Franja

cultor -ōris, m (colere)

I.

1. obdelovalec, gojitelj, saditelj, sejalec: terrae, vitis Ci., cultores agri (agrorum) L., cultor virentis agelli H., pecoris S. živinorejec, alveorum Col.; pesn. (o biku oraču): cultorem pauperis agri immolat O.

2. occ.
a) abs. poljedelec, kmetovalec, kmet: Suet. idr., pecora cultoresque in agris erant S., latos vastant cultoribus agros V., liberis cultoribus bello absumptis L., plurima cultores versis animalia glebis inveniunt O., non incolas suos urbes, non cultores habent terrae Cu., vim cultoribus et oppidanis … audebant T.
b) z objektnim gen. in brez njega = prebivalec, bližnji stanovalec, okoličan: c. caeli (= Iuppiter) Pl., cultores eius terrae S., collis eius, insularum L., c. nemorum V., tumidarum cultor aquarum O., cultores eius (terrae) Cu., Capua Tuscis veteribus cultoribus adempta L., frequens cultoribus populus O. —

II. pren.

1. vzgojitelj, izobraževalec, učitelj: iuvenum Pers.

2.
a) častilec = prijatelj, ljubitelj, pomočnik, privrženec, pristaš: sui S. fr., bonorum L. pristaš domoljubov, virorum doctorum O., qui fuerat cultor, factus amator erat O., c. frigidae Sen. ph.; (o abstr.): Petr., Arn., veritatis Ci., amicitiae, religionum, imperii Romani L., equi O., iuris Mart.
b) častilec bogov in božanstev, molivec: parcus deorum c. H., numinis O., cultores omnium pecudum bestiarumque Tert., idolorum ali simulacrorum cultores Eccl. malikovalci; od tod tudi = svečenik kakega božanstva: cultores deûm matris (Kibelini svečeniki) Suet.

cultrīx -īcis, f (cultor)

1. gojiteljica, pospeševalka: per deam sanctam Lavernam, quae (mei) cultrix quaestus est Nov. fr., earum augendarum et alendarum (rerum) c. Ci.

2. occ. prebivalka: O., nemorum cultrix Latonia virgo V., mater c. Cybelae (montis) V. (o Kibeli), sus nemoris c. Ph.; (o stvareh): Stat., c. foci secura patella Pers.

3. pren. ljubiteljica, častilka, molivka: te Phoebe … unigenamque simul cultricem Cat. in hkrati tvojo ljubečo te sestro, c. magnae Dianae Vulg., deorum montium (gorskih bogov) Lact., idolorum Aug. malikovalka.

cultūra -ae, f (colere)

1. obdelovanje, sajenje, vzgoja, gojitev; abs.: agros habent culturā meliores Ci.; z objektnim gen.: c. agri Ci. (pozneje ena beseda agrīcultūra -ae, f), fundi c. Ci., c. agelli, agri culturae Lucr., cultura agrorum Suet., si nulla cultura (vitis) adhibeatur Ci.; met. nasad, zasad: hortorum c. Hier.; s subjektnim gen.: agros desertos a cultura hominum liberorum esse non oportere Ci.

2. occ. poljedelstvo, kmetovanje, kmetijstvo: Varr., Col., Q., nec cultura placet longior annuā H.; v pl. = posamezne veje kmetijstva: Col.

3. pren.
a) izobraževanje, moralno izpopolnjevanje, „kultura“: cultura autem animi philosophia est Ci., nemo adeo ferus est, ut non mitescere possit, si modo culturae patientem commodet aurem H.
b) čaščenje, spoštovanje, poklanjanje: dulcis inexpertis cultura potentis amici H.
c) češčenje, spoštovanje kakega božanstva ali božjih stvari, bogočastje: Min., vana Tert., dei unici pia et religiosa Lact., ritūs sacrorum et culturae Lact., omnium culturarum sacerdotium (= sacerdotum) Lamp.

cultus -ūs, m (colere)

1. obdelovanje, obdelava, sajenje, gojitev; abs.: Mel., Q., frigida haec omnis duraque cultu et aspera plaga est L.; z adj.: regiones omni cultu propter vim frigoris aut caloris vacantes Ci., mons vastus ab natura et humano cultu S., loca humano cultu vacua Cu., humani cultus rara vestigia Cu., patrii cultūs V. obdelovanje polj po običajih prednikov; z objektnim gen.: Col., Sen. rh., Fl., c. agrorum L.; v pl.: cultūs agrorum Ci., Col., Lact., genus hominum suetum rapinis magis quam agri cultibus S. fr., tum patitur cultūs ager O., locorum cultūs O. obdelave; met. v pl. nasadi, zasadi, obdelana polja, njive: omnes cultus fructusque Cereris in iis locis interisse Ci.; s subjektnim gen.: nullius agricolae cultu Ci., quod est tam asperum saxetum, in quo agricolarum cultus non elaboret? Ci., insulam Gyarum immitem et sine cultu hominum esse T.

2.
a) (o živini) vzgoja, gojenje, oskrbovanje, oskrba, reja, vzrejanje: qui cultus habendo sit pecori V.; s subjektnim gen.: quae (oves) quidem neque ali … neque ullum fructum edere ex se sine cultu hominum et curatione potuissent Ci.
b) (o človeku) nega, negovanje; abs.: copia ex inopia, cultus ex illuvie tabeque L.; z objektnim gen.: vestitus cultusque corporis Ci., adhibere cultum et curationem corporis Ci., victus cultusque corporis C., eripi feminis cura cultusque sui non potest Cels.

3. okras, okrasje, nakit, lepotičje, lišp, (sijajna) oprava, obleka, noša: Val. Max., Val. Fl., Plin. iun., Suet., Iust., ornavit (Thuyn) etiam torque atque armillis aureis ceteroque regio cultu N., c. miserabilis S., forma hominis miseranda cultu V. v revni obleki, ne virilis cultus in caedem (eum) … proriperet H., c. rusticus, militaris, amoenior, mundior iusto L., c. Punicus habitusque L., munditiae et ornatus et cultus, haec feminarum insignia sunt; … hunc mundum muliebrem appellarunt maiores nostri L., incinctus Gabino cultu L., specto cultum faciemque gradumque O., protinus induitur faciem cultumque Dianae O., c. pastoralis Vell., omni cultu triumphantium uti Vell., regali cultu habituque Cu., equites deinde Babylonii suo equorumque cultu … ultimi ibant Cu., colligere cultum suum Petr. svoj popotni plašč, c. muliebris Q., cultum dicimus, quem mundum muliebrem vocant Tert.; v pl.: regales cultus H., an cultus dotales … venum dedisset T. nevestin nakit, non his instrui cultus suos T.; sg. (tudi o stvareh): triumphi Vell. sijaj, vehiculum … cultu haud sane a vilioribus vulgatisque usu abhorrens Cu., arma quoque ad pristinum refecta sunt cultum Cu. blišč, aedes neque laxitate neque cultu conspicuae Suet.; pren. lepota, ličnost govora: scribere non sine cultu et nitore Q., carere cultu ac sententiis Atticis Q., locus exquisite et poëtico cultu enituit T.

4. način življenja, ureditev življenja, življenje, (o odraščajočih) tudi telesna vzgoja: Val. Max., Suet., c. vitae Ci., cultus victusque Ci., tenuissimo cultu vivere Ci. skromno, parsimonia victūs atque cultūs N. varčnost pri hrani in drugih življenjskih potrebah, (Pausanias) cultum vestitumque mutavit N., c. domesticus N. domača udobnost, c. Gallorum C., cultu et feritate non multum a Germanis differre Hirt. (ἓν διὰ δυοῖν) v neolikanem (divjaškem) življenju, Iugurthamque … eodem cultu quo liberos suos domi habuit S. je prav tako vzgajal kakor … , filiorum multus pueritiae c. S. sijajno dvorjanstvo za sinove, ultra Aethiopiam cultu Persarum agere S. fr., c. liberalis, humilis L., c. magnae fortunae L. visokemu stanu primerno življenje, gens dura atque aspera cultu V. utrjen v krutem življenju; occ. razkošno življenje, razkošnost, razkošje, udobno življenje, udobnost, udobje: c. humanitasque provinciae C., lubido stupri, ganeae ceterique cultus non minor incesserat S., c. ac desidia imperatoris L.

5. pren.
a) vzgajanje, vzgoja, izobraževanje, izobraženost, omika; abs.: genus hominum ad honestatem natum malo cultu corruptum Ci., homines a fera agrestique vita ad hunc humanum cultum civilemque deducere Ci. do tega položaja človeške in državne omike, de natura cultuque eius paucis dicere S., quīs neque mos neque cultus erat S., aspera sano levare cultu H., quid tam dignum cultu atque labore ducamus quam … Q., cultui est hoc legisse Gell.; z objektnim gen.: doctrina rectique cultūs pectora roborant H., animorum corporumque c. L., c. ingenii, cultum liberorum procurare Gell.
b) duševna nega, negovanje = ukvarjanje, bavljenje s čim: animi Ci., studiorum liberalium Sen. ph., litterarum Sen. ph., Gell., Iust., c. et studium philosophiae Gell.
c) α) čaščenje, spoštovanje, poklanjanje: sanguine convinctis tribuitur cultus Ci. se izkazujejo časti, benevolis officium et diligens tribuitur cultus Ci., c. meus T. meni izkazane časti, de cultu sui … respondit T. o njemu izkazanih časteh, c. in regem Cu. β) češčenje kakega božanstva, bogočastje: Val. Max., Lact., c. deorum Ci. ali deûm Cu. bogočastje, primus est deorum cultus deos credere Sen. ph., c. numinum T., cultui Christiano adhaerere Amm.; v pl.: deorum cultūs religionumque sanctitates Ci., cultūs iusti ac pii Lact.; occ. izvrševanje, opravljanje čaščenja: exquisitus religionis c. ali exquisitus et novus religionis c. Val. Max., c. religionis Aug.

cumulō -āre -āvī -ātum (cumulus)

1. kopičiti, nakopičiti (nakopičevati), (na kup) spraviti (spravljati), (na)grmaditi: materiem Lucr., omnis generis arma in ingentem acervum, sarcinas in aquas L., in fossam compulsos ruinā cumulant L. mečejo drugega vrh drugega, viti, qui circa eum cumulati iacent L., cumulare sabulum, stipites Cu., nix cumulata vento, strue saxorum arborumque cumulatā, cumulatae subinde arenae Cu.; occ.: tantas opes … liberis posterisque cumulare Cu. kopičiti (nabirati) za otroke … ; pren.: cum aliae super alias clades cumularentur L. ko se je vrstila nesreča za nesrečo, tako tudi: ut aliud super aliud cumularetur nostrae familiae (v naši rodbini) funus L.; c. in aliquem benefacta, honores, probra T. obsuti (obsipavati) koga s čim.

2. sinekdoha visoko (do vrha) (na)polniti, napolnjevati, prenapolniti, (pre)obložiti, (pre)obremeniti: altos fervida musta lacūs cumulant O., cumulata ligula salis cocti, cumulatum cochlear musti Col.; večinoma z abl.: c. aras lancibus V., propter quem … arae … honore (s kadilom), donis cumulentur L., cumulare altaria non ture modo, sed omnibus odoribus Cu., cumulatae flore ministrae O., locus, qui strage semiruti muri cumulatus erat L., corporibus cumulatus agger Sil., cumulatae corporibus fossae T. jarki napolnjeni s kupi mrličev; pesn.: neve Thyestēis cumulemus viscera mensis O. in ne obložimo … miz z drobovjem; pren. cumulare aliquem ali aliquid aliqua re prenapolniti, obsuti (obsipa[va]ti) koga ali kaj s čim: nunc meum cor cumulatur irā Caecil. ap. Ci. prekipeva od jeze, civitate cumulatā iniuriis Ci., non possum non confiteri cumulari me maximo gaudio Ci. ep. da me prevzema največje veselje, ponere cumulatum aliquem plurimis et maximis voluptatibus Ci., orator omni laude cumulatus Ci., c. aliquem certatim laude, aliquem apud aliquem tantis laudibus Plin. iun., Acesten muneribus cumulat magnis V., c. eloquentiam magnis praemiis T., tantis opibus, tot honoribus cumulatus T., ex immensis, quibus cumulabatur, honoribus Suet.

3. pren.
a) (na)kopičiti = (po)množiti, (po)večati, povišati (poviševati), v pass. tudi rasti, narasti (naraščati), uspe(va)ti, močan posta(ja)ti: haec (maleficia) aliis nefariis cumulant atque adaugent Ci., nonne etiam alio incredibili scelere hoc scelus cumulasti? Ci., c. eloquentiā bellicam gloriam Ci., c. funere funus Lucr. množiti mrliča z mrličem = kopičiti mrliča na mrliča, iniurias, invidiam L., gratia (hvalo) in remunerando L., accesserunt, quae cumularent religiones animis (dat.) L., aes alienum cumulatum usuris L. dolgovi, narasli zaradi obresti, vitia, quae … per singulos aetatis gradus cumulantur T., c. antiquiora beneficia posterioribus Plin. iun.
b) izpopolniti (izpopolnjevati), na vrh povzdigniti (povzdigovati): beneficia Pl., totam eloquentiam Ci., cumulata erant officia vitae Ci., quorum studiis ea, quae natura desiderat, expleta atque cumulata habemus Ci., ad cumulandum gaudium Ci. ep., quod (summum bonum) cumulatur ex (iz, zaradi) integritate corporis et ex mentis ratione perfecta Ci. — Od tod adj. pt. pf. cumulātus 3

1. nakopičen, zvrhan, napolnjen: uti mensura cumulatiore Ci., Hesiodus eādem mensurā reddere iubet, quā acceperis, aut etiam cumulatiore Ci.

2. pren.
a) pomnožen, povečan, povišan, vzvišen, obilen: gloria interdum cumulatior rediit L., id efficiebat multiplex gaudium cumulatioremque gratiam rei L. in je povečevalo čut hvaležnosti, quam (veniam) mihi cum dederis, cumulatam morte remittam V. ti hočem s svojo smrtjo (= ob svoji smrti) obilno povrniti. Adv. cumulātē popolnoma, zadostno, dodobra, obilno: cum haec omnia … cumulate … plana fecero Ci., explere c. vitam beatam Ci., si … vobis c. gratias egero Ci., quoniam coepi iam cumulatius hoc munus augere Ci., cumulatissime gratiam referre Ci. ep., quod prolixe tibi cumulateque contigit Plin. iun., cumulatissime pars reddita est Aug.
b) sinekdoha dovršen, popoln: hoc sentire et facere perfectae cumulataeque virtutis est Ci. je vrhunec dovršene kreposti, cumulata bonorum complexio Ci. popolni obseg.
c) (o osebah) z gen. = (pre)obložen s čim: homo ineptitudinis cumulatus Caecil. ap. Non., scelerum cumulatissime Pl.

cumulus -ī, m

1. kup, kopica, grmada: Gallorum, hostium coacervatorum cumuli L., cumulos armorum coacervare L., cumuli harenae V., lapidum cumuli Cu.; pren.: cumulus aeris alieni Ci., in hoc immenso aliarum super alias coacervatarum legum L.

2. occ. naval vode, slap(ovje): aquarum O., insequitur cumulo praeruptus aquae mons V., fertur (amnis) in arva furens cumulo V.

3. vrh (pri snovni meri): cumulus vocatur, quod super mensuram in modio adiciebatur P. F.; od tod pren. prirast(ek), presežek, višek, vrh, vrhunec, skrajna mera: Varr., Sen. tr., dierum, mercedis Ci., ut ad illam praedam damnatio Roscii velut cumulus accedat Ci., ad tua merita maximus cumulus accessit Ci. ep., perfidiae c. O., iram caelique marisque perpetimur Danai cumulumque Capharea cladis O., c. aerumnae Iuv. ali aerumnarum Iust., cui gloriae amplior … cumulus accessit Suet.; ret. zaključek govora: peroratio, quam cumulum quidam, alii conclusionem (sklep) vocant Q.

cūnābula -ōrum, n (cūnae)

1. ležišče
a) otrók = zibel, zibelka: Pl., esse in cunabulis Ci., qui non in cunabilis, sed in campis consules sunt facti Ci. ne že v zibelki = ne po svojem rodu, a primis cunabulis Col. od zibeli, od otroštva, ipsa tibi blandos fundent cunabula flores V., cunabula sunt lectuli, in quibus infantes iacēre consueverunt Serv.
b) ptičev = gnezdo: cunabula in terra facere Plin. gnezditi; čebel = panj: (apes) sese in cunabula condent V.

2. pren.
a) rojstni kraj, dom, domovina, domači kraj, bivališče: gentis V., Iovis Pr.
b) zibel = prvi začetek, pričetek, izvor: quasi cunabula quaedam et elementa virtutis Val. Max., c. urbis Ap.

cunctātiō -ōnis, f (cunctārī) obotavljanje, oklevanje, omahovanje, pomišljanje, odlašanje, zavlačevanje: studium semper adsit, cunctatio absit Ci., dicam sine cunctatione, quod sentio Ci., cunctatione ac tarditate otium amittunt Ci., superiorum dierum Sabini c. C., magno illi ea c. stetit L., deditio sine cunctatione est facta L. brez odloga, nemudoma, quae agitaverant, sine cunctatione confessi sunt Cu.; z gen. gerundii: inter cunctationem ingrediendi (flumen) oppressi sunt L. medtem ko so se obotavljali iti v vodo, eos maior prope c. tenebat aperta quam clausa invadendi L., ne qua forte nasceretur veniendi c. Ap.; v pl.: in quo multum etiam affectus iuvant … et cunctationes Q., ut cunctationes principis opperiretur T.

cunctor (v rokopisih in izdajah tudi v slabši obl. contor) -ārī -ātus sum (iz *concitor, frequ. glag. *concō omahujem, dvomim) obotavljati se, oprez(ov)ati, zamujati se, pomišljati (si), omahovati, zavlačevati, mečkati; najprej
a) v gibanju: c. diutius in vita Ci., c. in vita et haerere Lucr., reginam thalamo cunctantem … primi Poenorum exspectant V., huic quoque „vade procul“ ait vimque minis addit manibusque expellere tentat cunctantem O., ad medium cunctamur iter Val. Fl.; pesn.: aper partes cunctatur in omnes V. stoji in se obrača na vse strani V.; (o stvareh): tardum cunctatur olivum Lucr. kaplja le počasi, cunctatur et amnis … Tiberinus V.
b) v delovanju: Lucr., H., O., Cu. idr., unus homo (sc. Fabius) nobis cunctando restituit rem Enn. ap. Ci., assequor omnia, si propero; si cunctor, amitto Ci., an cuncter an tergiverser? Ci., nostris militibus cunctantibus C., ceterum dolo an vere cunctatus (sit), parum comperimus S., sedendo et cunctando bellum gerebat L., nihil cunctatus Suet. ne da bi se obotavljal; s praep.: cunctante ad ea (ob tem, pri tem) Mithridate T., ut ad laborem capessendum nihil cunctentur Gell. da bi se nemudoma lotili kakega dela; inter metum et iram cunctatus ali inter pudorem et iram cunctatus T. omahujoč med … ; cunctarer in proferendo ex his remedio, ni … Plin.; cunctans super tanta re Flavius Sabinus T. neodločen (omahljiv) v tako pomembni zadevi; z inf.: non est cunctandum profiteri hunc mundum animal esse Ci. brez pomisleka lahko priznamo, da … , ne cunctetur ipse propius accedere S., cunctantes arma capere increpabat, quid cessarent L.; z odvisnim vprašanjem: vos cunctamini etiam nunc et dubitatis, quid … deprehensis hostibus (z zasačenimi sovražniki) faciatis? S. vi mečkate še zdaj … ? cunctatus paulo, an retro flecteret Plin. iun.; za zanikanim glag. stoji quin: (Crassus) non cunctandum existimavit, quin pugnā decertaret C., consuli nihil cunctandum visum, quin primas praefecturas corripiat T. V pf. s pass. pomenom (brezos.): nec cunctatum apud latera T. tudi na krilih se niso obotavljali. — Act. soobl. cunctō (contō) -āre -āvī: cunctant Acc. ap. Non., cunctas? Pl., ut ipsi cunctent Enn. ap. Non., neque de luna neque de sole quisquam Graecus aut barbarus facile contaverit deos esse Ap. — Od tod

I. adj. pt. pr. cunctāns -antis, adv. cunctanter,

1. v gibanju obotavljajoč se, oklevajoč, kasen, počasen: cunctantes ministri V., foventque alternos aegro cunctantem poplite gressus Val. Max., tum illum (Attum Navium) haud cunctanter discidisse cotem ferunt L. brez obotavljanja, nemudoma, manum cunctanter et pigre proferre Plin. iun., genituram suam vix et cunctanter edere Suet.; pren. (o stvareh)
a) počasen: Arar Sil.
b) ne takoj vdajajoč se, zategel, čvrst, žilav, trd: glebae, ilex V., refringit (ramum) cunctantem V., cunctantior actus Lucr.

2. v delovanju mudljiv, oprezen, neodločen, omahljiv: familia cunctans ad opera Col., T. Ampius Flavianus, naturā ac senectā cunctantior (drugi berejo: cunctatior) T., cunctantior et cautior ali cunctantior cautiorque Plin. iun., ad dimicandum cunctantior (drugi berejo: cunctatior) factus est Suet., cunctantius confirmare acta Caesaris Suet.; pren. (o abstr.): cunctantia corda viri Val. Fl., cunctans ira Stat. —

II. adj. pt. pf. cunctātus (contātus) 3 počasen, oprezen: ubi cunctatis … plantis contigit aegra toros Val. Fl.; včasih le drugo branje nam. cunctans (prim. zgoraj cunctāns 2.).

cūnctus 3 (najbrž iz *concitos = concitus od glag. concieō, osnovni pomen torej „sklican“, „zbran“; prim. st.lat. acc. pl. conctos = cunctos: Carmen arvale; po drugih [a manj verjetno] cūnctus iz coniūnctus, cōiūctus) skupen, celoten, ves, vesoljen, v pl. vsi skupaj, sleherni, vsi, kar jih je (prim.: cuncti significat quidem omnes, sed coniuncti et congregati, at vero omnes etiam si diversis locis sint P. F.). Sg. le pri kolekt. in abstr. imenih: c. Aegyptus, Asia, Italia Ci., Gallia C., Graecia N., civitas Ci., S., res publica, urbs, contio, plebs, populus, equester ordo, senatus Ci., plebes S., vis S. fr., orbis terrarum, pubes, gens V., vulgus H., senatus populusque L., cuncto concepit corpore flammam Cat., c. regio Ap., fac cunctam istam gratiam Pl. popolno; v pl.: dedunt se cuncti Pl., Siculi cuncti ad me venerunt Ci., cui senatus cuncta populi arma commiserat Ci., centuriis cunctis renuntiatus sum Ci. ali cunctis senatūs sententiis hostis iudicatus est Ci. soglasno, c. oppida C., cuncti ad eum opprimendum consenserunt N., ita Mario cuncta procedere S. ali cuncta simul agere S. ali cuncta administrare S. vse skupaj, cuncta putas unā virtute minora H., cunctaque miratur O., Tiberius cuncta per consules incipiebat T.; subst. cūncta -ōrum, n skupnost, celota, vesoljnost, vse, pesn. in poklas. z gen.: viai cuncta Lucr., cuncta terrarum H., cuncta camporum, cuncta scelerum suorum T., cuncta mortalium T. vesoljnost človeških stvari, vse človeške stvari; subst. v spolu priličen gen.: cuncti hominum O. vesoljno človeštvo, cunctae provinciarum Plin.

cuneātim, adv. (cuneātus: cuneāre) klinasto, v obliki klina = v tesno strnjenih kupih, tolpah: Ap., c. consistere C.

cuneō -āre -āvī -ātum (cuneus)

1. zakliniti, zagozditi: unus lapis facit fornicem, ille, qui latera inclinata cuneavit Sen. ph., si quid cuneandum sit in ligno Plin.; pren. (o govoru): si cohaeret (oratio) et sequitur, non, si per vim cuneatur Q.

2. kaj klinasto napraviti, od tod refl. cuneare se in pass. cuneari (o krajih) (za)kliniti se, klinasto konč(ev)ati se, klinast biti: iterum se in diversos angulos cuneat triquetra (Britannia) Mel., cuneatur (Hispania) angustiis inter duo maria Plin. — Od tod adj. pt. pf. cuneātus 3 klinasto priostren: prominet in pontum cuneatus acumine longo collis O., iugum in angustum dorsum cuneatum L., forma scuti ad imum (navzdol) cuneatior L., cuneatus ager Col.; pren. stopničasto se vzdigujoč, stopničast: Athenaei subsellia cuneata Sid., c. theatrum Aus.

cuneus -ī, m

1. klin, zagozda: hos ille cuneos fabrica crudeli inserens perrupit artus Ci. poet., quadrifidam quercum cuneis … scindebat V., cuneis scindebat fissile lignum V., Necessitas, clavos trabales et cuneos manu gestans aēnā H., iamque labant cunei O. klini (s katerimi je zagozdena ladja), c. ferreus Cu.; pren.: hoc cuneo veritatis omnis extruditur haeresis Tert.

2. pren.
a) klin kot lik, klinast lik, zaklinek: Vitr., coit murus ex utraque parte in artiorem velut cuneum L. z obeh strani se stika zid kakor v … klin, Britannia velut in cuneum tenuatur T. se koničasto končuje kakor klin.
b) klinasto postavljenje, klinasto postavljena (urejena) vrsta (o bitjih): publicani per vacuum in summoto locum cuneo irruperunt L., a tergo sensim dilatante se cuneo porrigitur agmen (anserum) Plin.; poseb. voj. klinasti bojni red: Q., Veg., cuneum facere C. ali (pesn.) dare V., omnes turbati cunei V., densi cuneis se quisque coactis adglomerant V., eo nisi corporibus armisque rupere cuneo viam L., tantaque caede perrupere cuneos, ut … L., cunei immobiles Cu., Caesar avidas legiones … quattuor in cuneis dispertit T.; (o makedonski falangi): cohortes in vicem sub signis, quae cuneum Macedonum (phalangem ipsi vocant), si possent, vi perrumperent, emittebat L.
c) (s hodniki) klinasto razdeljene vrste sedežev v gledališču, razdelki: Vitr., Iuv., Suet., cunei theatri V., hunc plausus hiantem per cuneos … corripuit V.; (o klinasto razdeljenih vrstah sedežev v rimskem Ateneju): Sid.; met. cunei gledalci v gledališču: ut vero cuneis notuit res omnibus Ph.
č) proga = klinasti prostor med posameznimi (slikanimi ali mozaičnimi) polji na stenah: Vitr. — Kot nom. propr. Cuneus -ī, m Kunej (Klin), luzitansko predgorje: Mel., Plin.

cunīculus -ī, m (najbrž iber.)

I. kunec, domači ali udomačeni zajec: Varr., Plin., mollior cuniculi capillo Cat., gaudet in effossis habitare cuniculis antris Mart. —

II.

1. nizek podzemeljski hodnik, podkop (kakršne delajo kunci), (pod)rov: Varr. idr., cuniculos agere ad aerarium Ci., omne genus cunuculorum apud eos notum atque usitatum est C., perpetuus cuniculus iter praebet in campos Cu.

2. occ.
a) arhit. jarek, prekop, vodotok: aqua per secretos cuniculos reddita Sen. ph., rivos cuniculis perducere Col., si aqua cuniculo veniet Plin.
b) rud. rov, rudniški rov, jama: Col., propter hoc (aurum) cuniculos egit Sen. ph., e cuniculis effossum sulphur Plin.
c) voj. arhit. podkop: Vell., Ps.-Q., Veg., in templum … per Gallorum cuniculum ascendit Ci., cuniculi moenibus appropinquant, aggerem cuniculis subtrahebant, cuniculis ad aggerem vineasque actis C., agere cuniculos Cu., agere cuniculum ab — ad (in rem) C., L., cuniculos maximo pondere saxis morari C. kopanje rovov … zadrževati, cuniculis venae fontis intercisae sunt atque aversae Hirt., cuniculis muros subrui iussit Cu., cuniculus militibus plenus L., c. apertus C. odkrit podkop (= katerega smer je mogoče ugotoviti), c. occultus L., cuniculi tecti Hirt.; kolekt.: cuniculo moenia suffodere L., urbem cuniculo capere Cu.; pren.: quae res aperte petebatur, ea nunc occulte cuniculis oppugnatur Ci.
č) zidan prekop, cev v pečinah, stenah idr.: longinquae fornacis c. Plin., cuniculus, per quem vapor trahitur (namreč v parnih kopelih) Ulp. (Dig.).

cunīla (Pl., Col., Plin., Ap. h.) ali cunēla (Col., Arn.) ali conīla (Ap. h., Arn.) -ae, f (iz gr. κονίλη) bot. konila, zvrst rastl., imenovane dobra misel: c. sativa Plin. vrtna kunila, c. bubula Plin. volovska kunila, c. gallinacea Plin. kurja kunila.

cunnus (connus) -ī, m (sor. z gr. κυσός ženski sram)

1. ženski sram, sramnica, žensko spolovilo: Mart.; (o živalski samici): c. mulae Cat.

2. met. ženska, ženščina: mirator cunni Cupiennius albi H. ženske v beli stoli = imenitne gospe, numquid ego a te magno prognatum deposco consule cunnum velatumque stolā H.; zaničlj. blodnica, hotnica, vlačuga, cipa: fuit ante Helenam cunnus taeterrima belli causa H.

3. pren. neka oblika kruha, polž: silignei cunni Mart.

cūpa¹ (cuppa) -ae, f (prim. gr. κύπη duplo, κύπελλον čaša) posoda za tekoče in suhe snovi, poseb. za vino in žito, čeber, kad, sod, bečva, bedènj: Plin., Dig. idr., c. vinaria, c. acris aceti Varr. ap. Non., vinum … de cupa Ci., cupae taedā ac pice refertae C., ratem vacuae sustentant undique cupae Lucan.

cupiditās -ātis, f (cupidus)

1. strastna želja, požele(va)nje (v dobrem ali slabem pomenu), hrepenenje, hlepenje, pohlep, sla, strast, strastnost, nestrpnost: propter cupiditatem Ci., eādem levitate cupiditas est in appetendo, quā laetitia in fruendo Ci., c. tam caeca, acrior, acerrima, nimia, nimis magna, flagrans, flagrantissima, incredibilis, inexplebilis, insana, effrenata et furiosa Ci., cupiditates naturales, necessariae, indomitae atque effrenatae, infinitae, insatiabiles Ci., servire cupiditatibus Ci., est hominis magni omnes cupiditates amovere Ci., c. mirabilis, maior N., turpissimis imbui cupiditatibus N., ardens in cupiditatibus S., immodicae cupiditates Cu., mira c. T.; s subjektnim gen.: temeritas cupiditasque militum C. razvnetost, hominum cupiditati obviam ire Ci., cupiditates principum, animi Ci., administer eius cupiditatum erat Ci.; z objektnim gen.: pecuniae Ci., C., N., argenti caelati, praedae ac rapinarum Ci., gloriae Ci. slavohlepnost, laudis, honorum, imperiorum, libertatis, victoriae, honestatis et dignitatis Ci., imperii N., L. ali regni C., Cu. oblastiželjnost, praedae C., vitae Val. Max. ali lucis Q. veselje do življenja, radoživost, potentiae Suet., ultionis T. maščevalnost; z gen. gerundii ali gerundivi: Sen. ph., Q. idr., c. dominandi Ci. oblastiželjnost, imitandi, vincendi, gratiae referendae, veri videndi, summa videndi mei Ci., vivendi (= vitae) Ci., Amm., pugnandi, bellandi N. bojaželjnost, hrepenenje po vojni, Platonis audiendi N., belli gerendi C., inimicos ulciscendi L., audiendi Plin. iun.; nam. tega gen. (redk.) praep. ad: tanta sum cupiditate incensus ad reditum Ci., tanta c. ad venandum Cu.

2. occ.
a) α) fizična želja, sla, mik, nagon po čem: c. cibi Cels. tek, slast, ješčnost, tussiendi Cels., crebra c. urinae Cels. tiščanje na vodo, c. deiectionis ali deiciendi Cels. tiščanje na potrebo (na iztrebljanje), vini Cu. β) polt(e)na želja, spolna sla, spolna slast, polt(e)na ljubezen, spolni nagon, pohota, pohotnost: c. insana, summa Val. Max., cupiditatis ardor Cu., ferunt amore captum quendam … simulacro (Veneris Cnidiae) cohaesisse eiusque cupiditatis esse indicem maculam Plin., aliquam non cupiditate tanta diligere, ut … Suet.; (o živalih) pojavost: Col.
b) častihlepnost, častilakomnost, v pl. častihlepne namere (težnje); večinoma abs.: c. popularis Ci. slepa častilakomnost, demagoško novotarstvo (naspr. consilium principum razborito prepričanje), non mediocri cupiditate adripuit imperium Ci., sine ulla cupiditatis suspicione Ci., cupiditatem et arrogantiam incendere Ci. ep.; s subjektnim gen.: illius cupiditatem refutare, alicuius cupiditati suffragari Ci., quanto modestior illius cupiditas fuit quam tua, Appi? L., c. Tiberii Claudii, collegarum L.; poklas. tudi = oblastiželjnost, želja po vladanju: non te propria cupiditas, sed aliena principem fecit Plin. iun.
c) uživaštvo = požele(va)nje po užitkih, poželjivost: vita maxime disiuncta a cupiditate Ci., cum propinquitas et celebritas loci suspicionem desidiae tollat aut cupiditatis Ci.
č) pohlep po denarju, lakomnost, sebičnost, samopašnost, v pl. lakomne ali sebične želje (pohote): c. proiecta quaedam et effrenata Ci., fama percrebruit de nostrorum hominum avaritia et cupiditate Ci., non tam perspicue nos istorum maleficia videremus, nisi ipsos caecos redderet cupiditas et avaritia et audacia Ci., homo a cupiditate omni remotissimus Ci., etiam tum vita hominum sine cupiditate agitabatur; sua cuique satis placebant S., quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis erat L., c. immodica L., immensa Suet., vicinus dives cupiditatem movet Sen. ph., cupiditas causa sceleris fuit Q., quanto ab eiusmodi cupiditatibus remotior eius animus esset, tanto … Plin. iun.
d) strastna privrženost α) (v dobrem pomenu) navdušenost za koga, navdušenje nad kom, vdanost komu: tanta erat magnificientia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores Hirt. β) (v slabem pomenu) strastnost govornika, sodnika, prič idr., pristranskost, strankarstvo: inconsiderata Ci., in senatu sine ulla cupiditate sententiam ferre Ci., et sine amore et sine cupiditate et rursus sine odio et sine invidia iudicabunt Ci., cupiditatis atque inimicitiarum suspicio Ci., qui (testes) aut sine ullo studio dicebant aut dissimulatione aliquā cupiditatis Ci., quo minus cupiditatis et studii visa est oratio habere, eo plus auctoritatis habuit L.

Opomba: Gen. pl. cupiditatum, redk. (a tudi pri Ci.) cupiditatium.

cupīdō -inis, f, redk. in le pesn. (nikoli pri V.) tudi m (cupere); to besedo uporabljajo pesniki kot soobl. za cupiditas (ker ta beseda ni ustrezna za daktilski metrum) in poseb. zgodovinopisci, Ci. se je izogiba.

1. strastna želja, požele(va)nje, hrepenenje, hlepenje, pohlep, sla, strast: homines cupidine caeci Lucr., c. immodica L., ingens S., animus cupidine caecus ali captus pravis cupidinibus S., eradenda cupidinis pravi sunt elementa H., cupidinibus statuat natura modum quem H.; s subjektnim gen.: animi cupidinem explere S., cunctis malae dominationis cupidinibus flagrans T., c. avaritiae Aur.; z objektnim gen.: aquae Pl., frugum, c. caeca honorum Lucr., pecuniae S., Vell., victoriae S., honoris S. častilakomnost, imperii S. oblastiželjnost, regni S., L., gloriae S., Cu. ali laudum V. slavohlepnost, caedis V. krvoločnost = caedes atque cupido (ἓν διὰ δυοῖν) V., opum furiosa c. O., c. vini Cu., insatiabilis c. famae Cu., c. aeternitatis perpetuaeque famae Suet., lucis Q. veselje do življenja, radoživost, auri, voluptatum T., cupidinem sui movere T. hlepenje po sebi, c. alicuius rei me sollicitat Plin. iun., c. divitiarum Iust., Fl.; z gen. gerundii ali gerundivi: humani ingenii c. difficilia faciundi S., c. in verticem Haemi montis ascendendi L., Romulum Remumque cupido cepit in his locis … urbis condendae L., ipsum (Hannibalem) ingens cupido incesserat Tarenti potiundi L., c. ingens animum stimulabat adeundi Iovem Cu., cupidine regis visendi accensus Cu., c. proferendi imperii T., habendi Plin. iun.; z inf.: cupido cepit miseram nunc me proloqui Enn. ap. Ci., si vobis audentem extrema cupido certa sequi V. če vas je resna volja slediti … , cupido (Alexandrum) … incesserat … Aethiopiam invisere Cu.

2. occ.
a) α) fizična želja, sla, mik, nagon; z objektnim gen.: somni S. dremavost, zaspanost, concubitūs, Veneris O., coëundi Col. spolni nagon; abs.: spolni nagon, polt(e)na sla(st): eo provectas Romanorum cupidines, ut non corpora, ne senectam quidem aut virginitatem impollutam relinquant T.; (o živalih) pojanje, gonitev: equina Col. β) (polt[e]na) ljubezen: differor cupidine eius Pl., turpi cupidine capti V., Glaucus adest visaeque cupidine virginis haeret O., femina femineo (do ženske) correpta cupidine nulla est O., muliebri (do ženske) insuper cupidine incensus (Seianus) T.; od tod γ) pooseb. Cupīdō -inis, m Kupido ali Amor, bog ljubezni (grški Ἕρως), Venerin sin: Pl., Pr., Sen. tr., Arn., Venus … altera spumā procreata, ex qua et Mercurio Cupidinem secundum natum accepimus Ci. (Cupido kot kip: Ci. Act. II in Verrem lib. IV, 2, 4), Erycina ridens, quam Iocus circumvolat et Cupido H., sacrum liberi Cupidinis H., faciem mutatus et ora Cupido V., illa, quibus superas omnes, cape tela, Cupido O.; pl. Cupīdinēs Kupidini, bogovi ljubezni, Venerini spremljevalci: mater saeva Cupidinum H., Cynthia prima suis miserum me cepit ocellis, contactum nullis ante Cupidinibus Pr. (ali cupidinibus).
b) častihlepnost, častihlepje, častilakomnost: cupidine atque irā, pessumis consultoribus, grassari S.
c) pohlep po denarju, lakomnost: nec leves somnos … cupido sordidus aufert H., fervet avaritiā miserāque cupidine pectus H., Agrippina … Narcissum incusat cupidinis ac praedarum T.