cognoscerent Ci., vetus est lex, ut idem amici velint Ci. γ) za glag. izvrševanja (efficiendi): Pl., C., N. idr., sol efficit, ut omnia floreant Ci.; če stojijo ti glag. v pass., uvaja ut subjektne stavke te vrste: Q., id fieri non potuit, ut componeretur Ci.; pass. obliko nadomeščajo intr. glag., ki pomenijo „zgoditi (primeriti, pripetiti) se“ ipd., futurum est, ut … , fore ut … , contingit, ut … , accedit (= praeterea fit, ut … Ci.) C., Ci., L. idr., an casu accidit, ut id primus nuntiaret? Ci., forte evenit, ut in Privernati essemus Ci., restat, ut hoc dubitemus Ci., relinquebatur, ut ex longinquioribus regionibus … naves essent exspectandae C.; tako tudi za subst., izražajočimi pojav, ki ima kak učinek: mos est Syracusis, ut dicat sententiam, qui velit Ci., ius esse belli, ut, qui vicissent, iis, quos vicissent, quemadmodum vellent, imperarent C., fuit ista quondam in hac re publica virtus, ut viri fortes acrioribus suppliciis civem perniciosum quam acerbissimum hostem coërcerent Ci., hic locus est, ut de moribus maiorum loquamur Ci., mihi opus est, ut lavem Pl.; podobno za adj.: reliquum, certum, verum, falsum, rectum, iustum, usitatum, verisimile est idr.: Ci., N. idr.; occ. za glagoli bojazni (timendi) v pomenu da ne: C., L. idr., timeo, ut sustineas labores Ci. ep., ut sis vitalis, metuo H.
3. v finalnih stavkih da (bi); z determinacijo v glavnem stavku: Pl., Varr., Q., Lucr. idr., nec ideo Rhenum insedimus, ut Italiam tueremur T. legum idcirco servi sumus, ut liberi esse possimus Ci., haec propterea dixi, ut mihi Tubero ignosceret Ci., quorsum haec disputo? ut intellegere possitis Ci.; večinoma brez determinacije: Pl., Ter., N., C., L., T. idr., maiores nostri ab aratro adduxerunt Cincinnatum, ut dictator esset Ci.; elipt.: ut quid (sc. fiat)? zakaj? čemu? (gr. ἵνα τί): Ci.
4. v koncesivnih stavkih naj tudi, recimo (denimo, vzemimo), da, čeprav, četudi, dasi, dasiravno: ut desint vires, tamen est laudanda voluntas O., ut quaeras omnia … non reperies Ci., ut sis tu similis Caeli, non ego sum Capri H.; z irealnim cj. se veže ut, kadar izraža dopustitev kot neresnično, tj. resničnosti nasprotno: ut nullam afferet Plato rationem (razlogov), auctoritate me frangeret? Ci., ut neminem alium nisi T. Patinam … rogasset, scire potuit Ci.; nikalni koncesivni stavki se uvajajo z ne = naj tudi ne, najsi ne, recimo, da ne, čeprav ne, četudi ne: ne sit summum malum dolor, malum certe est Ci.; če se zanika le posamezna beseda, stoji ut … non: porro, ut ego non dicam (= sileam), quis ea non intellegit? potero silere Ci.
5. elipt. v vprašanjih začudenja ali nejevolje = ali je mogoče (verjetno), da … ?; tudi samo da?: Pl., Ter., te ut ulla res frangat? tu ut umquam te corrigas? Ci., ut ne tegam spurco Damae latus? H.
Opomba: Pesn. se ut tudi zapostavlja: Pl., Ter., Lucr., his ortus ut agris Dardanus Phrygiae penetravit V.