dēpōscō -ere -popōscī (—)
1. nujno zahtevati ali terjati kaj, nujno prositi kaj: Val. Fl., Sil., Plin. iun., Front., id non modo non recusem, sed etiam appetam atque deposcam Ci., certas sibi deposcit naves Domitius C., numquid ego a te magno prognatum deposco consule cunnum … ? H., votis d. poenam Lucan. živo želeti, d. poenam in se ultro, supplicium, suam caedem, pugnam, ludos Suet.; z dvojnim acc.: ad commune bellum Pompeium imperatorem d. Ci.; v pass. skladu: unum ab omnibus sociis et civibus ad id bellum imperatorem deposci atque expeti Ci.; brez acc.: nobis de proelio cogitandum (est), sicut semper depoposcimus C., omnibus pollicitationibus ac praemiis deposcunt, qui belli initium faciant C.; pren. (o neživem subj.): talia loca lentos deposcunt calamos O. zahtevajo, potrebujejo.
2. occ.
a) (opravljanje kake službe, izvršitev kakega posla) zase zahtevati, izgovoriti si: tum tuus pater … illam sibi officiosam provinciam depoposcit Ci., tene … potissimum tibi partes istas depoposcisse, ut … ? Ci., video, … quis sibi has urbanas insidias caedis atque incendiorum depoposcerit Ci., sibi id muneris d. C., d. asperrima ad laborem L., consulatum sibi, primas sibi partes, partes sibi tuendas, coloniam tutandam Suet.
b) koga izročitev zahtevati, zahtevati, da se kdo izroči, npr. v kaznovanje, smrtno kazen, pogubo: cum me unum omnes deposcerent Ci., d. auctorem culpae L., Hannibalem L., Iust., ad Cloeliam obsidem deposcendam, ad ducem deposcendum L., d. ducem Lucan., studiisque ardentibus ausum talia deposcunt O., quosnam populos deposcat hiatu Sil.; z določili (čemu?): hunc tota Asia deposcit ad supplicium Ci., Gutruatum ad supplicium depoposcit Hirt., regum amicos ad mortem d. C., ducem in poenam foederis rupti d. L., centurionem illa morti deposcit T., summissis, qui … ad poenam deposcerent Suet.; podobno: Caelii adulescentia ad mulieris delicias deposcitur Ci.
c) borilsko koga na dvoboj poz(i)vati, za nasprotnika si vzeti: deposcant haec (familia) Volscos sibi, illa Aequos L., Persen simul et Minyas deposcimus hostes Val. Fl.
Zadetki iskanja
- dērīdeō -ēre -rīsī -rīsum komu, čemu smejati se, posmihati se, posmehovati se, koga, kaj zasmehovati; z acc.: Pl., Petr., Iuv., Suet., qui te derideret H., d. vitam Sen. ph.; aliquem non d. Petr. koga brez kazni zasmehovati; pass.: derisum esse credo hominem amentem Ci., derisum tuum beneficium esset Ci., hoc in eo deridendum est Ci., derideatur de rege Pyrrho triumphus Curii Ci.; redk. abs.: etiam ultro derisum advenit Ter., derides? P. Veg. (o nejevernem človeku), deridet (roga se), cum sibi ipsum iubet satis dare Habonium Ci., ambitiosum gloriandi genus est etiam deridere Q.
- dēscendō -ere -scendī -scēnsum (dē in scandere)
I.
1. dol iti (priti, prihajati, stopiti), spustiti (spuščati) se: consul se cum praesidio descensurum esse dixit Ci., descendere (namreč z voza) uxorem ac pueros iussit L. Izhodišče z adv.: d. inde Pl., alicunde Tert.; z abl. (s česa): equo S. fr. razjahati, aggeribus Alpinis V., caelo V., H., O., Castalio antro O., plaustro Val. Max.; s praep.: de Palatio Ci., de Capitolio, de tribunali, de caelo L., caelo ab alto V., ex equo Ci. ali ex equis L. - Smer: huc N., illuc Gell., illo Sen. ph. tjakaj, in Piraeum N., in naves C., in flumen Cu., ad naviculas nostras Ci., ad mare H., ad inferos Sen. ph., ad litus Suet., Ostiam d. Suet. pluti; pren.: descendere ad ipsum ordine perpetuo O. zasledovati do njega samega; pesn. z dat.: d. nocti Sil. v noč podzemlja, Erebo Sil.
2. occ.
a) voj. dol (navzdol), t. j. z gorskega v nižinski svet, s hribov v dolino, iz središča dežele proti obali iti, korakati, napotiti se: Xerxes in Graeciam descendit N., d. ex superioribus locis in planitiem C., in aequum locum C., in aequum L., Sabinum exercitum praedatum in agros Romanorum descendisse L., d. ad Alexandriam L., ab Alpibus V., in Phoenicen Cu.; brezos.: descensum est in aciem, in campum L.
b) in forum (redk. ad forum) descendere L. dol na trg iti, priti, prihajati (ker so bile hiše v Rimu večinoma na gričih, forum pa v nižini); tudi abs.: hodie non descendit (sc. in forum) Antonius Ci. danes Antonija ne bo na trg, mirari primo, quod non descenderet (sc. in forum) tribunus L., se … cum armatis descendisse L.; podobno: descendere in rostra Ci., in campum (Campum, sc. Martium) H., ad comitia Suet.
c) leči (legati) z žensko ali moškim (zaradi spolne združitve): Cat. (CXII, 2), Iuv. (XI, 164).
— II. pren.
1. (o stvareh)
a) (o gorah, gozdovih, stavbah) spuščati se, zniževati se: mons descendit in aequum O., montis altitudo descendit Sen. ph., caeduae silvae cum ipso monte descendunt Plin. iun., theatrum ingentibus rimis descendit et hiat Plin. iun. se pogreza.
b) (o vodovju) α) dol (navzdol) teči, izli(va)ti se, razli(va)ti se: d. ex Cerauniis montibus, Nilus descendens, Nilus diu simplex saevusque descendit Mel., mare intumescit et in campos descendit Cu., d. in pontum Sil. β) upasti (upadati): non magis ablatis umquam descenderit aequor, quam nunc crescit, aquis Lucan., subeat crebro descendatque Plin. (o vodovodu).
c) (o črevesni vsebini) = izločiti (izločati), iztrebiti (iztrebljati) se: olera celeriter descendunt Cels., quod descendit Cels. iztrebki, si cibus non descendat Plin.
č) (dol) pasti (padati), odpasti (odpadati): descendit fulmen in terram Plin., uvae descendunt Varr.
d) (o oblačilih, laseh) (valovito) spuščati se, prosto padati: sinus vestis … descendit infra genua Cu. sega, capilli descendentes ab aure Petr.
e) (o orožju) uperiti se, zariniti se, prodreti (prodirati): ferrum in corpus descendit L., totum descendit in ilia ferrum O., in caput descendit arundo Lucan., in iugulos gladii descendebant Fl.; od tod pren.: quod verbum in pectus Iugurthae altius … descendit S. je globlje v srce prodrla, non prius … curam in animos patrum descensuram (esse) L. da se očetom skrb ne bo prej prikradla v srce, qui (deorum metus) cum descendere ad animos … non posset L., quaecumque in animum descenderunt Sen. rh., toto descendit corpore pestis V. se je razpasla, si quid … scripseris, in Maeci descendat iudicis aures H. pridi … Meciju na uho.
f) (o glasovih in zlogih) spuščati se, zniž(ev)ati se, padati: vox attollitur concitatis affectibus, compositis descendit Q., syllabae leniores, quae a longis in breves descendunt Q.; est … quiddam … quoque (= et quo) tamquam sonorum gradibus descenditur Ci. spušča se kakor po tonski lestvici.
2. (o osebah)
a) v kaj poda(ja)ti se, spustiti (spuščati) se, za kaj odločiti (odločati) se, na kaj prista(ja)ti, v kaj privoliti, do česa poniž(ev)ati se: in certamen, ad ludum adulescentium, ad accusandum, ad inimicitias, ad omnia Ci., ad vim atque arma, ad verborum contumelias, ad eiusmodi consilium, ad sententiam alicuius, ad innocentium supplicia C., preces d. in omnes V., d. ad preces Sen. tr., in causam, ad extremum (ultimum) auxilium L., ad praemia H., ad curas Plin. iun., in foedissimum vitae genus Iust.; brezos.: eo contemptionis descensum, ut … T.
b) (po rodu) od koga izhajati, izvirati: a patriciis Dig., a Metellis Lamp.; od tod subst. pt. pr. dēscendentēs -ium, m sorodniki spodnje vrste (naspr. ascendentes): Paul. (Dig.); pren. (o stvareh) izvirati, prihajati: ratio … a Platone descendens Plin.
3.
a) descendere ab aliquo od koga odstopiti (odstopati): quantum ille ab antiquis descenderat Q.
b) in sese descendere = sam sebe preizkušati: nemo in sese temptat descendere Pers.
c) descendere ad aliquid (o draguljih) čemu podoben biti, na kaj spominjati: d. ad hyacinthos Plin.
Opomba: Star. pf. dēscendidērunt: Lab. ap. Gell. - dēscēnsus -ūs, m (dēscendere)
1. hoja navzdol, spuščanje, sestop(anje): d. facilis L., difficilis L., sub ipsis radicibus montis consedit, qua illi descensus erat S. koder mu je bilo priti dol, d. dei de caelo Lact., eius d. de caelo in carnem Tert.; pesn. z dat. (k čemu, v kaj): facilis d. Averno V.; occ. odstop(itev) plemenskega bika od krave po parjenju: Varr.; (o stvareh) (u)padanje: cum levibus semper ascensus et gravibus descensus sit Macr.
2. met. pot navzdol: d. ripae utriusque … (po obeh obrežjih) trecentorum ferme passuum L., erat oppidanis difficilis … eo descensus Hirt., labyrinthus unum in se descensum habet Mel. - dēscīscō -ere -sciī (redk.-scīvī), -scītum
1. od koga odpasti, komu izneveriti se: mercennarii desciverunt N., defecerat Samus, descierat Hellespontus N., cum Fidenae aperte desciissent L.; s praep.: d. a senatu Ci., a rege N., a populo Romano L., ab Latinis ad Romanos L. odpasti od Latincev in prestopiti k Rimljanom; v pass. brezos.: quibus invitis descitum ad Samnites erat L.
2. pren. čemu izneveriti se, odreči se, odpovedati se, od česa odstopiti, k čemu nagniti (nagibati) se, sprevreči se (o trti): a natura, a veritate, a pristina causa Ci., a vita Ci. = umreti, a se Ci. svojim načelom izneveriti se, a virtute Vell., a consuetudine parentum Plin. iun., ab illa vetere gloria T., ad fortunam inclinatam Ci., ad saevitiam Suet., in regem Fl.; vitis desciscit Col. se sprevrže, se izrodi. - dēserō2 -ere -seruī -sertum
1. zapustiti (zapuščati), na cedilu pustiti (puščati), od česa ločiti se; abs.: tu repente relinquis, deseris Ci., haec duo in malis deserunt Ci., capillago deserit Tert. lasje izpadajo; z acc. rei: Lyciam deserit … Apollo V., inamabile regnum desere O.; z acc. personae: omnes noti me atque amici deserunt Ter., te deserit aetate (sčasoma) et satietate Pl., sitientem me virtutis tuae deseruisti ac reliquisti Ci., fratrem ne desere frater V.; pass.: sin a vobis deserar Ci.; pesn. in poklas. tudi s samim abl.: deseror coniuge O., desertus coniuge Pr., desertus suis ali utrisque T.; pesn. tudi z gen.: deserta natorum (= a natis) Stat.; occ. odkazano mesto zapustiti: d. legationem Icti., excubias palatii Icti.; poseb. voj. zapustiti (zapuščati) vojsko, poveljnika idr., abs. = ubežati, uteči, dezertirati: d. exercitum Ci., exercitum ducesque C., castra L., T.; abs.: Sen. ph., Q., Icti., qui deseruerant, … capitis absentes damnantur N., multi deserebant T.
2. pren.
a) čemu izneveriti se, kaj zapustiti (zapuščati), opustiti (opuščati), vnemar pustiti (puščati), zanemariti (zanemarjati): d. suum ius, negotium, officium, causam Ci., si meam vitam deseruissem Ci., rem publicam non deseram Ci., d. rem publicam libertatemque suam S., Petreius non deserit sese C. ne izgubi poguma, ne obupa nad sabo, d. inceptum V., curam belli, publica sacra L., cultum deorum non d. L., d. studia sapientiae Q.; (o stvarnih in abstr. subj.) koga zapustiti (zapuščati), včasih komu kaj poiti, pohajati: genua hunc cursorem deserunt Pl., tardius fama deseret Curium Ci., nisi me lucerna desereret Ci. = ko mi ne bi pohajalo olje v svetilki, tempus maturius quam res me deseret S. prej mi poide čas kakor snov, donec te deserat aetas (mladost) H., iam Tiberium corpus, iam vires, nondum dissimulatio deserebat T.; pass.: agri cultura deseritur Ci., causa deseritur Ci., cur honorem Caesaris deseri patimur? Ci., quod … numquam deseritur a se Ci. kar nikoli ne izgubi gibalne sile, neque is, qui optime potest, deserendus ullo modo est a nostra cohortatione, neque Ci. niti ne smemo odstopiti od spodbude … niti … ; pren.: non facundia deseret hunc nec lucidus ordo H., mensa deserit toros O. se odmakne od … ; pass.: a mente deseri Ci. glavo izgubiti, leo desertus viribus Ph. onemogel.
b) jur. α) vadimonium deserere Ci. idr. poroštvo pustiti = rok zamuditi; abs.: deserui … valetudine impeditus O. β) od kake pravne zadeve, tožbe odstopiti: d. litem inchoatam ali causam appellationis Icti.
c) α) od kakega posla odstopiti, zadevo iz rok spustiti: negotia peritura d. Icti. β) obljube ne izpolniti (izpolnjevati): promissum officium d. Icti. — Od tod
1. adj. pt. pf. dēsertus 3 (o osebah) zapuščen, osamljen: ecquis desertior? Ca. fr.; (o krajih) zapuščen, opustel, nenaseljen, neobdelan, prazen, pust, samoten: locus Ci., Q., loca C. puščave, locus desertior Ci., deserta via Ci., regio Ci., S., regio desertissima, solitudo desertissima Ci., in oras Africae desertissimas pervenisse Ci., d. fana N. podrta, planities deserta penuriā aquae S., castellum d., vici castellaque fugā cultorum deserta S., d. ager L., Gabiis desertior … vicus H., desertae villae Plin. iun.; occ. = na samem stoječ, osamljen: stipes Tib., arbores Pr.; pren.: vita deserta ab amicis Ci. brez prijateljev, ut nullius negotiatoris … reditus umquam fuerit desertior Ci. manj opažen.
2. subst. pt. pf. dēserta -ōrum, n puščave, pustinje, stepe: Mel., Plin., Libyae deserta peragro, d. ferarum V., deserta petere Cu., Fl. poiskati, d. Apuliae Sen. ph.; sg. dēsertum -ī, n: Eccl. - dēserviō -īre
1. skrbno služiti, streči, zelo vdan biti, za koga, za kaj skrbeti, prizadevati si, zavzemati se, kaj skrbno gojiti, s čim posebno rad ukvarjati se: O., Q., cuivis, bonis viris, divinis rebus Ci., studiis, expetitis honoribus Plin. iun., sacris suis Ap., legibus officiisque Lact.; (o neživih subj.): si operae, si vigiliae (meae) deserviunt amicis Ci. so posvečene, nec unius oculis flumina, fontes, maria deserviunt Plin. iun. ne služijo enemu samemu kot paša za oči, in palpebris … est quoddam deserviens his (oculis) ministerium Q. je nekaj, kar (očem) dobro služi; v slabem pomenu = čemu streči, ugoditi (ugajati): corpori Ci., voracitati suae Ap.; abs.: haereant, iaceant, serviant Ci. naj … strežejo (ženskim) željam; occ. garati, „ubijati se“: dum irrigans ceteroque incurvus labore deservit Ap.
2. za kaj, čemu služiti, uporabljati se za kaj, čemu namenjen biti; z dat.: iumenta portandae aquae deservientia Sen. ph., deservire oneri Cod. Th., principalibus usibus Ulp. (Dig.); z ad: d. ad alios usus, pecunias ad utilitatem officii deservire pati Ulp. (Dig.). - dēsinō -ere -siī -situm
1. intr. nehati, poneha(va)ti, konč(ev)ati se: omne bellum … aegerrume desinere (ACI) S., quo (puero) ferrea … desinet … gens V., ut incipiendi fuerit ratio, ita sit desinendi modus Ci., unde coepit oratio mea, ibi desinet L., unde initium fecit et ubi desiit (vox) Vitr., desierant imbres O., desinat ira O., caduca occidunt desinuntque Plin. iun., Pyrenaeus desinens Fl.; ret.: illa, quae similiter desinunt Ci. = ὁμοιοτέλευτα (prim. Q. IX, 3, 79), similiter desinens est, cum … similes exitus habent (casūs) Corn., in iisdem verbis d. Q.; apud Ciceronem omnia desinunt (poteka vse mirno), apud Pollionem cadunt (drvi h koncu) Sen. ph.; (o govorniku) = konč(ev)ati, zaključiti (zaključevati): non semper eodem modo d. Ci., ut quo ex genere coeperis translationis, hoc desinas Q., in hoc desisse versu Suet.; (o barvi): quod … in viola desinat fulgor Plin. ker prehaja … v vijoličasto. Z in in acc. s čim končevati se, v kaj preiti, prehajati, izgubljati se: in pristim desinit alvus V., desinat in piscem mulier H., desinit in lacrimas O. njen govor se konča s solzami, aestas in autumnum desinit Sen. ph. se prevrača v jesen, cauda in tenuitatem desinens Pl. se končuje koničasto. V pass. brezos.: si esset factitatum, non esset desitum Ci., tunc bene desinitur O.
2. (redk.) trans. (z acc. rei) kaj, od česa odnehati, čemu odpoved(ov)ati se, kaj pustiti (puščati), opustiti (opuščati), s čim prekiniti (prekinjati): telam Ter., libenter artem desinerem Ci., d. bellum S. fr., versūs V., artem athleticam, oppugnationem Gell., amicitiam cum aliquo Fr.; včasih = zapustiti: dominam O.; pesn. (po grškem zgledu) z gen. = kaj, s čim nehati: desine blanditiae Caecil. fr. nehaj laskati, desine … querelarum H. (prim.:λῆγε κλαυμάτων), consul non desinit irae Sil.; z abl.: desine … communibus locis Ci. odstopi od … Večinoma z inf. kaj delati nehati, ne več, ne dalje (z inf.): mirari Torquatus desinat Ci. Torkvat naj se neha čuditi, naj se ne čudi več, illud timere desino Ci. tega se ne bojim več, alere morbum d. N., vivere d. Sen. ph. ne več živeti, morari inter homines desisse (dvoumno) Suet.; v pass. (nav. z inf. pass.): orationes a plerisque legi sunt desitae Ci. govorov večina ni več prebirala, vocari est desitus Ci., desitum est disputari Ci., cum Philippo non ante desitum (est) bellari L.; abs. (ustrezni inf. dostavimo v mislih): desine Kom. (= παῦε) nehaj, pusti (to), stoj, miruj, iam desino Ter., desine plura (sc. dicere), puer V., desine, tibia, versūs (sc. canere) V., desine, desierat (sc. loqui) O., optimus virtutis finis est, antequam deficias, desinere Sen. rh.; (o gledališkem igralcu in govorniku) = ne več nastopiti, s scene umakniti se: Ci. ep. (VII, 1, 2), Q. (XII, 11, 3); (o vojaku) = ne dalje služiti: Sen. rh. (Controvers. lib. I, 8, 8).
Opomba: Pf. desii; toda tudi v cj. desiverit: Gell. Sinkop. obl. iz perfektove osnove: desit Mart., desissem Cat., desisset Gell., desisse Ci. ep., Suet. - dēsistō -ere -stitī -stitūrus
1. intr. od česa odstopiti (odstopati), (od)nehati, kaj pustiti, čemu odpoved(ov)ati se; abs.: Pl., C., desistente autumno Varr., ter in primo destitit ore sonus O. je zastal, ter conata loqui, ter destitit O. ji je beseda zastala; z abl.: d. causā, sententiā Ci., consilio, itinere C., negotio C., L., incepto V., L., Cu., bello L.; brezos.: nunc iam istis rebus desisti decet Pl.; pesn. (po grškem zgledu) z gen.: d. pugnae V. (prim.: ἀφέστηκα μάχης); pesn. z dat.: haud umquam iusto mea cura labori destitit Stat.; s praep.: d. ab defensione C., ab oppugnatione S., ab incepto L.; de sententia Ci., de diutina contentione N., de petitione L. Večinoma z (obj.) inf. kaj delati nehati, ne več, ne dalje (z inf.): mortem timere d. Ci. ne več bati se smrti, petere destitit Ci., tandem obloqui desistunt L., destiti Inachiā furere H., ingenium desiste requirere nostrum O.; pogosto z nikalnico (zanikani nadredni glag. lahko slovenimo z „neprestano“): is liceri non destitit Ci. ni nehal dražiti = je neprestano dražil, homines cursare non destiterunt Ci., pecuniam polliceri non desistunt C., suscipere inimicitias non destitit N., admonere non destitit Cu.; za nikalnico tudi s quin: Vatinius in Ci. ep., neque umquam quin inveniam desistam Pl.
2. redk. trans. dol postaviti: puellam in scopulo Ap. - dēspērō -āre -āvī -ātum
1. nad kom, nad čim obupa(va)ti, odreči se upanju, slovo dati upanju (upu), nehati upati, ne več upati; abs.: subdiffidere coepi; postea vero desperavi Ci. ep., non desperamus Q.; s praep.: de re publica Ci. ep., de exercitu Ci., de se Ci., Lact. sam nad sabo obupa(va)ti, de officio imperatoris, de Italicis commeatibus C., de summa rerum L., desperatum esse de re publica L.; Gabinium … a (glede na) senatu … desperasse Ci.; in (nad) ecclesia tua prorsus desperabam Aug.; z dat.: saluti Ci., sibi (= de se) Ci., C., desperans rebus tuis (nad … položajem) Ci., oppido (da bi obdržal mesto) Ci., armis Fl.; z abl.: pericula, quibus desperaverat Vell. zaradi katerih je obupal; z inf.: quā posse frui desperat O.; pesn. z NCI: cur ego desperem fieri sine coniuge mater? O.; pogosteje z ACI: desperant id se consequi posse Ci., d. se quae regi pollicitus esset praestare posse N., non desperat (rem) impetrari posse L., desperato (absolutni abl., nekateri berejo desperati) regionem … posse retineri Cu.; occ. nad bolnikom obupa(va)ti: desperantibus de eo medicis Q.
2. trans. nad kom, nad čim obupa(va)ti, čemu odpoved(ov)ati se, kaj pustiti (puščati): pacem Ci. ep., honorem Ci., honores, quos quietā re publica desperant Ci., d. id Corn., voluntariam deditionem L., quae ceteri desperaverint Cu.; pogosto v pass.: sive restituimur sive desperamur Ci. ep., desperari a se ipso Ci. sam nad sabo obupa(va)ti, essent illi desperandi Ci., huius salus desperanda est Ci., ab omnibus desperatus Ci. od vseh za izgubljenega štet, desperatis rebus Ci., C. ali desperatā salute C. v obupu, v obupnem položaju, desperatis legibus et iudiciis Ci., desperatis rebus provinciarum N. obupavši zastran provinc, desperatis campestribus locis C. ker so izgubili vsako upanje, da bi utrdbe v ravnini mogli zavzeti z napadom, desperato auxilio L., nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro H. — Od tod adj. pt. pf. dēspērātus 3
1. obupen, brezupen, izgubljen, nesrečen; (o osebah): homines C., o desertum hominem, desperatum, relictum Ci., exercitus conlectus ex senibus desperatis Ci., eos desperatos vocant Lact. (o mučenikih); (o stvareh): res N., pecuniae, rei publicae morbi Ci., haec nunc multo desperatiora Ci., desperatissimo perfugio uti Ci., homines desperatae factionis Min. (o mučenikih); adv. dēspērātē brezupno: non d. sollicitus, vulnus … desperatius dolebat Aug., desperatius aegrotare Cassian.; occ. (o bolniku) brezupno bolan; v pl. subst. dēspērātī -ōrum, m: Ci. ep.; pren. (o državi): aegrotans ac prope desperata res publica Ci. ep.
2. nepoboljšljiv, ničvreden, zavržen: desperatissimus ille latro Ap. - dēspondeō -ēre -spondī (dēspopondī Pl., dēspopondistī Tert.) -spōnsum
1. slovesno obljubiti, obetati, zagotoviti (zagotavljati): Syriam homini Ci. ep., domum, hortos, Baias sibi Ci. ep., provinciam desponsam, non decretam habere Ci., consulatum favore ac spe d. L., velut despondente fortunā Romanis imperium orientis L.
2. (nevesto) s kom zaročiti (zaročati): sororem in tam fortem familiam Pl.; (o nevestinem očetu): filiam alicui Pl., Ci. idr., filiam suam in divitias maximas Pl., alicui invito filiam suam Ci. vsiliti, cum pater, Iphi, tibi flavam despondet Iänthen O.; (redk. o ženinu): Orestillae filiam sibi d. Caelius in Ci. ep.; abs. (o očetu): placuit, despondi Ter.; v pass.: intus despondebitur Ter. notri bo zaroka; šalj.: bibliothecam cave cuiquam despondeas, quamvis acrem amatorem inveneris Ci. ep.
3. s poroštvom zapraviti: quas (mille drachumas) despondi Pl.
4. pren.
a) kaj čemu zaobljubiti (zaobljubljati), izročiti (izročati): audiit atque simul meritis periuria poenis despondet Val. Fl. določi kazen za krivo prisego; v pass.: ea (spes) despondetur anno consulatus tui Ci. ep. se opira na …
b) d. animum Pl., Varr. ali animos L. ali samo despondere Col. pogum (srčnost) izgubiti, d. sapientiam Col. nad modrostjo obupati = upanje na modrost izgubiti. - dēsum -esse -fuī -futūrus
1. ne biti, primanjkovati, manjkati: Ter., Lucr., deest animus Ci., si forte desit pecunia Ci., condimenta defuerunt Ci., omnia deerant, quae … C., quod non desit habens H. ki ima vsega v obilju, non defuit quod responderetur; deerat qui daret responsum L., ibi numquam causas seditionum et certaminis defore L. (gl. opombo), non desunt, qui … Plin., Q., nec deerant, qui … Cu. in bilo je tudi takih, ki … , desunt arma Cu., aliquando superest sanguis, aliquando deest Sen. ph.; z dat.: Pl., deest pecunia testibus Ci., neque poëtae tempori meo defuerunt Ci., pedestrīs sibi copias non defuturas Ci., tibi … nullum a me (z moje strani) … pietatis officium defuit Ci., hoc unum ad pristinam fortunam Caesari defuit C., quis mortalium … tolerare potest illis divitias superare, … nobis rem familiarem etiam ad (za) necessaria deesse S., neu desint epulis rosae H., deesse sibi in sumptum ad necessarios usus Sen. ph.; z in in abl.: ut neque in Antonio deesset hic ornatus orationis, neque in Crasso redundaret Ci.; redk. z inf.: tum tibi non desit faciem componere pugnae Tib., mihi non desunt turpes pendere corollae Pr., hoc adhuc defuerat tibi lugere vivos Sen. ph. tega ti je bilo še manjkalo (treba), da si moral žive obžalovati, nec deerat egentissimus quisque … prodere ultro dites dominos T., nec cernere deerat lumina Sil. in bilo je videti; id (hoc) deest z ut = tega še manjka, da … : id enim deerat, ut templa reciperent, quas … Sen. rh., hoc prorsus fabulis deerat, ut … Sen. rh., hoc defuit unum Fabricio, patriam ut rhombi memoraret et annos Iuv.; kot v. impediendi s quominus: T., duas sibi res, quominus in vulgus et in foro diceret, defuisse (= se impedivisse) Ci.; za nikalnico s quin: Suet., si tibi ipsi nihil deest, … quin scias Ci.
2. occ.
a) hote ne biti pri čem, česa ne udeležiti (udeleževati) se, pri čem ne sodelovati, čemu ne prisostvovati: d. bello, convivio Ci.
b) komu ne biti pri roki (na roko), ne pomoči (pomagati), v pomoč ne biti, pomoč odreči (odrekati), koga na cedilu pustiti (puščati), kaj opustiti (opuščati), zapustiti (zapuščati), zanemariti (zanemarjati), vnemar pustiti (puščati); abs.: nos consules desumus Ci. naju konzulov ni, non deerat in causis Ci., ego vero non deero Cu. jaz pa bom na svojem mestu; z dat.: non deest rei publicae auctoritas huius ordinis Ci., nullo loco deesse alicui C. povsod streči, non mihi auxilium, sed me auxilio defuisse Ci., sibi deesse Ci. sam sebe zanemarjati, škodovati si, ne tibi desis Cl., tako tudi: neque enim … desum mihi ali haud mihi deero (beri dērō) H.; d. officio et dignitati meae Ci. ep., non d. negotio ali rei C., communi saluti nulla in re d. C., Timotheo de fama dimicanti d. N., Verginio … succlamabat multitudo, nec illius dolori nec suae libertati se defuturos L., d. tempori L. ali occasioni temporis C. pustiti, da preteče; non deesse s quominus ali quin: nec defuit Polycletus, quominus … incederet T. ni zamudil, deesse mihi nolui, quin te admonerem Ci. ničesar nisem hotel zamuditi, da bi te ne opomnil, se nullo loco nec tempore defuisse, quin … tenderet L.; poklas. z inf.: Sil., nec deerat ipse lacrimis misericordiam elicere T. ali nec deerat ipse vim principis complecti T. storil je vse, da bi …
Opomba: Pesn. kontr. dēst (= deest) V., dērunt, dērant idr. (= deerunt, deerant) O., dēro (= deero) H. Pf. dēfuĕrunt O. Star. cj. pf. dēsiet Ca. Inf. fut. dēfŏre (= dēfutūrum esse) Ci., L.; cj. impf. dēfŏret (= deesset) Paulin. ap. Aug., Ambr., dēfŏrent Ambr. - dētegō -ere -tēxī -tēctum
1. streho čemu vzeti (jemati) = kaj odkri(va)ti, razkri(va)ti: villam Pl., aedem L., aedes Iovis detecta prolabitur N., Caci detecta regia V.
2. odkri(va)ti, razkri(va)ti, razgaliti (razgaljati): artus et grandia d. ossa O. (toda: ossa Capyis d. Suet. izkopati), detecti nervi O., d. vulnus Cels., puer detectus caput (grški acc.) V. = capite detecto Suet. razoglav, detecta corpora T., strictum vaginā d. ensem Sil. (goli) meč potegniti; pren.: quia fieri possit, ut (illa) patefacta et detecta mutentur Ci., iam iuga montium detexerat nebula L. je bila dala videti; šalj. = sneti: detegetur corium de tergo meo Pl., tempestas mea, quae mihi modestiam omnem detexit, tectus quā fui Pl.; aliquem perdere, detegere Turpilius fr. kožo sneti s koga = sleči, oskubiti ga.
3. pren. odkri(va)ti, razode(va)ti, na dan spraviti (spravljati), obelodaniti, izda(ja)ti, ovaditi (ovajati): d. insidias, consilium L., detecta fraus L., d. culpam O., alicui intimos affectus suos Sen. ph., coniuratio detegenda Cu., d. coniurationem Catilinae, consilia coniuratorum Suet., iudicium animi sui T.; z odvisnim vprašanjem: neque quis esset ante detexit Suet.; refl. se detegere in med. detegi razode(va)ti se, izda(ja)ti se, ovajati se, (po)kazati se: mores se inter ludendum … detegunt Q., ex epistulis mutua malignitas detegitur T., formidine detegi T., trepidatione detectus Suet.; occ. koga zalotiti, zasačiti: pridie, quam Philotas detectus est Cu., in furto detectus Lamp. - dēterior -ius, gen. -ōris, adv. dēterius, superl. dēterrimus 3 (komp. in superl. k *dēter(o), ki je komp. obl. iz dē = spodnji); v komp. = manj dober, slabši, hujši: Ter., Plin., Suet., Icti., via Pl., condicio, seges Ci., tempus ali status Ci. manj ugoden, vectigalia C., equitatu plus valebat, peditatu erat deterior N., forma Lucr., d. pars civium L. (politično) manj dobromisleči, aetas V., deterior post partum carne futura (murena) H., deteriorem fore, qui vicisset T.; kot subst. masc. slabši: deterior, deterior atque infirmior L., nec vera virtus … curat reponi deterioribus H. se v izprijencih ne da ponovno vzbuditi; kot subst. neutr. slabše: deteriora sequi O., ad deteriora pronus Cu. slabšemu naklonjen, deteriora succedunt Sen. ph.; in deterius na hujše, v (svojo) škodo, (komu, čemu) v škodo: in deterius inclinari Vell., aliquid in deterius mutare, augere T., in deterius referre T. tako, da se je hujše pokazalo; v superl. = najslabši, najhujši: homo deterrimus Ci., deterrimus mortalium ali deterrimi servorum T. največji malopridneži, is omnium pessimus deterrimusque est Gell. najhujši izprijenec; kot subst. neutr.: cogitare optima simul et deterrima Q., fortunae deterrima Ap. najbolj propadla drhal. — Adv. dēterius manj dobro, manj ugodno, slabše: nequi (ne qui) deterius huic sit quam quoi pessumest Pl., de malis Graecis Latine scripta deterius Ci., si placeant spe d. nostrā H., d. olet … herba H., nilō d. H. ali nihilō d. Asc. zato nič manj, d. interpretari T.
- dētēstor -ārī -ātus sum
1. obr.
a) komu kaj hudega od bogov prositi ali nadenj klicati, komu vse zlo (od bogov) želeti: in caput eorum d. minas periculaque L., deorum iram in caput infelicis pueri Plin. iun.
b) (bogove pozivajoč) prekleti (preklinjati): detestor exitum (belli civilis) Ci., omnibus precibus detestatus Ambiorigem C. na vse načine preklinjajoč, eum fratricidam detestans compellabat N., hostilique caput prece detestatur euntis O., causam auctoremque cladis d. T., indignam sortem populi Romani palam et clare d. Suet.; od tod dētēstandus 3 prekleman, preklet: memoria Val. Max., fraus T.; pt. pf. in inf. pr. s pass. pomenom: bella matribus (grški dat.) detestata H., in isto … coetu detestari Ap., ab omnibus detestari Aug.
2. pren. (slovesno) odvrniti (odvračati), odkloniti (odklanjati), proti čemu pričati, protestirati: ut a me … patriae querimoniam detester Ci., o di immortales, avertite et detestamini, quaeso, hoc omen! Ci., omnes memoriam consulatus tui, facta, mores … a re publica detestantur Ci., invidiae detestandae gratiā Ci.
3. jur.
a) slovesno odpovedati se rodu, izstopiti iz rodu (prim. dētēstātiō1 3. a)): Gell.
b) ob pozivanju prič (pred pričami) naznaniti (naznanjati): G. (Dig.). - dētrectō in (tudi v dobrih rokopisih) dētractō (dētrēctō, dētrāctō) -āre -āvī -ātum (frequ. in intens. glag. dētrahere)
1. čemu odtegovati se, od tod kaj odbi(ja)ti, odreči (odrekati), odkloniti (odklanjati), česa braniti se, komu, čemu upreti (upirati) se: militiam C., O., Fl., pugnam L., certamen L., T., proelium Iust., iuga V., taurus detrectat aratrum O., d. vincla pedum Tib., officia sua Q., imperium, munus Cu., iudicandi munus, imperata Suet., alicuius iussa (pokorščino), principem T., vim eius equos regentis (njegovo umetnost v dresuri konj) T.; abs.: num consulto detrectarent L., neque Hannibal detractavit L., partim tergiversantibus, partim aperte detrectantibus Suet.; neklas. in v pozni lat. z inf.: d. tutelam administrare Dig., dicere Arn.
2. zmanjš(ev)ati, manjšati, kratiti, v nič devati, omalovaževati: adversae res etiam bonos detrectant S. kratijo veljavo tudi dobrim (možem), invidia detrectat virtutes L., ingenium magni livor detrectat Homeri O., d. bene facta, laudes O., poëtas T.; z dat.: d. Pompeio (ali Pompeium) Fl.; abs.: detractare videbar O. - dētrūdō -ere -trūsī -trūsum
1. dol pahniti (pehati), dol potisniti (potiskati), odpahniti (odpahovati), odriniti (odrivati): Teucri (Volscos) … detrudere (namreč z zidovja) contis V., aliquotiens detrusus (sc. de rostris) S. fr., impetu detrudere virum (sc. de ponte) L., impedimenta per praeceps L., Albani Hiberique … detrudere T. so trgali s konj. Kam? istoc maleficos Pl., hucine nos ad senem Pl., aliquem ad molas Pl., in pistrinum detrudi Ci., fulmine Phoebigenam Stygias detrusit ad undas V., hoc detrude caput sub Tartara telo (s strelo) V., sub inania corpus Tartara detrusum O., d. aliquem contis remisque in mare Suet. Od kod? z abl.: scutis tegimenta C. potrgati s … , naves scopulo V. od skale odriniti.
2. occ.
a) voj. sovražnika z njegovega položaja pregnati, spoditi: hostem finibus V., hostem in proclive Auct. b. Alx., levis armatura pulsa detrusaque L.; pren. (o neživih subj.): ex qua (arce) me nives, frigora, imbres detruserunt Vatinius in Ci. ep.
b) jur. koga z njegove posesti odriniti, pregnati: aliquem ex praedio vi, aliquem de saltu agroque communi vi Ci.
c) koga kam zagnati, zanesti: vi tempestatum Cythnum insulam detrusus T.
3. pren.
a) koga k čemu (pri)siliti, privesti, v kak položaj (po)gnati, spraviti, postaviti, koga do česa dovesti, pripeljati: qui … ad mendacitatem properent se detrudere Pl., aliquem ad id, quod facere possit, d. Ci., d. in luctum et laborem Ci. ep., necessitas nos ad ea detrusit Ci., d. eloquentiam in … angustas sententias Ci., ad necessitatem belli civilis d. T., a primo ordine in secundum, ex secundo in novissimum detrudi Suet.
b) koga (kot tekmeca) izpodriniti: detrudendi Domitii causā Suet.
c) koga poniž(ev)ati: cives in impiorum poenam d. Ci.
č) koga na silo od česa odvrniti: me de mea sententia d. Ci. ep.
d) kaj odgoditi, odložiti, preložiti: comitia in mensem Martium, comitia ad adventum Caesaris Ci. ep. - dēvertō, star. dēvortō, -ere -vertī (-vortī) -versum (-vorsum)
I. trans. act. proč (stran, kam drugam) obrniti, (s)kreniti: acies (čete) Lucan., aciem (pogled) Ap.; pren.: ventura fata suo cursu Lucan. tek usode preokreniti, fatalia Aur. določbe usode spremeniti, d. Magnum Lucan. odvrniti od njegovega namena. Večinoma med. dēvertor -vertī (z pf. act. dēvertī)
1. kam kreniti, obrniti se, s poti zaviti, s poti skreniti: domum devortar Ter., si qui Ebromago deverterentur Ci.; pesn.: iugis, qua nulla Castaliam (proti Kastaliji) molli devertitur orbita clivo V. se ne odceplja.
2. occ. na poti kje nastaniti se, (po)muditi se, osta(ja)ti, gostiti se: quopiam ad merendam Pl., extra portam huc in tabernam tertiam Pl., pro hospitibus ad amicos suos d. Ca. fr., in Pompeianum deverti Ci. ep., ut locum publice pararet, ubi deverteretur L., apud quos ipsis deverti mos esset L., in hortos, in quibus devertebatur Saturnus, pergunt T.
3. pren. k čemu zateči (zatekati) se: inferior virtute meas devertor ad artes O., quid ad magicas … deverteris artes? O., mutato repente consilio ad placidiora deverti Amm. ukreniti kaj blažjega.
— II. intr. act.
1. proč (stran) obrniti (obračati) se, s poti zavi(ja)ti, s poti (s)kreniti: ut deverterem (sc. viā) Ci. ep., cum perpaucis … viā devertit L., recto itinere lassi plerumque devertunt Q.; z označeno smerjo (s poti) kam kreniti, zaviti: devertere Massiliam Ci., in Pamphyliam, ab Ereto eo (tja), ab Aegypto in Africam Cu., Ravennam T., ad domum Gell.
2. occ. na poti kje nastaniti se, (po)muditi se, osta(ja)ti, gostiti se: d. ad cauponem, ad hospitem, domum regis hospitis, ad Albanum, ad (in) villam suam Ci., ad Terentiam salutatum Ci. ep., domum Charonis deverterunt N.; poklas.: d. in domo cuiusdam, in pago quodam apud aliquem Ap.
3. pren. (v govoru od predmeta) zaiti, zahajati, skreniti: Plin., redeamus illuc, unde devertimus Ci. ep., consulibus designatis (inde namque deverteram) L., ea, a quibus devertit oratio L., inde enim devertit oratio Cu., commemoratio, in quam … devertit Q. - dēvītō -āre -āvī -ātum česa ali čemu ogniti (ogibati) se, izogniti (izogibati) se: hoc malum Ter., illos fluctus Pl., procellam, dolorem, turpia Ci., letum Lucr., exiguum censum turpemque repulsam H., alterum vitium Sen. rh., suspicionem Suet.; z inf.: Sen. rh., Tert.
- dēvoveō -ēre -vōvī -vōtum
1. božanstvu kot dar obljubiti (obljubljati), nameniti (namenjati), posvetiti (posvečevati), darovati, žrtvovati: Enn., Agamemnon cum devovisset Dianae, quod in suo regno pulcherrimum natum esset … immolavit Iphigeniam Ci., huic (Marti) ea, quae bello ceperint, plerumque devovent C., si quis gnatam pro muta devovet agna H., devota victima H.
2. occ.
a) bogovom (zlasti podzemnim) kot spravni dar posvetiti (posvečevati), smrti posvetiti, za smrt določiti, žrtvovati: pro re publica, … legiones auxiliaque hostium mecum deis manibus Tellurique devoveo L., quos sacerdotes ad mortem devovissent L., devota vita (Deciorum) Ci., devota corpora (Deciorum) L.; pogosto refl. se devovere kot spravni dar zaobljubiti se, žrtvovati se, smrti posvetiti se: tanta religionis vis fuit, ut quidam imperatores etiam se ipsos dis immortalibus … pro re publica devoverent Ci., quorum (superorum) se devovet aris V., d. se pro populo Romano legionibusque L., se pro patria Sen. ph.; šalj. (z namigovanjem na požrtvovalno smrt Decijev): qui (P. Decius) maiorum exempla persequens pro alieno se aere devovit Ci. se je žrtvoval.
b) orožje (za umor) posvetiti: sica quibus sacris devota sit nescio Ci., d. capulam Petr.
c) pri podzemnih bogovih prekleti (preklinjati): postquam … audivit … sacerdotes a populo coactos, ut se devoverent N., d. natum suum, suas artes, scelerata arma O., spiritum meum Petr., se Q., ducem hostilibus diris Fl., ubi … se … diris per omnium sacerdotum religiones devotum cognovit Iust.
č) podzemnim bogovom zaklinjati, začarati, uročiti: te traiectis Aeaea venefica lanis devovet O., num te carminibus, num te pollentibus herbis devovit … anus? Tib.
3. pren.
a) koga ali kaj komu (čemu) kot žrtev izročiti (izročati), preda(ja)ti, nameniti (namenjati), pogubi da(ja)ti, prepustiti (prepuščati), smrti posvetiti (posvečevati), žrtvovati: animam hostibus Acc. fr., vobis (za vas) hanc animam devovi V., d. pro alicuius salute spiritum Val. Max., alteri vitam debet, alteri devovet Sen. rh.; pass.: Phoenissa pesti devota futurae V., devota morti pectora H., Andromeda devota monstris marinis Pr., devotis omnium capitibus Cu., arma devota focis Mart.
b) occ. refl. čemu povsem vda(ja)ti se, popolnoma posvetiti (posvečevati) se: se regibus S. fr., se amicitiae alicuius C., se gloriae Cu. — Od tod adj. pt. pf. dēvōtus 3, adv. -ē
1. preklet: arbos, sanguis H., periuria Cat., devotissima senectus Aug.
2. zaklet, začaran, uročen: nunc mea Thessalico languent devota veneno corpora O.
3. pren.
a) popolnoma vdan, močno privržen: Sen. ph., mulier vino devota Ph., devotae in externa proelia dextrae Lucan. takoj pripravljene na … , deditus alicui devotusque Iuv., scaenae d. Suet., devoto vobis animo Tiber. ap. Suet., an quisquam nobis devotior exstat? Cl., quibus rebus … devotissimos sibi … reddidit Suet., devotissimi rei publicae viri Vop., devote militare Cod. Th.; subst. dēvōtī -ōrum, m zvesto vdani možje, privrženci: cum DC devotis C.
b) vdan = bogu vdan, pobožen: deo, Christo Eccl., devota ieiunia Aus.; adv. dēvōtissimē: Eccl.
c) oblasti, zakonom vdan, pokoren: Cass.
Opomba: Sinkop. fut. II. dēvōrō (= dēvōverō): Acc. fr.